Dagur - 23.12.1988, Page 11

23. desember 1988 - DAGUR - 11
„Hann elskar heiminn og fyrirlít-
ur hann í senn,“ sagði einhver
um Charlie Chaplin þegar leikar-
inn góðkunni stóð á hátindi
frægðar sinnar. Þessi ummæli
voru náttúrlega út í hött,
óskiljanleg, og ekki til annars en
að upphefja þann er þau sagði.
Það er nefnilega ótrúlega oft
þannig að sé vitleysan nógu
vitlaus þá tekur fólk feil á henni
og spakmælum. Þegar litið er á
feril Chaplins má hins vegar sjá
svolítinn sannleika út úr þessum
ummælum. Að vísu þarf þá að
hagræða þeim nokkuð svo.
Enginn leikari hefur klifrað
upp á hærri tind en Chaplin og
hrapað jafn langt niður aftur,
verið jafn dáður og í kjölfarið
smáður, elskaður og síðan hatað-
ur. Frægasta persóna kvikmynd-
anna, litli, grannvaxni flækingur-
inn með pípuhattinn og stafinn
og stóru skóna á útskeifum fót-
unum var hugarsmíð Chaplins.
Lífið lék þá báða grátt. Flæk-
ingnum tókst þó yfirleitt að halda
sínum hlut fyrir andstæðingum
sínum, að vísu eftir oft mikla bar-
áttu, skapari hans datt hins vegar
af baki. Einhvern veginn mis-
tókst Chaplin að fylgja eftir
straumi tímans, hvað þá að hon-
um heppnaðist að sveigja hann
eftir sínum geðþótta.
„Ég er trúður“
Fullu nafni hét hann Charles
Spencer Chaplin, fæddur á Eng-
landi á valdatímum hinnar siða-
vöndu Viktoríu drottningar.
Heimsfrægur varð hann í Banda-
ríkjunum 1914/15, rétt rúmlega
hálf þrítugur. Heimsfrægð
Chaplins er jafngömul grann-
vaxna, umkomulausa flakkaran-
um. Örfáum árum síðar, eða
1918, gerðist Chaplin sjálfstæður
kvikmyndaframleiðandi þegar
hann, í samvinnu við hjartaknús-
arann Douglas Fairbanks, leik-
konuna Mary Pickford og D.W.
Griffith, stofnsetti hið nafntog-
aða kvikmyndaver United
Artists.
Nöfiium rugl-
að saman
Á seinustu kvikmyndasíðu birt-
ust ljóð sem umsjónarmaður hélt
í fljótræði sínu að væri eftir
Benedikt frá Auðnum. Benedikt
var að vísu vel hagmæltur en flík-
aði því lítt og er ekkert til eftir
hann á prenti í bundnu máli. Á
þetta benti mér einn margfróður
lesandi kvikmyndasíðunnar. Og
þegar betur var að gáð kom í ljós
að höfundur ljóðsins er hinn
nafntogaði Benedikt Gíslason frá
Hofteigi. Mér er það því bæði
ljúft og skylt að biðja hann
afsökunar á mistökunum um leið
og ég birti hér ljóðið aftur
hafandi í huga að aldrei er góð
vísa of oft kveðin.
Margur hló og hafði ró
hvar sem bjó og fór hann.
Átti þó sinn auðnuskó
aldrei nógu stóran.
Næstu 19 árin eða svo naut
Chaplin sívaxandi vinsælda en
þar kom að einkalíf hans tók að
verða mun athyglisverðara í aug-
um almennings en kvikmyndir
hans. Almenningur gerðist
þreyttur á litla flakkaranum.
„Charlie er ekki lengur hinn ljúfi
undirmálsmaður hvíta tjaldsins,"
skrifuðu blöðin.
Borgarljós (City Lights 1931)
markaði tímamót á ferli Chaplins
þó að honum væri það ekki ljóst
sjálfum. Hún átti eftir að verða
síðasta mynd hans sem naut
almennra vinsælda. Eftir. hana
var gangan öll á brekkuna. Fimm
ár liðu þar til Chajrlin lét næstu
mynd frá sér fara. Árið 1936 kom
Nútíminn (Modern Times) fyrir
sjónir bíófara. Viðtökurnar
undirstrikuðu gapið sem var tek-
ið að myndast á milli Englend-
ingsins og almennings. Myndin
naut takmarkaðra vinsælda.
Gagnrýnendur sögðu hana ekki
hafa neinn mikilvægan boðskap
að flytja, það var helst að
Chaplin væri borin vinstrivilla á
brýn. „Ég er hvorki repúblikani
né demókrati, ég er trúður,“
reyndi Chaplin að útskýra fyrir
þessum verndurum mannréttinda
í heiminum sem vildu stimpla
hann vinstrisinna, jafnvel
kommúnista. En sú viðleitni
mistókst. í apríl 1947 skrifaði
blaðurskjóða Hollywood, Hedda
Hopper, til J. Edgar Hoover,
FBI-stjóra: „Ég vildi ekkert frek-
ar en að reka allar þessar
[kommúnista] rottur úr landi og
byrja á Charlie Chaplin.“
Einræðisherrann (The Great
Dictator, 1940) hafði ekkert gert
til að vekja eldhug og samhug
almennings. Áhrifin í Holly-
wood, þar sem Hedda Hopper,
Louella Parsons og þeirra líkar,
stjórnuðu vindum og veðri, urðu
engin. Hvaða máli skipti líka þótt
Chaplin veldi þessa aðferð til að
berjast gegn nasismanum þegar
hann lét aldrei svo lítið allt
seinna stríð að heimsækja her-
mennina og skemmta þeim, snið-
gekk kaffistofurnar í Hollywood
og lét ekkert af hendi rakna til
Stríðshjálparinnar á Bretlandseyj-
um. Með þessu meiddi leikarinn
allan almenning, hann tók sig
vissulega út úr fjöldanum en ekki
á þann hátt sem var viðeig-
andi. Þegar Monsieur Verdoux
var fyrst varpað á hvíta tjaldið
árið 1947 varð ljóst að Chaplin
var kominn úr öllu sambandi við
almenning, í bíómálum jafnt sm
öðrum. Vinsældir hans voru í lág-
marki og áttu þó enn eftir að
minnka.
Ovinur guðdómsins
Endurútgáfa Borgarljósa árið
1950 hefði vissulega átt að endur-
reisa Chaplin sem stórkostlegasta
gamanleikara hvíta tjaldsins.
Stórblaðið Life útnefndi myndina
bestu bíómynd ársins og fyrstu
sýningarviku Borgarljósa í New
York þyrptist fólk að til að sjá
myndina. En óvinir Chaplins
færðust allir í aukana og það var
á einskis manns færi að stöðva
eiturspýtingar þeirra. Borgar-
stjórn Memphis kvað upp úr og
bannaði myndina vegna þess að
höfundur hennar væri „óvinur
guðdómsins".
Tveimur árum eftir að ósköp
venjulegum og hversdagslegum
bandarískum borgurum hafði
tekist að slökkva Borgarljós
Chaplins sendi hann frá sér enn
eina kvikmyndina, Að verða
frægur (Limelight). Og nú gekk
maður undir manns hönd að
koma í veg fyrir að myndin yrði
sýnd í Bandaríkjunum. Hvorki
fyrr né síðar átti Chaplin jafn
litlum vinsældum að fagna í fyrir-
heitna landinu og 1952. Að lok-
um var honum nóg boðið og
þann 19. september þetta sama
ár fór hann í langt frí til Evrópu.
Tveimur dögum síðar bönnuðu
bandarískir dómstólar honum að
snúa aftur fyrr en gengið hefði
verið úr skugga um pólitísk heil-
indi hans og kannski ekki síður
siðferðilegt heilbrigði. Banda-
ríska þjóðin kættist og kampa-
kátur dálkahöfundur skrifaði:
„Kannski saknar þú okkar
Chaplin en ég held varla að við
sökum þín.“ Aðeins einn dálka-
höfundur varð til að verja
Chaplin: „Dæmum hann á þann
eina hátt sem listamaður verður
dæmdur - eftir list hans - og þá
munum við sjá að Chaplin er
einn áhrifamesti andkommúnisti
sem nú er á lífi.“
Það varð ekki séð að neitt
hefði dregið úr vinsældum
Chaplins í Evrópu þegar hann
kom þangað á haustmánuðum
1952. Bresku blöðin, öll sem eitt,
fordæmdu aðgerðir Bándaríkja-
manna og ekki minni menn en
Bretlandsdrottning ogf forsetar
Frakklands og Ítalíu buðu leikar-
anum að heimsækja sig. Samt
sem áður fékk myndin Að verða
frægurekki eintómt lof í Evrópu.
The Observer skrifaði að þessi
nýjasta kvikmynd Chaplins
markaði viss þáttaskil: „Það log-
ar enn í glæðunum, en núna virð-
ist það vera kaldur bruni vetrar,
rétt eins og Chaplin hafi í síðasta
sinni snúið baki við fólkinu sem
hló með honum og muni hvað úr
hverju leysast upp í reyk.“
Einkalífið vinsælla
En Chaplin var ekkert á því að
leggja árar í bát. Hann hóf
hvassa hefndarherferð á hendur
Bandaríkjunum sem hann kallaði
raunar jákvæða þjónustu við
landið sem hafði fóstrað hann svo
lengi. Kóngur í New York (A
King in New York), sem hann
framleiddi 1957 var viðleitni í
þessa sömu átt að ná sér niðri á
bandarísku þjóðinni. En háðið
var of grimmt, höggið of hátt
reitt. Myndin varð sorgleg ádeila,
laus við alla fyndni. Og henni var
jafnvel verr tekið í Bretlandi við
frumsýningu þar en í Bandaríkj-
unum nálega tveimur áratugum
síðar þegar hún var loks sýnd þar
í landi. Og skyndilega byrjuðu
kaldir vindar að blása um Chapl-
in í heimalandi hans. Honum var
legið á hálsi fyrir að vera búsettur
í Sviss. Þannig hafði hann komist
hjá því að greiða skatta til breska
samneyslukerfisins sem hann
hafði þó engu að síður fengið að
njóta góðs af við gerð Kóngsins í
New York.
Enn átti Chaplin eftir að fá eitt
tækifæri til að rétta við orðspor
sitt. Árið 1966 ieikstýrði hann
Greifafrúnni frá Hong Kong
(The Countess from Hong
Kong). Stórblöðin Look, Life og
Newsweek fylgdust grannt með
gerð myndarinnar og myndir af
Chaplin í leikstjórastarfinu birt-
ust á forsíðum þeirra. En myndin
féll ekki í kramið, enginn græddi
og Chaplin var endanlega af-
skrifaður sem gamall maður sem
lifað hafði sjálfan sig.
Það varð heldur ekki til að
bæta úr skák að um það leyti sem
Chaplin var að kvikmynda
Greifafrúna urðu menn allt í einu
hugfangnir af Buster Keaton.
Hann var hafinn til skýjanna sem
besti grínari kvikmyndanna og
þrátt fyrir tilraunir United Artists
að endurvekja áhuga almennings
á Chaplin þá mátti hann lúta í
lægra haldi. Menn höfðu einfald-
lega engan áhuga á myndum hans
hvort sem þær voru gamlar eða
nýlegar. Öðru máli gegndi um
einkalíf Chaplins. Þar var nú
sitthvað sem mátti japla á og á
því hafði fólkið áhuga. Chaplin
var ennþá nafn í hugum allra sem
fylgdust með kvikmyndaheimin-
um, bara á annan hátt en hann
sjálfur hefði kosið. Það var því
engin tilviljun að á sjötta ára-
tugnum birtust bækur Litu Grey
Chaplins, Líf mitt mcð Chaplin
og Michaels Chaplin, Ég mátti
ekki reykja hass á lóð föður
míns. Álmenningur sleikti út um.
Chaplin gerði ekki fleiri kvik-
myndir en 1972 reyndi kvik-
myndaheimurinn bandaríski að
plástra sár hans. Honum voru þá
veitt óskars-heiðursverðlaun
fyrir framlag sitt til kvikmynd-
anna.