Dagur - 10.01.1962, Blaðsíða 2

2
Úr annálum frá átjándu öld
ii iiii iii m 1111111111 iii iii iii iii iii iii iii ii iii iiii iii m iii iii iiiiiii iii iii ii 111111111111 iii iii i iii m imiimi 1111111111111 iiiiiin*
Skugga-Sveinn )
Kynblendingar.
Árið 1761 hafði Magnús Gísla-
son amtmaður með sér ullar-
reyfi af kynblendingum, sem
hann hafði sjálfur alið á Leirá,
og lét hann rýja kindurnar í
viðurvist tveggja sýslumanna.
Ullina sýndi hann svo þing-
heimi til að allir mættu sjá hve
ullin bar af hinni íslenzku.
Blendingar þeir, sem ullin var
af, voru af ensku kyni að þrem
fjórðu hlutum. Fyrir ullina
taldi amtmaður mega fá um
þrisvar sinnum hærra verð er-
lendis en fyrir ull af islenzka
fjárstofninum óblönduðum.
Bæmd á liöggstokk.
Fyrir 200 árum urðu feðgin á
Iðu í Biskupstungum uppvís að
barneign sín í milli, og með-
gengu brotið. Um það segir:
„Einar er kvæntur maður,
kominn yfir sextugt, hefur verið
31 ár í 'hjónabandi og átt 17
börn með konu sinni. Eru sum
þeirra enn í ómegð. Þuríður er
36 ára gömul, og eignaðist Einar
hana, áður en hann kvæntist.
Þau feðgin hafa nú verið dæmd
á höggstokk.11
Tuttugu og fjögur naut.
Eg hef raunar orðið þess
áskynja af greinargerð, sem eg
fékk í hendur í dag, að r.aut til
fóðurs handa fálkunum á útsigl
ingunni, er ekki hægt að fá í
Árnessýslu, svo að nægi, en til
þess að öllu sé fullkomlega borg
ið, er sýslumanninum hér með
boðið að skipa áreiðanlegum og
dugandi bændum að smala tvo
•næstu afrétti, nefnilega Laugar-
dalsvelii, að Lyngdalsheiði með
talinni, og Mosfellsheiði, ásamt
Henglafjöllum, og reka 24 af
þeim þrevetrum nautum og
eldri, sem þar finnast, að Gufu-
nesi, þar sem skrifa skal mörkin
á þeim og hyggja að aldri þeirra
og veita borguninni móttöku. í
þessu efni má engin vanræksla
éiga sér stað.
Öxarárþingi 24. júlí 1761.
Magnús Gíslason amtmaður.
Útilegumannabæli.
Árið 1762 stóðu ÁrnesLngar í
mildum stórrSeðum. Snemma í
september sáu tveir bændur er
fóru á afrétt til álftadráps, menn
á fjöllum, fjarri byggð, þar sem
engra mannaferða var von.
Þótti þá þegar sýnt að útilegu-
menn væru komnir í cbyggðir
og lifðu þar á sauðastuldri. Var
því liði safnað eftir göngur og
riðið á'fjöllin.
Flokkur 34 manna hélt af stað
frá Kaldbak í Ytralhrepp. Á
þriðja degi fundust tjaldstæði
útilegumanna og síðar þann
sama dag fundust loks híbýli
þeirra undir Arr.arfellsjökli,
vestan til við Arnarfell, um
þrjár þingmannaleiðir frá
byggð. Voru þau grafin í hól,
snoturlega hlaðnir kampar að
dvrum, en hrísflétta í hurðar
stað. Við híbýli þessi var afar-
stór köstur af rifhrísi, fullkom-
Isga á 30 hesta. Hjá horium var
.tnikill haugur sauðarhausa, sem
reyndust vera 75, er þeir voru
taldir.
Þá gaf ekki síður á að líta,
þegar farið var að skyggnast í
viðarköstinn, því að í honum
voru firn af sauðakjöti, sem þar
hefur átt að vindþurrkast, en
auk þess var þar mör, ristlar og
ganglimir af folaldi. Var mörinn
klyfjaður á fjóra hesta. Margt
fannst þarna fleira, m. a. askar,
trédiskar, mjólkurtrog, skæri,
tveir snældusnúðar, bandhnykl
ar úr vorull, álftafiður í skjóðu,
fjórir fjórðungar af skemmdu
smjöri í ónotuðum skinnstakki,
tvennir karlmannsskór úr nýju
hrossieðri, einir kvenskór og
einir skór á tíu til ellefu ára
barn, úr sauðskinni, og margt
var þar fleira að finna. En þarna
voru engir útilegumenn. En ný
slóð eftii’ 5 hesta og tvo menn lá
u.pp á jökulinn. Þoka tafði eftir-
förina og misstu leitarmenn af
útilegumönnunum í þetta sinn.
Mikil tíðindi þótti þetta er
leitarmenn komu til byggða og
sögðu frá atburðum.
Það eru getur manna, að þau
Eyvindur og Ilalla hafi haft
þarna bólfestu og hafi fylgt
þeim barn og sennilega einn
karlmaður.
Ári síðar segir frá því, að
þetta nafnkunna útilegufólk
hafi verið handsamað í Stranda
sýslu og með þeim var þá
Abraham nökkur Sveinsson —
sá ihinn sami og fór við annan
mann í kirkju á Stað í Hrúta-
firði í hitteðfyrra og stal þar
miklum fjármunum. Við hreysi
þeirra fannst, undir steini, dautt
barn, sem Halla hefur alið.
Þeim Höllu og Eyvindi er svo
Lýst: Hann er grannvaxinn, með
hærri mönnum, útlimastór, nær
glóbjartur á hár, sem er með
liðum að neðan, bólugrafinn,
toginleitur, nokkuð þykkari efri
en neðri vör, mjúkmáll og geð-
þýður, hirtinn og hreinlátur,
góður vinnumaður og hagur á
ti é og járn.
Hún er lág og fattvaxin,
mjög dimmlituð í ,RndbtÍV°g
höndum, skoleygð og brúna-
þung, opinmynnt og brúkar
ekliert tóbak.
Hekla tekin aS gjósa.
Apríl 1766. Ákaft gos moð
miklu vikurflugi hófst í Heklu
5. þ. m. Er það til marks um
hamífarirnar, að vikursteinar,
sem eru þrjár álnir að þver-
máli, köstuðust drjúga leið fná
fjallinu og hjá Næfurholti féll
steinn, sem er hálft áttunda
pund að þyngd, svo djúpt í
freðna jörð, að honum varð
ekki náð upp nema með járn-
karli. Ytri-Rangá stíflaðist af
vikurfalli. Nóttina áður en gosið
hófst, uibu jarðskjálftar miklir
á Suðurlandi, einkum suðvestur
frá Heklu og féllu bæir í Ár-
nessýslu, Vestmannaeyjum og á
Reykjanesskaga. Átján eldar
hafa sézt samiímis í Heklu og
vikurfluginu úr gígunum linnti
ekki í fjóra daga. Fjallið gýs
einnig kynstrum af ösku, sem
fallið hefur í byggð á Norður-
landi, allt vestan frá Hrútafirði
og austur í Eyjafjörð. Ðimmt
hefur orðið um miðja daga.
Brennivínsokrarar.
Desember 1766. Ólafur Stef-
ánsson, sem nú gegnir amt-
mannsembættinu, hefur ritað
Seltirningum og Áfltnesingum
bréf, sem lesið hefur verið yfir
söfnuðunum í kirkjum þeirra
samkvæmt skipun bans.
Amtmaður kveðst hafa orðið
þess áskynja, að sumir bændur
á þessum slóðum hafi keypt átta
og níu tunnur af brennivíni í
því skyni að selja það á okur-
verði í vetur. Hann hótar þvi að
grafast sjálfur fyrir um það á
næstu manntalsþingum, hvað
orðið hafi af þessum brennivíns
birgðum, og sækja hvern þann
til saka, sem brotlegur reynist.
Drap bjarndýr.
Á útmánuðum 1765 kom
bjarndýr til bæjar að Snæ-
hvammi í Breiðdal. Bóndinn
■ þar, Eiríkur Eiríksson, réðst
gegn dýrinu og vann það. Þótti
honum hafa vel tekizt og vænti
sér nokkurrar umbunar, þar
sem hann hefði lagt sig í
nokkra hættu og frelsað byggð-
ina frá hælu.
Presturinn, séra Gísli Sig-
urðsson í Heydölum, og einn
hreppstjóranna, Stefán Magn-
ússon á Þverhamri, litu á bjarn
dýradráp frá annarri sjónar-
hæð. Þeir hótuðu Eiríki kæru
og málssókn, með því að hann
hefði unnið björninn á sunnu-
degi og gert hann til á helgidags
kveldi. Heimtuðu þeir af hon-
um helming kjöísins handa fá-
tækrasjóði, samkv. ákvæðum
fristniréttar um helgidagsveið-
ar. □
Stöðugt bætast við nýjar
uppeldis- og kennsluaðferðir í
skólum þessa lands. En jafn-
frajnt eru sumar hinna eldri
lagðar niður. Nú mega kennarar
tæpast löðrunga nemeridur sína,
ekki flengja þá eða klípa í eyr-
að. Hætt er líka að slá þá á
gómana með reglustriku. Þegar
kennara v.erður á að grípa til
einhverra þessara gömlu að-
ferða, myndast ógnþrungin ský
yfir höfði hans af reiði al-
menningsálitsins, málarekstur
rís og stundum eru dagar
kennarans allir, sem barnafræð
ara.
Svo er sagt, að á Austurlandi
hafi kennari nýlega gefið nem-
anda sínum svo vel útilátinn
snoppung að verksummerkin
sáust á eftir. Hávaði mikill
reis þegar út af máli þessu,
læknisvottorðs var aflað, vitni
yfirheyrð o. s. frv. Ekki er enn
séð hvernig málalokin verða.
Margt ber að athuga þegar
svo ber við að kennari nær ekki
árangri með fortölum eða öðr-
um „leyfilegum" aðferðum.
Talið er, að þá sé kennara
ábótavant ef nota þarf líkam-
legar refsingar við börn á
barnaskólaaldri. Aðrir teljabörn
vera til í flestum skólum, sem
nauðsyn geti verið að beita
hörðu. Hins vegar virðist mörg-
um unglingum hinar „áþreif-
SJÓNLEIKUR í limm þáttum eltir
Matiliías Jochumsson. Tónlist: Karl.
<>. Þunólfsson, Þórarinn Guómunds
son, Kuhlau, Lumliye og Weyse.
Leikstjóri Klemens Jónsson. Hljóm-
sveitarstjóri Cari Billich. Leiktjöld
og búningateikningar cftir Gunnar
Bjarnason.
„En vflja þeir, sem hér.eru í saln-
um. muna að skila kveðju minni til
Skugga-Sveins og félaga hans, eftir
50 ár. á 100 ára afmali kempunnar?"
Þannig komst jijóðskáldið Matt-
hías Jochumsson að orði í ávarpi.
sem hann flutti á Akurcyri á há-
tíðasýningu Skugga-Sveins, sem þar
var lialdin þann 21. jnn. 1912.
-Kveðjan hefur ekki gleymzt, og
Klemcns Jónsson, cinn vantlvirkasti
leikstjóri, sem við cigum, hcfur sctt
á svið öldunginn Skugga-Svein með
þoim ágætum, að manni kemur
fremur í hug teska og fjör liöfundar-
ins, þegnr hann samdi leikinn cn
titnans tönn. sem öllu cyðir.
Malthías Jochumsson liefur með
Skugga-Sveini gcfið jijóðintii óhrot-
gjarna mynd byggða á þjóðsagna-
hálki. scm henni hefur löngum ver-
ið hugsta'ður. Sögnttm um át.ilegu-
mennina. .H.var sem gripið er niður
í íslcnzk þjóðsagnasöfn, verður á
vcgi okkar trúin á grænu dalina
milli fjallanna, jiar scm titilcgu-
mennirnir hafast við og una vel liag
sfnum. En komum við nter veru-
leikanum. hirtast þeir okkur í líki
mikilúðugra sauðajrjófa, sem cngu
eira. Matthías hefur valið þá mynd-
ina, sem cr nær ráunveruleikanum
og gevmist ])ví hetttr í minivi.
I.cikurjnn er látinn gcrast á 17.
öld og eru aðalpersónur hamdafólk,
útilegumenn, sýsltnnaður og Hóla-
stúdcntar. Klemens Jónsson hefur,
í náinni samvinnu við Kristján Eld-
járu þjóðminjavörð, valið fólkinu
húninga, og hcfur jrað eigi alllítið
menningarsögulegt gildi. Myndi
mega maila n\eð sýningunni af þcivri
ásta'ðu einni, að liiin cr fróðleg,
söguleg sýning.
Allir. sem komnir eru til vits og
ára. kannast við persónurnar, svo
að jr.cr cr óþarfi að kyntia sórstak-
Icga- V.
Á þessari sýningu hcldtir Ilarald-
ur Björnsson prýðilega hlut sínuni
anlegu11 refsingar töluvert geð-
þekkar, samanber þau atvik
þegar nemendur veita kennur-
um sínum líkamJega hirtingu.
Nýlega fór fram í skólahéraði
einu í Englandi atkvæða-
greiðsla meðal foreldra um það,
hvort leggja ætti niður reglu-
strikuaðferðina við refsingar.
Foreldrar vildu halda hinum
gamla sið og töldu hann góðan
til áhrifa.
KVIKNAÐI í BÁT
Á ÁTTUNDA tímanum á sunnu
dagskvöldið var slökkviliðið
kallað niður að höfn, en þar
hafði kviknað í vélarrúmi í
Guðmundi Ólafssyni, 22 tonna
bát frá Ólafsfirði, er lá við
Torfunefsbryggju.
Þegar slökkvinliðið kom á
vettvang hafði skipverjum tek-
izt, með aðstoð skipshafnar af
öðrum Ólafsfjarðarbát, er þar
lá nærri, að kæfa eldinn með
slökkvitækjum, sem voru við
hendina.
Kviknað hafði í út frá raf-
magni. Skemmdir urðu ekki
teljandi af eldi, en einhverjar af
vatni og reyk. □
scm Sigurður lögréttumaður í Dal.
Sna’hjörg Snæhjarnardóttir frá Sattð-
árkróki fer laglega með sönglögin og
her vcl húning hcfðarmcyjar i hænda
stétt. Hins vegar virðist hún ciga
sammcrkt öðrum íslcnzkum kynsystr-
um sínum að því er varðar túlkun
heitra tilfinninga til karlmanna á
leiksviði. Slíkt heftir engin íslcnzk
lcikkona á valdi sínu svo að vel sé.
Valdimar Örnólfsson. sem er ný-
liði á leiksviði Þjóðleikhússins cins
og Snæhjörg, skilar sínu hlutverki
mcð sóma. Hann hefur laglega söng-
rödd og er mátulega sakleysislegur
til jress að eiga heima í hliilverhi
Haralds, unga útilegnmannsins, sem
vill komast burt af fjöllunum.
Valdimar Ilelgason er ágætur Jón
stcrki. Hann hefur á valdi sínu
karlagrohh svcitavinntimannsins, sciu
alls ekki er auðvelt að túlka nema
f.yrir þá, sem því hafa kynnzt í upp-
vexti síntim. Nína Sveinsdóltir cr
eðlilcg Gudda grasakona og Bessi
Bjarnason hókstaflega stórkostlegur
Gvendur. Það er eins og Bcssi hafi
safnaö saman í eina persónu ölluiu
jrcim aulaskap. sem lucgt er að koina
fyrir í cinum nppistandandi ung-
lingi.
Að sínu leyti cr Hcrdís Þorvalds-
dóltir eins skcmintlleg og einföld
vinnukona, og Lárus Ingólfsson gcf-
ur ekki Valdimar icftir. Hróþjartur
vinnumaður verður sízt ólíkart
gömlum viunumanni cn ,Jón sterki.
Hvorttveggja cr svo merkilcg frammi
staða að full ást.æða v.æri til að kvik
mynda leikinn, jrótt ckki væri ncma
vegna jicssara manna. Seinni tíma
mcnn mtinu eiga crfitt með að túlka
jncssar persónur af slíkri snilld.
Ævar Kvaran er þaulæfður sýslu-
maðtir og skortir hvergi á virðuleik.
lians.
Erlingur Vigfússon og Kristinn
Hallsson cru háðir toppmenn hvað'
söng snertir og cr unun á að hlýða-
Karl O. Runólfsson hefur samið eigi
minna en tíu ný lög fyrir þessa sýn-
iiigu. og auka jrau írijög gildi heiin-
ar. Fjölhreytnin verður meiri, lífs-
gleðin nýtur sín hetur en ef mcst
áherzla er liigð á rna'lI mál.
Þáttur Galdra-Hcðins og kolung-
anna cr mjög skemmtilegur, og ent
hlutverkin öll í traustum höndöm
lcikin af Vali Gíslasyni. Jóhanní
l’álssyni og Baldvin Halldórssyni.
Rúrik Haraldsson túlkar Ogmuntt
af mikilli hófsemd eins og við á.
Árni Tryggvason er dásamlegur
KctiH skra'kur. 'Varla- er unnt aff
hugsa sér meiri vesaling lil orðs og
aðis en þennan skrækróma væskil.
sem laouir skipa sér. flæma sig og-
s]iai>ka í sig án-jiess að hreyfa and-
malum.
Loks cr að gela sjálfrar aðalhetj-
unnar. Skugga-Svcins. Jón Sigur-
hjiirnsson lcikur kcinpuna af mikl-
um mynduglcik. \ ar ekki trútt um
að sumum yngstu lcikhúsgestunum.
þætti nóg iim, hvc.rsu tcgileg hcljan
var með alskcgg og klædii sauðar-
fcldtim. Minnisstaður verður haim
vafalaust einnig jicim, ssem nú crti
í fvrsta sinn að leyga af þekkingar-
hrtinni íslenzkra jijóðsagna. Ágat
rödd Jóns Sigurhjörnssonar gerir úti-
legumanninn eftirminnilégri en ella.
Húsakynni í Dal og á sýshrmanns-
sctrinu vorti cðlilcg, en riiciri ljótnl
hefði mált vcra yfit Ijqllunum.
Garl Billirh Jiyrfti að a:fa hljóm-
sveitina ögn hettir, einkum að því er
fyrstu liigin sncrtir. Hún yfirgna'fir
á stundum siingvarana.
Heildarsvipur svningarinnar var
hinn ána'gjtilcgasti og má gera ráð
fyrir mikilli og góðri aðsókn að Jrcss-
iim jrjóðlega leik.
Ólafur Gunnarsson.
•111111111IIMIIIIIIIIIIIII111111111111111 lllllllktllllllilll III 1»
keinur næst út á niiðvikudaginn
kemur, 17. janúar.
Siioppungar í skóla