Dagur - 18.09.1985, Blaðsíða 7

6 - DAGUR - 18. september 1985
18. september 1985 - DAGUR - 7
Guðný Buch, Einarsstöðum.
Það var kalt og rigningarsúld á laugardagsmorgun þegar réttað
var á Hraunsrétt í Aðaldal. Enflestir voru jákvœðir út í tilver-
una og reyndu að gera gott úr hlutunum, eins og daman sem
sagði: „Rollan er að míga á löppina á mér, en það er ágœtt,
mér var orðið svo kalt á fótunum. “
Hraunsrétt er talin með merkari réttum landsins. Byggingar-
efnið er tekið á staðnum, sem þýðir að réttarveggirnir eru hlaðn-
ir úr hraungrýti. Réttin byggð á árunum um 1830 eða 1840 nema
safnhringurinn, sem var bœtt við um aldamótin. í Hraunsrétt
eru 35-40 dilkar, sem féð er dregið í. Þeir sem muna nokkra
áratugi aftur, finnst réttardagurinn nú ekki orðinn svipur hjá
sjón. Enfyrr á tímum var miklu fleira fé í sveitinni. íár varféð
óvenjufátt, því nokkrum dögum áður hafði verið dregið sundur
það fé sem komið var niður í byggð. En því fleira var fólkið,
ungir sem aldnir þyrpast að, hvernig sem viðrar, því það er
alltaf einhver sérstök tilfinning að koma á rétt.
-1M
Séð yfir hiuta af réttinni.
Hver skyldi eiga þessa? Markið athugað vandlega.
Myndir:, IM.
Jóhanna Sigurbjörg með Ester Ósk 8 mánaða Hólmdís Freyja og Hermóður með þreyttan hund eftir göngumar.
gamla.
Kjartan á Hraunkoti og Höskuldur á Aðalbóli með gangnapelann.

Einar Freyr rithöfundur Gautaborg:
Er Ævar R. Kvaran leikstióri ofsóttur?
I.
Öfundin kemur stundum úr
höröustu átt og hefur þá allt á
hornum sér, jákvæðar rannsóknir
eru sagðar neikvæðar, löngu liðn-
ar saklausar yfirsjónir sem jafn-
vel urðu til góðs og juku það heil-
brigða eru allt í einu dregnar
fram í dagsljósið og gerðar að
nýjum glæpum. Svo að segja alit
mögulegt og ómögulegt er lagt út
á hinn versta veg til að lítillækka
og sverta þá persónu sem öf-
unduð er.
Að gagnrýna og jafnvel níða
aðra án þess að líta fyrst í eigin
barm, endar oft með harmleik
fyrir þá sem slíkt ástunda. Menn
gera þess vegna rétt í því, að líta
fyrst í eigin barm, áður en gagn-
rýnin er sett á svið. Öfund er
vanalega viss tegund af hatri.
Við skulum gera okkur Ijóst,
að því fámennari sem þjóðin er,
því þýðingarmeiri verður heil-
brigð og vel rökstudd gagnrýni.
Við skulum einnig gera okkur
ljóst, að án heilbrigðrar gagnrýni
og þar sem sannleikurinn allur á
báða bóga fær ekki að koma hisp-
urslaust í dagsins ljós á sviði
menningarmála, - þar geta ekki
heldur átt sér stað neinar veru-
legar og jákvæðar framfarir.
Ábyrgir einstaklingar í þýðing-
armiklum lykilstöðum þjóðfé-
lagsins þola mjög oft alls enga
gagnrýni, og reyna oft að hefna
sín á heiðarlegum einstaklingum,
ef gerð er hin minnsta athuga-
semd við það, sem auðsjáanlega
er bæði rangt og illa gert.
Það er vissulega mjög margt
sem hreliir íslendinga nú á
dögum og setur sinn sérstaka svip
á þjóðlífið. M.a. mjög óheiðarleg
togstreyta um ýmsa þýðingar-
mikla hagsmuni á öllum sviðum
þjóðlífsins. Mjög óheiðarlegt
pólitískt baktjaldamakk og
flokkspólitísk hrossakaup. Raun-
verulegir hæfileikar einstaklinga
eru oft sniðgengnir með öllu.
Hæfileikasnauðir og oft tauga-
veiklaðir einstaklingar eru settir
ofar hinum hæfu, - af bæði póli-
tískum og persónulegum ástæð-
um og hagsmunum.
í slíkri hagsmunabaráttu er
taugaveiklunin vanalega mjög
áberandi. Og því miður er alltof
lítið fengist við vísindalegar
rannsóknir á orsökum tauga-
veiklunar á íslandi. Skortur á
rannsóknum á þessum sviðum
kemur sérlega illa niður á öllu
því sem varðar íslenzka menn-
ingu og þar með þróun íslenzkrar
menningar.
En þetta verður fólk nú á
dögum að gera sér fyllilega ljóst.
Annars verður mun erfiðara að
lækna hinar mörgu þjóðfélags-
legu meinsemdir.
II.
Fólk almennt á íslandi gerir sér
vanalega ekki ljóst, að vel
menntað fólk í Vestur-Evrópu og
jafnvel í Skandinavíu, er oft
miklu betur að sér um helztu or-
sakir taugaveiklunar en hinir svo
kölluðu menntuðu íslendingar.
Hvers vegna svo margir lærðir ís-
lendingar vilja leiða hjá sér að
afla sér algengra upplýsinga um
venjulegustu orsakir taugaveikl-
unar, hef ég ekki kynnt mér. En
mikið áhugaleysi menntaðs fólks
á íslandi fyrir slíkum málum, er í
raun og veru mjög hættulegt
vandamál, og sérstaklega hættu-
legt fyrir alla eðlilega og jákvæða
íslenzka menningarþróun.
Auðvitað er tii einn og einn ís-
lendingur sem gerir sér rétta
grein fyrir þessu, en vel menntað
fólk í Evrópu dæmir hlutina oft
út frá allt öðrum forsendum en
sumir menntaðir íslendingar.
Þetta ætti fólk á íslandi að hafa í
trú minni. Ég hef hjá mér góðar
heimildir fyrir þessu. Hér er
dæmi:
Þegar ákveðið íslenzkt leikrit
hafði verið sýnt í sænska sjón-
varpinu seinni hluta ársins 1982,
og fengið hörmulega umsögn og
enn furðulegra umtal meðal fólks
almennt á Norðurlöndum, eins
konar hneyksli, - þá gat ég ekki
látið undir höfuð leggjast en að
senda útvarpsráði „skýrslu" um
þetta mál. Állt í kringum þetta
furðulega íslenzka leikrit var í
raun og veru til stórskammar fyr-
ir ísland og eins konar kjaftshögg
framan í íslenzka menningu. Eg
sendi því þessa „skýrslu“ til út-
varpsráðs af góðum huga og í já-
kvæðum tilgangi, og fyrst og
fremst sem varnaðarorð um það,
að halda ekki áfram á þessari
hættulegu braut, er sýndi í raun
og veru ekkert annað en algjört
menningarsvindl frá byrjun til
enda. Þarna kom m.a. fram
„listamaður“ sem árum saman
hefur staðið íslenzka þjóð-
leikhúsinu fyrir andlegum
þrifum, enda voru vinnubrögðin
við þetta leikrit aðeins til að grafa
undan allri virðingu erlendis fyrir
íslenzkri menningu. Þarna var
auðsjáanlega mikil hætta á ferð-
um fyrir framtíð íslenzkra leik-
rita á erlendum vettvangi, eins
konar menningarlegt sjálfsmorð.
Vegna þessarar „skýrslu“
minnar fékk ég bréf m.a. frá ein-
um háttsettum ritstjóra mjög út-
breitt íslenzks dagblaðs þar sem
þessi ritstjóri kallaði „skýrslu"
mína „eins konar dreifibréf" sem
innihéldi „ógeðfelldar aðdróttan-
ir“.
Það er satt, að í þessari
„skýrslu" minni til útvarpsráðs
var talað um menntað erlent fólk
sem spurði eitthvað á þá leið,
hvort orsökin fyrir getuleysi ís-
lendinga að skrifa góð og vel
frambærileg nútíma leikrit staf-
aði ekki af því, að einhver
Jaumukynvillinga mafía“ í
Fyrri hluti
Reykjavík réði mestu um það,
hvaða leikrit værú valin til flutn-
ings í leikhúsunum og í útvarp-
inu.
Þarna er átt við árin 1979 til
1982. Mér finnst rétt að taka slík-
ar athugasemdir erlendra hlust-
enda í ólíkum löndum til alvar-
legrar íhugunar. Þetta er ekki
sagt út í bláinn.
Útlendingar sem þannig tala
um íslenzka menningu miða
vanalega við þekkingu sína á or-
sökum taugaveiklunar, en það
eiga margir lærðir íslendingar
mjög erfitt með að skilja. Hinn
áður nefndi ritstjóri gerði sér
ekki ljóst, að vel menntað fólk í
Vestur-Evrópu veit oft miklu
meira um orsakir taugaveiklunar
en menntaðir íslendingar.
Nú getur taugaveiklun stafað
af mjög mörgu öðru en laumu-
kynvillu, en góð vitneskja um
slíkt gerir þessi mál ekkert síður
áhugaverð.
í þessu sambandi vil ég aðvara
mjög einsýna og framgjarna rit-
höfunda við því, að senda frá sér
inntalaða sjálfsævisögu á t.d.
vídeóbandi til erlendra sjón-
varpa, og sérstaklega ef hlutað-
eigandi hefur áður sent frá sér
óflutningshæft sjónvarps- eða út-
varpsefni til sömu erlendu
borgar. En þetta gera sumir ís-
lenzkir „þrýsti" rithöfundar með
hjálp fremur heimskra meðhjálp-
ara. Slík vinnubrögð spilla aðeins
fyrir bæði höfundi og þjóð.
Það er ekki langt síðan að einn
slíkur höfundur tók á móti 100
þúsund krónum við íslenzka út-
varpið, meðan á sama tíma var
verið að fussa og sveia við mjög
slæmu handriti eftir sama höfund
við ákveðna erlenda útvarpsstöð.
Handritið reyndist ónothæft.
Stafar það af leynilegu valda-
brölti, heimsku eða taugaveiklun
þegar verið er að uppauglýsa
mjög vafasama íslenzka rithöf-
unda? Ég fyrir mitt leyti geng í
lið með sumum útlendingum og
tel þetta stafa af taugaveiklun.
Það hlýtur að vera eðlilegt að
spyrja sem svo, hversu lengi ís-
lendingar geti „lifað" á hinni
gömlu frægð íslendingasagn-
anna, þegar jafnvel íslenzkir
prófessorar reyna að upphefja til
skýjanna svo að segja hæfileika-
lausu fólki á sviði nútíma „bók-
mennta“, og jafnframt koma
þeim fyrir kattarnef er sýna ein-
hverja raunverulega hæfileika.
Munu ekki slíkir prófessorar
daga uppi í framtíðinni sem eins
konar andleg skrímsli? íslenzkir
menntamenn verða að gera sér
ljóst, að það er ekki hægt að
leyna hinu nútíma menningar-
svindli endalaust. Þetta kemst
allt upp fyrr eða seinna.
Hér er ekki síður um hagnýta
hluti að ræða en siðferðilega.
III.
Miðvikudaginn 16. maí 1984 sá
ég grein í Morgunblaðinu eftir
Ævar R. Kvaran, leikstjóra og
rithöfund. Greinin bar fyrirsögn-
ina „Máttur og mikilvægi hugsun-
ar“. Greinin fjallar m.a. um það,
„að sjálfskönnun væri hverjum
manni nauðsynleg“. „Maður
þekktu sjálfan þig“.
Ég las þessa grein bæði mér til
ánægju og uppbyggingar. Mér
fannst þetta eitt af því bezta sem
Ævar hafði skrifað.
En þegar ég hafði lesið grein-
ina vandlega yfir tók ég eftir því,
að undir myndinni af Ævari, sem
fylgdi greininni, stóð eftirfarandi:
„Ævar Kvaran Ieikstýrir“.
Mér var ljóst, að þessi litia
„setning" undir myndinni af
Ævari, dró talsvert úr trúnaði á
bæði höfundi og innihaldi hinnar
athyglisverðu greinar hans.
Þarna var bókstaflega vísvitandi
reynt að draga úr áhrifum grein-
arinnar og lítillækka höfundinn
um leið. Ég gerði mér einnig
ljóst, að þarna var á ferðinni
fyrirbæri sem sálfræðingar kalla
oft „Zwangsneurose“.
En spurningin varðandi þetta
vandamál er ekki aðallega sú,
hvaða blaðamaður eða ritstjóri
væri haldinn slíkri tegund tauga-
veiklunar, - heldur hitt, hvort
þetta sérstaka sálfræðilega fyrir-
bæri væri algjörlega einangrað og
aðeins einskorðað við Morgun-
blaðiðl
Ég rannsakaði þetta mál nánar
og fékk örugga vitneskju um það,
að þetta væri síður en svo aðeins
einskorðað við Morgunblaðið.
Þetta var ekki einangrað fyrir-
bæri. „Zwangsneurosen" er út-
breidd og nær m.a. til útvarpsins.
Ævar R. Kvaran er bókstaflega
útilokaður frá útvarpinu og hefur
verið það í kringum tvö ár og er
það ennþá.
En hver er aðalorsökin fyrir
þessu? Er þetta að einhverju leyti
pólitískt? Ég hef ekki haft að-
stöðu til að rannsaka bakgrunn-
inn í þessu máli. En þegar betur
er að gáð sér maður m.a. í Morg-
unblaðinu, að Sjálfstæðismenn
ætla sér ekki aðeins að leggja
undir sig útvarpið, sjónvarpið,
menningarsjóð og menntamála-
ráðuneytið, heldur einnig dóms-
málaráðuneytið. Hörðustu menn
Sjálfstæðisflokksins stefna að
flokkseinræði og einokun á öllum
sviðum þjóðlífsins.
Slík pólitísk þróun á íslandi
gefur tilefni til nýrra íhugana.
í bók Hitlers „Mein KampP‘
má sjá „leiðbeiningar" þar sem
nazistum er ráðlagt að vinna
leynilega gegn öllu greindu fólki.
Hitler þoldi ekki greinda ein-
staklinga. Hinir minna gefnu
voru settir í ýmsar lykilstöður er
síðar var stjórnað af hinni nýju
klíku nazista.
Ævar Kvaran er mjög greindur
maður og slíka menn eiga allir
valdabröltarar erfitt með að þola.
Af þessu mætti draga vissar
ályktanir og spyrja:
Hverju eru hinar leynilegu kíík-
ur Sjálfstæðisflokksins að vinna
að í íslenzkum menningarmál-
um? Er til pólitísk klíka í Sjálf-
stæðisflokknum sem vinnur í
menningarmálum eftir bók Hitl-
ers Mein Kampfl
„Það er óhætt að segja að
hérna er mjög einhæft atvinnu-
líf.“ Sá sem segir þetta heitir
Jóhannes Þórðarson og er
múrarameistari á Blönduósi.
Hann virðist hafa áhyggjur af
því hvað fólk hafí lítinn áhuga
á að byggja upp staðinn með
öðru en þjónustu við sveitim-
ar.
„Það þarf að breyta hugsana-
gangi fólks. Nú þegar haustar
fara menn að barma sér og tala
um atvinnuleysi. En reyndin er
og verður sú að það kemur ekk-
ert atvinnuleysi. Menn geta haft
nóg að gera ef þeir nenna því.
Það hefur bara alltaf verið þannig
að þessi staður leggst í dvala yfir
veturinn, og fólk heldur að það
eigi að vera þannig. Komdu hing-
að næsta vor. Þá er annað hljóð í
þessu sama fólki sem talaði sem
mest um atvinnuleysið, en sá svo
ekki út úr augunum fyrir verkefn-
um.“
HIIIBMW
Jóhannes Þórðarson.
Blönduós:
Staðurinn á ótæmandi
möguleika í framtíðinni
- segir Jóhannes Þórðarson múrari
- Hefur þú sjálfur ekki orðið
atvinnulaus?
Jóhannes brosir. „Ég er búinn
að vera hér í múrverki í tuttugu
og fimm ár og hef aldrei orðið at-
vinnulaus. Hins vegar hef ég orð-
ið verkefnalaus sem múrari, en
þá er bara að finna sér eitthvað
að gera ef menn vilja.“
Jóhannes „er ættaður úr sveit-
inni hér rétt hjá,“ eins og hann
segir sjálfur, en hefur búið á
Blönduósi í þrjátíu ár, svo hann
ætti að vita nokkuð um uppbygg-
ingu staðarins.
„Að mínu mati vantar þó eitt-
hvað meira en þessa þjónustu
sem allt byggist á. Sjáið þið til
dæmis þennan ferðamannaiðnað
sem svo er nefndur. Hann er
gjörsamlega ónýttur hér á
Blönduósi. Það virðist þurfa ein-
hvern annan en heimamann til að
sjá það. Sundlaugin er ekki opin
nema stuttan part úr degi. Það er
illa merkt hér í kringum Blöndu-
ós. Það vantar merkingar sem
laða að fólk sem á hér leið um.
Sáralítið er um kynningar á hér-
aðinu í sama tilgangi. Það verður
líka að segjast eins og það er að
þjónusta er ekki nógu góð við
ferðamenn, því Blönduós á
ótæmandi möguleika í framtíð-
inni.“
- Hvernig hefur gengið hjá
þér sem byggingarmanni?
„Það hefur verið gott undan-
farin ár, og oft minna byggt hér
en nú,“ sagði hinn hressi Jóhann-
es Þórðarson. -gej