Dagur - 30.04.1982, Blaðsíða 5

MAÐUR OG UMHVERFT
Helgi Hallgrímsson
„I Islands höfum þykir mér fátt það
vera er minningar sé vert eður um-
ræðu, fyrir utan hvali þá er þar eru í
höfum“.
Þannig hefst umræðan um ísland
í elstu náttúrufræðibók sem rituð
er á íslenska tungu, nl. Konungs-
skuggsjá sem rituð er á 13. öld í
Noregi, að talið er. Síðan kemur
ítarleg upptalning á hvölum sem
lifa við ísland og var Konungs-
skuggsjá lengi fram eftir öldum ein
helsta heimild norrænna manna í
hvala-
fræðum, eða þar til Jón Guð-
mundsson lærði fór að skrifa um
hvali á 17. öld.
ísland varð snemma frægt fyrir
hvali sína eða hvalfiska, eins
og þeir voru gjarnan nefndir í þann
tíð, enda eru líkur til að hvergi í
Atlants álum hafi verið eins mikið
um hvali og hér við land. Til þess
bendir einnig fjöldi örnefna allt
umhverfis landið, jafnvel langt inni
í flóum og fjörðum, frásagnir í ann-
álum og grúi annarra heimilda.
Hvalrekar voru svo tíðir að þeir
voru verulegur þáttur í fræðuöflun
landsmanna. Um þá voru sérstök
lög en þó spunnust oft af þeim
miklar deilur og jafnvel mannvíg.
Talið er að Baskar hafi fyrst
gert hvalveiðar að atvinnuvegi og
veiddu nær eingöngu sléttbak*11
(Eubalaena glacialis) sem mikið
var af í Biskayaflóa, en honum var
útrýmt þar á tæpri öld. Eftir það
tóku Baskar að leggja leið sína til
íslands, þar sem sléttbakurinn var
enn mjög algengur, enda oft kall-
aður íslands-sléttbakur (til
aðgreiningar frá skyldri tegund).
„Þeirra hvala er mikill fjöldi, en
þeir útlensku hvalfangsmenn
fækka þá einn mest; þeir veiða ekki
utan sléttbakskynin, því að þeirra
spik verður brætt, en ekki rengis-
hvala eður reiðarkynja.“ segir Jón
lærði. Hvalveiðimenn frá Holl-
andi, Bretlandi og ýmsum öðrum
þjóðum lögðu svo Böskum lið við
veiðarnar, ogum 1700varsléttbak-
urinn nær alveg horfinn, og var
lengi talinn aldauða, en virðist
samt hafa náð sér eitthvað á strik
aftur svo að veiðar urðu jafnvel
hafnar á honum við ísland um
1880. SegirBjarni Sæmundsson, að
árið 1890 hafi veiðst 5 sléttbakar og
7 árið 1891, og síðan „einn og einn,
bæði hér við land og við Færeyjar;
sömuleiðis við Skotland, og sum
árin allmargir (flest 20-21 á ári).“
Þessar veiðar virðist sléttbakurinn
ekki hafa þolað og nú er talið að
hann sjáist ekki lengur hér við
laiid, og sé nær útdauður í
Atlantshafi. Heildarstofninn er ta-
linn vera um 8% af upphaflegri
stærð.
Þegar sléttbakurinn var horfinn,
sneru hvalfangarar sér einkum að
norðhval<2)(Balaena mysticetus),
sem einnig kallast Grænlands-
hvalur eða Grænlands-séttbakur.
Hann er skyldur þeim fyrrnefnda,
en stærri og norðlægari, hélt sig
mest í hafísnum við Grænland, en
hefur að líkindum einnig verið tíð-
ur fyrir vestan og norðan ísland.
„Hvalfangsmönnum er hann
bestur" segir Jón lærði og telur
hann lifa „alleinasta við regn,
krapa eður úrkomudropa, sem úr
himni falla á sjó ofan“. Þessi hval-
stofn hefur líklega aldrei verið stór,
enda varð hann fljótlega upp urinn
á sama hátt og frændi hans Islands-
sléttbakurinn. Bjarni Sæmundsson
telur áreiðanlegar heimildir fyrir
því að Norðhvalur hafi sést við
ísinn út af Vestfjörðum árið 1879,
en síðan fer engum sögum af hon-
um í hafinu kringum ísland. Telja
sumir hann aldauða í Atlandshafi.
reyðarstofninn (4)hefur ekki náð að
jafna sig, eftir þessa rányrkju, þrátt
fyrir friðun hennar síðan árið 1966.
Er talið að hann sé um 5% af upp-
haflega stofninum, og álíta sumir
fræðimenn vafasamt að þessi
stærsta skepna jarðarinnar eigi
framtíð fyrir sér.
Langreyðurinn15* (Balaenop-
tera physalus) hefur rétt meira við,
og er talið að hún sé um 22% af
upphaflegri stofnstærð, og sá hluti
stofnsins sem hingað sækir sé eitt-
hvað um 10 þús. dýr.
Af þeim stofni höfum við íslend-
ingar veitt síðan hvalveiðar hófust
hér að nýju 1948, að jafnaði 200-
300 dýr árlega. Langreyðurinn er
nú friðaður alls staðar nema í
Norður-Atlandshafi, og veiðar á
henni eru nú nær ekkert stundaðar
meðal hvala þar sem hann er fjöl-
kvænisdýr. Um stofnstærðina er
lítið vitað, cn hún er þó varla nema
brot af hinu upphaflega. Hér við
land hefur hann verið veiddur
nokkuð síðustu áratugina, oft um
100 dýr árlega, og eru það ein-
göngu karldýr sem hér fást. Veiðar
á búrhval hafa nýlega verið bann-
aðar.
Arnarnefja
(Hyperoodon
ampullatus) er einn af stærstu tann-
hvölunum. Hún var nokkuð veidd
af Norðmönnum NA við landið um
aldarmótin og fækkaði þá mikið.
Sést af og til hér við landið. Hefur
verið friðuð st'ðan 1972.
Grindhvalur(U) (Globicephala
melaena) er alkunnur hvalur í
norðanverðu Atlantshafi og fer
mjög í vöðum, enda fjölkvænisdýr.
Eru oft reknir á land í stórhópum,
Sandægja <3)er gamalt nafn á
hvaltegund, sem kemur fyrir í
Snorra-Eddu. Jón lærði segir um
hana: „Vel æt. Hún er með hvítum
tálknskíðum, er standa úr efri
gómi . . . Hún er mjög lífsterk og
kann á landi að liggja sem selur
einn heilan dag. En í sandi bilar
hún aldrei". (Jón frá Grunnavík
kallar hana einnig sandætu og
sneflu). Talið er nú víst að þetta sé
sami hvalurinn og sá sem nefndur
er gráhvalur (grey whale) á Kyrra-
hafsströnd Norður-Ameríku, og er
þekktur að því að fara inn í strand-
lón og fjarðarbotna þegar kýrnar
bera. (Örnefni eins og Hvalvatn í
Hvalvatnsfirði getur verið til kom-
in af því að sandlægjur hafi sést í
þessu lóni).
Sandlægjan hefur verið auðveld
bráð jafnvel fyrir fslendinga, sem
annars kunnu lítið til hvalveiða, og
hefur henni verið útrýmt úr Atl-
andshafi á 17. eða 18. öld.
Reyðarhvalirnir (Balaenoptera)
eru miklu hraðsyndari en sléttbak-
ar og sandlægjur og sökkva auk
þess oftast þegar þeir eru dauðir.
Veiðar á þeim hófust því ekki að
ráði fyrr en með tilkomu skutul-
byssunnar um 1860, og hér á landi
ekki fyrr en um 1880 þegar Norð-
menn hófu hér hvalveiðar í stórum
stíl á Vestfjörðum og Austfjörð-
um. Veiddu þeir fyrst aðallega
steypireyði, en síðar, er hún
minnkaði, langreyði og sand-
reyði (og hnúfubak). Veiðar Norð-
manna hér náðu hámarki um alda-
mótin síðustu og um 1910 varð al-
gert hrun í þessum hvalastofnum
svo veiðum var sjálfhætt. Voru þá
loks sett lög um hvalveiðibann við
landið (1915). Eftir það sneru
Norðmenn o.fl. þjóðir sér að
hvalveiðum í Suðurhöfum, og þar
endurtók sig sama sagan. Steypi-
andi veiði sé hættuleg stofninum
eða í hve miklum mæli, og eru uppi
sterkar raddir um algera friðun
langreyðar í 1-2 áratugi.
Um sandreyðina (6)
(B.borealis) er svipað að segja og
um langreyði, nema stofninn er þar
talinn hlutfallslega stærri, eða allt
að 38% upphaflegrar stofnstærðar.
Veiði á henni hér við land hefur
verið mjög breytileg, en oftast eitt-
hvað um 100 dýr árlega. Hún er
ekki eins eftirsótt og langreyðurin
og hefur það bjargað henni. í
Norður-Atlandshafi hefur hún lítið
verið veidd sfðustu áratugina nema
af íslendingum.
Hrefnan eða hrafnreyðurin <7)
(B.acutorostra) er minnst reyðar-
hvalanna, og var ekki að ráði tekið
til við veiðar á henni fyrr en stærri
tegundirnar voru orðnar fátfðar.
Síðustu áratugina hafa þær verið
uppistaða hvalveiðanna í Suður-
höfum og voru t.d. veiddar um 10
þús. hrefnur þar árið 1973. Veiðar
á henni hafa til skamms tíma ekki
verið takmarkaðar, og hér á landi
hafa þær verið töluvert veiddar
fyrir Norðurlandi og Vestfjörðum.
Hnúfubakur <8) (Megaptera
novaeangliae) er sérkennilegur
hvalur, með óvenju löngum
bægslum og hnúðum ofan á höfð-
inu. Hann var töluvert veiddur hér
af Norðmönnum um aldamótin og
varð mjög hart úti af þeim veiðum,
og síðar var honum nær útrýmt í
Suðurhöfum. Er talið að hann sé
nú aðeins um 7% af upphaflegri
stofnstærð, og hefur hann verið al-
friðaður síðan árið 1955, en virðist
fjölga mjög hægt.
Búrhvalur <9)(Physeter catodon)
hefur lengi verið veiddur og var
fyrrum mjög eftirsóttur vegna feit-
innar (ambursins) sem hann geym-
ir í höfðinu. Hann hefur sérstöðu
einkum í Færeyjum og einnig hér á
landi. Eru enn taldir nokkuð tíðir.
Háhyrningur(,2) (háhyrna)
(Orcinus orca) er einnig talinn al-
gengur umhverfis landið, enda lítið
veiddur. Bjarni Sæmundsson getur
þess þó að sumarið 1926 hafi 7 há-
hyrnur verið skutlaðar í Eyjafirði,
og 40-50 voru drepnar í Siglufirði í
maí 1917. Nú eru þeir dálítið
veiddir til að selja þá í sjóbúr er-
lendis.
Svínhvalur<I3) (Mesoplodon
bidens) meðalstór tannhvalur, sést
einnig stundum hér við land, en lít-
ið er um hann vitað.
Hnísan (>■» (Phocoena
phocoena) er minnsti og lang-
algengasti hvalurinn hér við land
og sá eini sem tíðum sést inni á
fjörðum, m.a. hér í Eyjafirði, jafn-
vel inni í Akureyrarpolli. Dæmi
eru þess að þær fari upp í lón og
jafnvel upp í ár (erlendis a.m.k.).
Hnísan hefur verið veidd töluvert
hér við land, t.d. hér í Eyjafirði og
oft kemur fyrir að hún festist í
netum.
Höfrungar <l5)nefnast nokkrar
skyldar smáhvalategundir sumir á
stærð við hnísu eða lítið stærri.
Greinir almenningur þá lítt í
sundur. Þeir hafa á seinni tímum
getið sér frægðarorð vegna gáfna
og sérkennilegs hátternis í sjóbúr-
um og eru mjög vinsælir meðal
gesta er heimsækja sjóbúrin. Al-
gengasta höfrungstegundin hér við
land er kölluð hnýðingur.
Að lokum má geta hér tveggja
heimskautahvala, sem stundum
flækjast upp að ströndum landsins,
en það eru injaldur (Delpinap-
terus leucas) og náhvalur
(Monodon monoceros). Sá fyrr-
nefndi er alhvítur (sbr. nafnið) og
auðþekktur á því, en sá síðarnefndi
hefur langa og snúna, staflaga,
tönn fram úr efra skoltinum. Þótti
hún og þykir enn hið mesta gcrsemi
og hefur hvalurinn nokkuð goldið
þess. Mjaldurs varð vart hér í Poll-
inum haustið 1964, og héldu sumir
hann vera hvítabjörn en aðrireins
konar sæskrímsli.
Hér hefur nú verið getið þcirra
ca. 15-20 hvalategundasemsjástað
staðaldri hér við land og kalla má
íslenskar, eða kalla mátti svo fyrr á
öldum. Eins og þegar hefur komið
fram, eru þrjár þeirra nú líklega
aldauða við landið, cða a.m.k.
horfnar frá ströndum þess, þ.e.
sandlægja, norðhvalur og slétt-
bakur. Sandlægjunni hefur alveg
verið útrýmt úr Atlantshafi, en af
hinum tveimur eru einhverjar
leyfar eftir í heimskautahöfunum.
Þrjár aðrar tegundir stórhvela eru
nú orðnar fátíðar og aðeins lítið
brot af upphaflegum stofni (5-8%)
þ.e. steypireyður, hnúfubakur
og andarnefja, svo jafnvel er vafa-
samt hvort þær ná sér á strik með
langvarandi friðun eða deyja út á
jörðunni. Langreyður, sandreyður
og búrhvalur hafa aðeins um
fjórðung til helming af upphafleg-
um stofni og eru enn veiddir þrátt
fyrir það.
Þannig er ástandið í stórum
dráttum og reyndar allt annað en
glæsilegt. ísland er ekki lengur
„land hvalanna,, eins og forðum,
þegar Konungsskuggsjá var rituð.
Nú eru íslendingar hins vegar
heimsþekktir fyrir að ein þeirra fáu
þjóða sem enn stundar veiðar á
hvalastofnum, sem hafa verið of-
veiddir í heila öld. Skálkað er í því
skjóli, að sé að ræða „frumstæða
þjóð“ sem byggi tilveru sína á því
að nýta auðlindir hafsins umhverfis
landið, á sama hátt og eskimóar í
Kanada eða á Grænlandi. Er hægt
að hugsa sér meiri skollaleik?
Hvað varðar fækkun eða útrým-
ingu hvaltegunda við landið, er þó
ekki við okkur eina að sakast. Þar
hafa flestar þjóðir Vestur-Evrópu
einnig lagt hönd á plóginn, einkum
þó frændur vorir Norðmenn. Af af-
stöðu okkar til hvalveiðanna nú á
tímum, verður hins vegar Ijóst að
ekki hefði okkur sjálfum farnast
betur í þessu efni, ef við hefðum
haft sömu möguleika og aðrar
þjóðir.
Saga hvalveiðimanna harmsaga
frá upphafi til enda og eitthvert
dapurlegasta dæmið sem þekkist
um takmarkalausa græðgi mann-
anna og tillitsleysi þeirra við um-
hverfi sitt. Því miður erum við ís-
lendingar samsekir í þessum
heimsglæp, en í stað þess að iðrast
forherðumst við og leggjum okkur
við að mata krókinn á þeim fáeinu
hvalskepnum sem eftir eru í heims-
höfunum, sjáandi fram á algert
bann við hvalveiðum innan fárra
ára. Væri nú ekki mannalegra að
taka sjálfir af skarið og hætta þess-
um fyrirfram dæmdu veiðum, í stað
þess að láta neyða sig til þess með
alþjóðalögum?
Helstu heimildir: Spendýrin e.
Bjarna Sæmundsson; Villt
spendýr, rit Landverndar 7.
Nátúruverkur, 6. árg. 1979. Stutt
undirrétting um íslands uðskiljun-
legar náttúrur, e. Jón Guðmunds-
son, lærða.
ATHUGIÐ:
Sálarrannsóknarfélag Akurcyrar:
Félgsfundur verður haldinn að
Hótel Varðborg, litla sal, sunnu-
daginn 2. maí kl. 17. Forseti sálar-
rannsóknarfélgs íslands, Guð-
mundur Einarsson, fjallar um
bókina Ragnheiður Brynjólfsdótt-
ir. Félagsfólk má taka með sér
gesti. Stjórnin.
30. apríl; 1982 - DAGUR - 5