Dagur - 08.04.1989, Blaðsíða 9

Dagur - 08.04.1989, Blaðsíða 9
8 - DAGUR - Laugardagur 8. apríl 1989 Laugardagur 8. apríl 1989 - DAGUR - 9 Blómailmmn á mrin minnti mig alltaf á Skagafjörðinn - Bjöm Jonsson læknir í Kanada í helgarviðtali „Ég fæddist 21. maí árið 1920 á Sauðárkróki. Foreldar mínir voru þau Jón P. Björnsson, skólastjóri frá Bræðramóti og kona hans, Geirlaug Jóhannes- dóttir, Randverssonar, úr Eyja- firði. Ég er því alinn upp sem Skag- firðingur, þótt Eyfirðingur sé ég í aðra röndina. í barnaskóla gekk ég á Sauðárkróki hjá pabba, síð- an í unglingaskóla. Því næst fór ég í svokallaðan prestaskóla, en það var undirbúningsdeild fyrir Gagnfræðaskólann á Akureyri. Ég settist að því búnu í Mennta- skólann á Akureyri og lauk það- an stúdentsprófi árið 1940. A sumrin var ég í vinnu, þegar frí var í skólanum. Þetta var símavinna uppi á háfjöllum; í Siglufjarðarskarði, Vestfjarða- fjöllum, Unaðsdalsheiði, Hest- eyrarheiði o.fl stöðum þar sem engar símalínur voru fyrir. Við urðum að bera allt á bakinu, þetta var í vinnuflokki Einars Jónssonar frá Vestmannaeyjum, en hann var kunnur karl fyrir hörku og góða stjórnsemi. Eftir stúdentsprófið flutti ég til Reykjavíkur og vann fram að áramótum við Reykjavíkurflug- völl. Upp úr nýárinu fór ég að stunda læknanám við Háskóla íslands. Þaðan útskrifaðist ég vorið 1947.“ Jónas læknir Kristjánsson hafði mikil áhrif á mig - Hafðir þú alltaf ætlað í læknis- fræði? „Já, ég hafði eiginlega hugsað mér það frá barnæsku, eins og ég segi frá í bernskuminningum mínum sem koma út í haust hjá Skjaldborg. Jónas læknir Krist- jánsson kom mér á þessa leið, ósjálfrátt, því með breytni sinni og kynnum mínum af honum fór ég að hafa áhuga á þessu starfi.“ - Hvernig líkaði þér í lækna- deildinni? „Þetta var ákaflega strembið nám, og ósanngjarnt að mörgu leyti til að byrja með. Fyrsta árið þurfti maður ekki að vera í neinni ákveðinni deild en þurfti að taka próf í heimspeki. Það hlógu allir að þessu prófi því einkunn í því kom hvergi fram á lokaprófinu eða við námslok. En þetta þurftu allir að taka. Ég fór í læknisfræðina og fyrsta árið lærðum við efnafræði o.þ.h. sem við þurftum að taka próf í um vorið. Svo vorum við í sál- fræði hjá Ágústi H. Bjarnasyni. Svo komu næstu tvö árin sem voru álitin þau erfiðustu af flest- um nemunum. Þá lærðum við anatómíu, eðlisfræði og bakteríu- fræði. Engin einkunn var gefin fyrr en á þriðja vori í þessum fræðum en þá voru kannski tveir þriðju af mannskapnum felldir. Margt hafði saxast úr áður. Fyrsta árið var eiginlega ekki sem verst, menn voru að átta sig á hvað þeir ætluðu að læra o.s.frv. Þriðja vorið var próf í anatóm- íu. Engin kennsla var í krufning- um þarna en Björn Þorbjörnsson læknir, - eini íslenski læknirinn sem hefur gert „keisaraskurð" á karlmanni; keisaranum í Pers- íu, - var besti félagi minn þarna í læknadeildinni. Við urðum okkur úti um lík til að kryfja Við Björn urðum okkur úti um lík. Samkvæmt reglugerð háskól- ans áttu lík sjúklinga, sem önduðust á ríkisstofnunum og enginn gerði tilkall til, að „renna til læknadeildarinnar,“ og við Björn notfærðum okkur þetta. Við krufum þessi lík í sex mánuði fyrir lokaprófið og fengum báðir hæstu einkunn í líffærafræði í okkar bekk. í sambandi við læknanámið á íslandi vil ég segja frá því að ég og bekkjarfélagar mínir stóðum að fyrsta læknaverkfallinu í heiminum. Ég var formaður nefndar læknanema sem barðist fyrir því að læknanemar fengju betri kjör eða aðstöðu fyrir þá sem voru orðnir fjölskyldumenn, og betri kennslu því hún var alveg ómöguleg. Það var gert grín að okkur allan veturinn en við sögðum að ef ekki yrði hlust- að á okkur yrði efnt til verkfalls allra lækna, líka á sjúkrahúsun- um. Fyrsta læknaverkfallið Á föstudaginn langa 1947 skall verkfallið á. Við vorum búnir að semja við alla lækna, líka aðstoð- arlæknana á Landspítalanum, en þeir síðastnefndu voru búnir að eiga í fimm ára deilu við land- lækni um sín kjör. Það voru sett- ar verkfallsvaktir á allar deildir sjúkrahúsanna nema á bráðamót- töku, skurðstofu og fæðingar- deildir. Við fengum skurðlækn- ana til að sinna einungis neyðar- tilvikum. Allt Læknafélag Reykjavíkur stóð með okkur. Við vorum með sérfræðinga til að greina hvort sjúklingar þyrftu á bráðaaðgerð að halda. Læknarnir í sveitunum kringum Reykjavík voru líka með okkur. Það var allt stopp nema börnin, þau fæddust auð- vitað áfram en ekkert annað var gert. Læknar á öðrum sjúkrahús- um, þ.e. Landakoti og Bláa Bandinu, fóru í samúðarverkfall. Þetta er fyrsta læknaverkfall í heimi. Danskir læknanemar höfðu hótað svona verkfalli á sín- um tíma en gerðu ekki alvöru úr því. Næsta læknaverkfall á eftir þessu varð mörgum árum seinna, í Japan. Ég hef annars aldrei verið rót- tækur nema í kringum þetta verkfall.“ Hvað tók við eftir að þú út- skrifaðist 1947? „Þá varð ég héraðslæknir. Ég hafði verið kandidat eða hjálpar- kokkur hjá Guðmundi Karli Pét- urssyni á Akureyri flest sumrin meðan á náminu stóð, oftast með Þórarni Jónassyni. En eftir lækn- isprófið varð ég héraðslæknir á Húsavík í fjarveru Björns Jósefs- sonar. Mótorhjólið - minn fyrsti farkostur Á Húsavík var ég í eina fimm til sex mánuði og þótti það ákaflega gaman. Þá eignaðist ég minn fyrsta farkost sem í mínu tilfelli var mótorhjól. Þetta hjól var af gerðinni Matchless og var enskt. Ég fór á því eins og byssubrenndur út um allt og var kallaður Björn blástrik. Það var haft á orði að ég væri oftast kominn til sjúkling- anna þegar þeir voru að leggja símann á. Einu sinni var ég kallaður til prestfrúarinnar vegna barnsfæð- ingar. Ég var hálf hræddur, því ég hafði svo litla tilsögn fengið í fæðingarhjálp. Ljósmæðurnar á Landspítalanum settu okkur kandítana bara út í horn svo við sáum lítið og gerðum ennþá minna. Síðan áttum við læknarn- ir að fara út um land og aðstoða reyndar ljósmæður við erfiðar fæðingar. Við vissum meira á bókina en kunnum samt minna til verka en þær. Þegar ég kem til konunnar með græjurnar var allt kurlbrot- ið. Ampúlurnar með lyfjunum sem gefin eru eftir fæðingu til að stöðva blæðingar o.fl. voru ónýt- ar. Ljósmóðirin, sem var gamal- reynd, sagði: Þetta er allt í lagi, Björn minn, þetta gengur sinn vanagang. Þú hefur alveg nógan tíma til að keyra aftur til Húsa- víkur til að ná í meira, ef þú held- ur að þú þurfir endilega að nota ampúlur! Ég fór aftur en upp frá þessu var ég alltaf með töskuna í ól um hálsinn, þegar ég ferðaðist á mótorhjólinu. Líffræðin tók völdin En ég var ekki lengi á Húsavík. Eftir áramótin 1947-8 fór ég beint til Kanada og kom mér fyrir í Winnipeg hjá Þorbirni gamla Thorláksson, við almenna spítal- ann þar. Þarna fór ég í tveggja ára framhaldsnám sem ég ætlaði að nota til að undirbúa mig undir héraðslæknisstöðu. Ég stefndi helst á Krókinn eða Húsavík. Þetta fór þó ekkert nálægt því sem ég hafði ætlað. Líffræðin tók völdin. Ég kynntist ungri stúlku sem var meinatæknir við spítal- ann og þetta endaði með að við giftumst innan árs. Við fórum að eignast börn og líka skuldir. Það var því ekki heimkomu auðið fyr- ir mig þótt það hefði verið ætlun- in. Ég fór út í héraðslæknisstörf þegar að náminu loknu. Fyrst fór ég til starfa í bæ sem heitir Baldur, en það var kjána- legt val. Þeir greiddu illa, í gegn- um hreppsnefndina, en á flestum öðrum stöðum í fylkinu var „frjáls praxis“ og þeir sem voru í honum höfðu miklu meiri pening. Ég hélt að launin væru nógu há til að ég gæti greitt niður skuldirnar á tveimur árum. Þetta gekk ekki eftir, ég lenti í stappi við hreppsnefndina út af launun- um og fór. Ég fór því frá Baldur til Swan River Valley, eða Álftárdals. Ég byrjaði í smábæ sem heitir Ben- ito, við spítalann þar. Ég naut hjálpar lækna í Swan River, sem er 40 km frá. Eftir fjögur ár flutti ég alveg til Swan River og þar höfum við búið síðan, í 32 ár. Þar er 100 rúma sjúkrahús ásamt elli- og hjúkrunarheimili. Þarna starfa 7 til 8 læknar við skurðlækningar, fæðingarhjálp og aðrar almennar lækningar.“ Hugurinn leitaði oft heim - Ætlaðir þú að dvelja svona lengi í Kanada? „Nei, það hafði ég aldrei ætlað mér. Skuldirnar héldu alltaf áfram að vaxa og ég varð kyrr. Mér líkaði bæði vel og illa vestra. Maður var ákaflega einmana stundum þegar frí var frá vinnu, sem var blessunarlega ekki oft. Margt minnti mig á ísland og Skagafjörð því þótt engin væru þarna fjöllin þá varð blómailmur- inn á vorin, sérstaklega smárinn, oft til að maður var kominn upp í móana fyrir ofan Sauðarkók í huganum. Þegar ég kom niður að vatni, sem er þarna skammt frá, minnti það mig líka á Skagafjörð, á sjóferðir, siglingar og slíkt. Ég hafði ekki mikið samband við gamla landið fyrstu 13 árin eða svo. Ég drakk talsvert mikið á þeim árum og lagðist eiginlega í áfengissýki. Úr því komst ég á 7. áratugnum. En árið 1961 kom ég aftur til íslands eftir margra ára fjarveru og þá fann ég að mér hafði farið aftur í málinu. Ég kom aftur 1969 og eftir það hef ég komið talsvert oft.“ - Þú hefur átt áhugamál fyrir utan starfið? „Já, ég er alltaf eitthvað að bralla. Ég var í stjórn læknafé- lags vestra í 5-6 ár. Ég hafði gam- an af að fljúga, lærði flug og ferð- ast um Bandaríkin með fjölskyld- una. Flugið lagði ég á hilluna upp úr 1980 því þá fékk ég krans- æðastíflu. En ég fór að fást við ný við- fangsefni, þjóðsögur og fróðleik frá íslandi. Þetta var m.a. vegna áhrifa frá Hermanni Pálssyni. Ég áleit að þarna gæti ég lagt eitthvað af mörkum sjálfur en til þess þurfti meiri menntun og bak- grunn en ég gæti aflað mér á stuttum tíma. Þó fór ég að kynna mér ákveðna hluti, sérstaklega fornar leiðalýsingar um Sprengisands- leið. Leiðalýsing Jóns Hafliða- sonar var birt árið 1770. Mig langaði til að finna þann stað sem nefndur er Beinakerlingin. Ég bað um loftmyndir frá Landmæl- ingum ríkisins af Sprengisandi og sá þá að Beinakerlingin gat ekki verið nálægt þeim vegi sem nú er farinn. Sá Sprengisandsvegur sem við þekkjum var ekki lagður eða merktur fyrr en 1832 af Eggerti Briem, sýslumanni í Eyjafirði. Beinakerlingin fundin Ég fór til íslands eftir að hafa njörvað gömlu leiðina nokkurn veginn niður á kort. Ég vissi að Æjórðungsvatn gat ekki verið eins og banani í laginu, það hlaut að vera eins og fótur í lögun, beint vestur af Þjórsá. Þar var flöt sandbreiða sem hlaut að vera Sprengisandur. Austanvert við sandinn voru sandeyrar eða aur- ur. Ég var búinn að reikna út að í ákveðinni kvos væri staður sem fólk hefði áð í á öldum áður, þeg- ar snjóþyngra var en nú og meiri aurbleyta í sandinum. Eg tók loftmyndir af þessum stað úr flugvél sem fór með mig þarna yfir. Ég fann stórar vörður sem merktu vað á Fjórðungskvísl. Síðan reiknaði ég út stöðu Sveina, en þeir eru nefndir í leið- arlýsingunni og Kristján Eldjárn, forseti, fann þá ári síðar, en Sveinar eru hópur af smávörðum á austurbakka Þjórsár. Þegar ég fann þessa staði þá hafði enginn maður vitað um þá frá árinu 1740. Beinakerlingin var full af beinum og ég fór með nokkur vestur til Kanada til að láta aldursgreina þau. Beinin reyndust vera 355 ára gömul, eða frá miðri 16. öld. Þau voru af dauðum hestum. Beinakerlingin er lítill hóll, mosavaxinn í vestur og norður en í suðurátt og aust- urátt var allur gróður brunninn upp vegna uppblásturs." - En þú hefur átt fleiri áhuga- mál? „Já, ég hef lengi haft gaman af Eddunum. Ég velti því fyrir mér hvort ekki lægju einhverjar stað- reyndir að baki frásögnum þeirra og hvort þær vísuðu til stjarnhim- insins að einhverju leyti. Til að kanna þetta skoðaði ég rit Efrata og Súmera frá tímum Persaveldisins, en þetta eru leir- töflur ritaðar um 2000 árum fyrir Kristsburð. Þarna koma fram myndir sem lýst er í Eddunum og hvergi annars staðar, svo vitað sé til. Þarna er t.d. lýst heimstrénu, Aski Yggdrasils, og erninum sem hefur fálka á milli augnanna, en Persar og Súmerar voru ekki á einu máli um hvort kalla ætti stjörnumerkið sem táknað var þannig örn eða fálka. Biblíuskrif- arar Hebrea kalla þetta sitt hvoru nafninu en Snorri karlinn Sturlu- son skellir þessu saman í eitt; hann setti fálkann milli augnanna á erninum! - hvernig svo sem það samkomulag hefur verið. Stjarnvísi í Eddum Ég fann þrjú önnur atriði sem aldrei fóru vestur á bóginn, inn í klassíska stjörnufræði. Ég kalla viðfangsefni af þessu tagi stjarn- vísi, því þetta er blanda af stjörnufræði og stjörnuspeki. Ég hélt áfram að rannsaka Eddurnar út frá fræðum Efrata og fann margar lausnir í því sambandi. Ég hef nú ritað tvær bækur um þessi efni. Haraldur Bessason, háskólarektor, hvatti mig á sínum tíma til að gefa fyrir- lestra mína um þessi mál út í bókarformi. Ég fékk aðstöðu til að stunda fræðimennsku í tengsl- um við stjarnvísindadeild Mani- toba-háskóla. Síðar fór ég til Washington á fyrstu alþjóðlegu ráðstefnuna um þjóðsagnastjarn- fræði, en hún var haldin á vegum Smithsoninan Institute þar í borg. Þar voru fluttir 72 fyrir- lestrar á 5 dögum, en ég var sá eini sem flutti efni frá Evrópu- landi. Bækurnar eru tvær, sem ég hef ritað um þessi efni. Sú fyrri er ensk og verður gefin út á vegum Manitoba-háskóla. Hin er stytt útgáfa af þeirri ensku, hún kemur út næsta haust hjá Skjaldborg og nefnist Stjarnvísi í Eddum. Bernskuminningar mínar koma einnig út hjá Skjaldborg fyrir jól- in 1990, þ.e. fyrra bindið af tveimur.“ Kanada - Iand og þjóð - Eru Véstur-íslendingarnir ólíkir öðrum íslendingum? „Þeir eru bersýnilega af sama stofninum en hugsanaferill þeirra er talsvert breyttur. Þeir tala þá íslensku sem töluð var um alda- mótin, dágóða íslensku, en þá vantar mörg nýyrði sem hafa komið síðan, t.d. sími, bifreið o.s.frv. og nota þá enskuna í staðinn. Þeir eru nokkuð íhalds- samir í hugsunarhætti. Þetta fólk skiptist eiginlega í tvo hópa; bændur og fiskimenn í Nýja-ís- landi og svo fræðimenn alls konar. íslendingarnir vestra ber- ast ekki mikið á en leggja mikið af mörkum á mörgum sviðum mannlífs, í stjórnmálum, vísind- um, læknisfræði o.fl. Ástæðan fyrir því að ég fór til Kanada eftir stríðið var að víðast hvar var búið að loka fyrir út- lendinga í störf í heilbrigðisstétt- unum vegna endurkomu her- mannanna af vígvöllunum. Mér var bent á að ekki væri verra að stunda nám í Kanada en annars staðar og fór því þangað. Mér kom veðurfarið í Kanada ákaflega mikið á óvart. Þegar ég kom þangað fyrst var 38 stiga frost, þegar ég steig út úr flugvél- inni. Nú, svo var hitinn svo mikill á sumrin að þegar maður fór út úr sjúkrahúsinu var það eins og að ganga inn í ofn að koma undir bert loft, hitinn var rúmar 40 gráður á Celsíus. Annað sem sló mig var fjalla- leysið. Maður sér bæði allt og ekki neitt í landi eins og Kanada. Kanadamenn eru ákaflega fastir í sínum sessi, þeir hafa ekki mikinn áhuga á stjórnmálum. Kosningar þar snúast oftast um einhver smátriði, þeir gleymdu t.d. flestum sínum þjóðarhags- munum í síðustu þingkosningum, þetta er næstum þvi eins slæmt og í Bandaríkjunum. Það var ekki gert neitt af því að nota þau fjöl- mörgu mál sem skiptu verulegu máli fyrir hagsmuni þjóðarinnar. Ef eitthvað getur gert þá reiða þá eru það umræður um viðskipti eða skatta á almenning. Ég kann annars ágætlega við Kanada- menn, en þeir fara stundum í taugarnar á mér,“ sagði Björn að lokum og hló. EHB Margir Norðlendingar sem komnir eru á efri ár kannastvið Björn Jónsson, lækni frá Sauðárkróki. Flestir þekkja hann þó betur undir nafninu Bjössi bomm, en hann var ekki nema tveggja eða þriggja ára þegar hann fékk það viðurnefni, að sögn eftir Bombardiusi, rómverskum keisara. Hann lét af læknisstörfum fyrir þremur árum en hefur fengist við fræðimennsku af ýmsu tagi. Bjössi bomm lætur gamminn geysa um ævi og störf í helgar- viðtali. Texti og myndir: Egill H. Bragason

x

Dagur

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Dagur
https://timarit.is/publication/256

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.