Dagur - 19.08.1989, Side 9

8 - 0AGUR - Laugardagur 19. ágúst 1989
- Olafur Hergill Oddsson héraðslæknir í viðtali um útihátíðir og fleira
Ólafur Hergill Oddsson, héraðslæknir í Norðurlandshéraði
eystra, er hæglátur maður og lætur ekki mikið á sér bera í fjöl-
miðlum eða annars staðar. Ummæli hans um útihátíðir og
ábyrgð foreldra á börnum sínum sem fram komu í viðtali við
fréttamann sjónvarps um nýliðna verslunarmannahelgi, komu
hins vegar róti á marga. Jakob Magnússon Stuðmaður sagði í
sjónvarpi stuttu síðar að „einhver læknir að norðan“ hefði verið
á ferð með ljósmyndara og látið taka myndir af því versta sem
hann fann. Þessu vísar Ólafur á bug. Hann vill heldur ekki tala
um Húnavershátíðina sem slíka, heldur vill hann líta á þessa
mestu ferðahelgi ársins og það hvernig æska landsins ver henni,
í miklu stærra samhengi. Um þetta og margt annað er Ólafur í
helgarviðtali DAGS, en fyrst; hver er maðurinn?
Olafur er einn sex systkina,
fæddur að Reykjalundi í
Mosfellssveit, en þar var
faðir hans Oddur Ólafsson,
síðar alþingismaður, yfir-
læknir á vinnuheimilinu í
25 ár. Móðir hans Ragnheiður Jóhannes-
dóttir var hárgreiðslukona þegar þau hjónin
kynntust og nokkur ár þar á eftir, en síðan
húsfreyja, fyrst á Vífilsstöðum en síðan á
Reykjalundi. Á þessum árum var Mosfells-
bær bara sveit og raunar segist Ólafur engan
veginn vera sáttur við það að þurfa nú að
tala um Mosfellsbæ. „Mér finnst þetta eigin-
lega algjör misþyrming á nafninu og óþarfi
að breyta því þó svo að um fjölmennara
sveitarfélag sé að ræða,“ segir hann.
Eyðimerkurbílnum stolið
Hann segir það hafa verið gott að alast upp
í sveitinni og njóta frelsisins, ekki aðeins
þar heldur líka á Fjalli á Skeiðum þar sem
hann var tvö sumur hjá sómafólki. Mjólk
var sótt til heimilisins á nærliggjandi bæi og
samskiptin við dýrin mikil. „Eg held að ég
hafi líka haft gott af því að kynnast sjúkl-
ingunum og sjá að það voru ekki allir heil-
brigðir og margir glímdu við sjúkdóma og
fötlun en voru samt að brjótast til sjáfstæðis
með vinnu og með því að umhverfið væri
lagað að þeirra þörfum og getu,“ segir
hann.
Bíla þurfti ekki að varast að ráði en hins
vegar hefði þurft að passa bílana betur fyrir
þeim félögunum. „Já það var nú ansi gróft.
Þannig var að þegar Bretarnir voru hér þá
fengu þeir sendingu af kanadískum eyði-
merkurbílum. Peir duttu nokkrir í sjóinn í
uppskipun og Reykjalundur eignaðist einn
þessara bíla.
Þessum bíl stálum við gjarnan strákarnir
á Reykjalundi. Sá elsti, sem var kannski tíu
eða tólf ára, kom honum einhvern veginn í
gang og síðan mönuðum við hver annan upp
í þessu. Yfirleitt var keyrður einhver hring-
ur í plássinu og auðvitað aldrei úti á þjóð-
vegum. Þetta komst auðvitað upp og við
vorum oft skammaðir fyrir þetta uppátæki.
Prófdómararnir í Hafnarfirði töluðu hins
vegar gjarnan um það hvað við þurftum fáa
ökutíma og sögðu okkur vera áberandi
örugga á bílunum.“
Sautján ára fái æfingarleyfí
Talið berst að bílprófinu eins og það er í dag
og þar vill Ólafur innleiða umtalsverðar
breytingar. „Ég er þeirrar skoðunar að það
eigi að taka upp svipað kerfi og er í Banda-
ríkjunum og Kanada og fyrsta árið eigi fólk
ekki að fá full réttindi til að aka bíl, heldur
eins árs æfingarleyfi þar sem fullorðinn og
ábyrgur ökumaður skuli sitja við hlið við-
komandi.“
Hann nefnir fleiri atriði umferðarmenn-
ingarinnar og telur okkur íslendinga vera
alltof lengi að taka upp nýjungar sem hafi
sannað og sýnt gildi sitt erlendis. Bílbelti í
aftursæti eru eitt dæmi. „Mér finnst að við
eigum ekki að leyfa það að bílar séu án
þeirra," segir hann. Hraðahindranir í íbúð-
arhverfum og aukin notkun almenningsfar-
artækja berast líka i tal. „Mér finnst að það
eigi að stjórna því með sköttum að fólk noti
strætisvagna. Bílaeign okkar íslendinga er
orðin heimskulega mikil, liggur mér við að
segja, því það er ótrúlega mikil sóun sem
felst í því að einn maður aki sjálfum sér í og
úr vinnu á einu til tveimur tonnum af járna-
rusli.“
Þetta gat ekki verið spennandi starf
Læknissonurinn ætlaði á yngri árum að
verða fiugumferðarstjóri en af því starfi
hafði hann hrifist þegar hann fór í starfs-
kynningu til Reykjavíkur. „Mér fannst
pabbi vera það upptekinn og mikið að heim-
an og hafa svo mikið að gera að þetta gæti
ekki verið spennandi starf. Þegar ég svo
sextán ára gamall var að sækja um að kom-
ast sem skiptinemi á vegum AFS-samtak-
anna til Bandaríkjanna, þurfti ég að skrifa
hvað ég stefndi að því að verða. Til þess að
skrifa eitthvað setti ég bara læknir,“ segir
Ólafur og brosir. í Detroit í Michigan var
hann í eitt ár og þar hafði fólk auðvitað lesið
umsókn piltsins. „Ég var meðal annars
spurður að því í hverju ég ætlaði að sérhæfa
mig. Aftur varð ég svara einhverju til og
sagðist sennilega myndi fara í krabbameins-
lækningar."
Kom til greina að fara í
norræn fræði
Þegar þetta var hafði Ólafur hafið nám í
Menntaskólanum á Akureyri og til þess að
missa ekki af félögunum tók hann fimmta
bekk utanskóla. „Eg gat ekki hugsað mér að
missa af hópnum, mér fannst þetta svo
dýrmætt," segir hann. Hann hafði byrjað í
stærðfræðideild en „verteraði“ í máladeild
þegar kom í sjötta bekk. „Ég átti frekar létt
með að læra tungumál en stærðfræðin var
mér erfið og ég ákvað að skipta.“
Aðspurður hvort málabrautin hafi orðið
fyrir valinu vegna einhvers framhaldsnáms
sem þá hafi verið komið inn í myndina segir
hann það ekki hafa verið. Og þó! „Ég var
með alveg frábæra íslenskukennara, fyrst
Árna Kristjánsson og síðan Gísla Jónsson.
Þetta er náttúrlega svo eftirminnilegt að
hafa lært íslensku hjá þessum stórkostlegu
fslenskumönnum og raunar var ég töluvert
farinn að velta þvt fyrir mér að fara í norræn
fræði. Ég held hins vegar að ég hafi eigin-
lega setið fastur í hugmyndunt um læknis-
starfið eftir Bandaríkjadvölina.“
Námid þrældómur
Nú var hins vegar að því komið að velja.
Ólafur segist hafa rætt við föður sinn og
hann hafi sagt honum frá sínu viðhorfi og!
reynslu af starfinu. „Ég rttan að hann sagði
að þrátt fyrir mikið annríki þá hefði þetta
gefið honum rnikið," segir Ólafur.
Hann minnist þess að hafa verið þreyttur;
á náminu strax frá upphafi. „Mér fannst ég;
varla vera tilbúinn að fara í háskólanám og
eftir á að hyggja held ég að maður hefði átt
að breyta til og vinna í eitt eða tvö ár. Nám-
ið var í rauninni mesti þrældómur og ég held
að ég hafi gert mér mun hærri drauma um
Háskóla íslands heldur en mér fannst hann
standa undir. Mér fannst ytra og innra
umhverfi skólans vera frekar þurrt og ef til
vill hafa þau litlu kynni sem ég hafði af
háskólum í Bandaríkjunum gert saman-
burðinn óhagstæðan. Þetta á við um fyrstu
þrjú árin en eftir að við fórum að vinna inni;
á sjúkrahúsum og við fólk þá var þetta allt
annað.“
„Oddsson-klanið“ til Svíþjóðar
Kandídatsár sitt tók Ólafur á Fjórðungs-
sjúkrahúsinu á Akureyri og að því loknu;
réðist hann sem aðstoðarlæknir hjá Þóroddi
Jónassyni þáverandi héraðslækni. Hann
minnist þess frá árunum sem aðstoðarlæknir
að vinnuálag hafi verið óhemjulega mikið.
„Það var virkilegur þrældómur á aðstoðar-
læknum hér á Akureyri," segir hann. Við
þetta bættist svo að Þóroddur var talsvert
fjarverandi vegna veikinda og Ólafur þurfti
því að taka ýmsar ákvarðanir sjálfur.
Ólafur segir það hafa verið mjög lær-
dómsríkt að vinna með Þóroddi Jónassyni
en þarna segist hann hafa fundið fyrir því að
sig vantaði einhverja menntun varðandi-
stjórnun heilbrigðismála. Til þess að mæta
þessu sótti hann á árunum 1975 til 1979 nám
og námskeið í embættislækningum í Gauta-
borg. Raunar hittist þannig á að þeir fóru
utan tveir bræðurnir Ólafur og Þengill. „Við
vorum kallaðir Oddsson-klanið," segir hann
og hlær.
Ólafur minnist þess sérstaklega hvað það
var mikilvægt að heyra að fólk í sams konar
störfum þekkti þau vandamál sem hann
hafði átt við að etja sem ungur og óreyndur
aðstoðarmaður héraðslæknisins. „Mér þótti
voðalega óþægilegt að geta ekki leyst öll
Laugardagur 19. ágúst 1989 -’DAGOR - 9
mál og fannst ég stundum vera ómögulegur.
Sennilega er það eitt af því erfiðasta við það
að vinna sem læknir, að þurfa að sætta sig
við að það koma upp mál þar sem ekki er
hægt að finna orsakir,“ segir hann.
Alvarlegur skortur á
aðstoðarlæknum
Óhóflegt vinnuálag aðstoðarlækna hefur
verið í umræðum undanfarið og Ólafur segir
að á næstu árum megi búast við mjög alvar-
legum skorti á aðstoðarlæknum. „Þetta er
mjög slæmt í dreifbýli landsins þar sem
aðeins fást læknanemar til starfa. Þetta
gengur blessunarlega vel en þetta er samt
sem áður rangt. Það er rangt að senda
læknanema sem hefur ekki aflað sér nægi-
legrar reynslu í það að standa einn og óstudd-
ur langt frá allri þjónustu,“ segir Ólafur.
Aðspurður hvort þetta geti verið lagalegt
vandamál ef upp koma læknamistök segir
Ólafur að svo sé ekki þar sem ráðuneytið
setji þessa menn með fulla ábyrgð og rétt-
indi í ákveðinn tíma. „Það er hins vegar erf-
itt að sakast við mann sem er ekki full-
menntaður þannig að það er hugsanlegt að
landlæknir eða ég sem héraðslæknir teflum
þarna á tæpasta vað.“
„Það eru ekki sannar
heimilislækningar“
Árið 1977 skipuðust mál þannig að Ólafur
tók að fullu við embætti Héraðslæknis á
Akureyri. „Það má segja að aðstæður hafi
þröngvað mér út í stjórnun heilbrigðismála
svona snemma. Þegar ég var beðinn um
þetta sagðist ég ætla að prófa í eitt ár en þau
eru svo orðin tíu, ef tveggja ára dvöl í
Kanada er dregin frá,“ segir hann. Árið eftir
var sú breyting gerð að stofnað var embætti
Héraðslæknis Norðurlandsumdæmis eystra
sem Ólafur gegnir nú. Hann er hættur að
„praktísera“ vegna embættisins. „Þessu
fylgja mikil ferðalög og það er ekki hægt að
bjóða sjúklingum upp á það að maður þurfi
alltaf að fá einhvern fyrir sig. Það eru ekki
sannar heimilislækningar."
Ekki var setu á skólabekk með öllu lokið
því á árunum 1981-1983 var fjölskyldan öll
í Kanada þar sem Ólafur stundaði Masters-
nám í heimilislækningum með styrk frá
Kelloggs fyrirtækinu sem allir íslendingar
þekkja fyrir gómsætar kornflögur.
„Síðan hef ég alltaf verið
hrifinn af Rás 1
Ólafur er giftur Kristínu Sigfúsdóttur fram-
haldsskólakennara og eiga þau þrjá syni.
„Það er nú saga á bakvið það,“ segir hann
þegar ég spyr hvar þau hafi hist. „Ég og Þor-
steinn P. Gústafsson viðskiptafræðingur
hittumst einhverju sinni í kaffitíma í
háskólanum. Þetta var í byrjun ágústmán-
aðar 1969 og hann sagðist vera að fara aust-
ur í Vopnafjörð að lesa; þar sé svo gott að
einbeita sér í kyrrðinni. Ég fékk strax áhuga
á þessu og ákvað að skella mér með, þó ekki
fyrr en ég hafði fengið hann til að sam-
þykkja að við tækjum með okkur útvarp.
Við sátum svo í fimm vikur á eyðibýlinu
Leifsstöðum í Selárdal og lásum, en gáfum
okkur líka tíma til að njóta lífsins, veiða lax
og skjóta til matar og þess háttar. Útvarpið
kom sér vel því þar hlustuðum við á auglýs-
ingar um sveitaböllin, og á einu slíku hitti ég
Kristínu," segir Ólafur. „Síðan hef ég alltaf
verið mjög hrifinn af Rás 1,“ bætir hann við.
Hann viðurkennir síðan að árangur próf-
anna hafi verið eitthvað minni en það er
ekki fyrr en Kristín kemur til að fylla í eyð-
urnar að það kemur fram að þeir félagar
kynntu sig á ballinu sem bændur á Leifs-
stöðum.
Óþolandi að hér væru tvær stéttir
Sem héraðslæknir hefur Ólafur náið sam-
starf við lækna, lögreglumenn og sýslumann
og hefur því aðgang að öllum upplýsingum
er varða til að mynda fíkniefnamál. „Það
hefur verið tilfinning þessara manna alveg
fram undir þetta að hér væri þetta ekki
vandamál. Auðvitað eru ávana- og fíkniefni
í gangi hérna. Þetta virðist hins vegar í það
þröngum og lokuðum hópi að það hefur
ekki rekið á fjörur okkar læknanna. Á öll-
um þeim bæjarvöktum sem ég hef tekið í
gegnum árin hef ég aðeins tvisvar verið kall-
aður til fíkniéfnaneytenda. Vegna þessa
hefur það verið skoðun okkar hér að það sé
tvíéggjað að vera með fræðslu um þessi mál,
því hún geti hreinlega haft öfug áhrif.“
Bjórinn kemur til tals og ðlafur segist
hafa verið andvígur því að hann væri leyfð-
ur. „Mér fannst það hins vegar óþolandi
ástand að hér í landinu væru tvær stéttir;
bjórstéttin og hin bjórlausa. Mér fannst
ekki nokkurt siðgæði í því að sjómenn, flug-
menn og Islendingar sem höfðu efni á að
fara til útlanda mættu drekka bjór en hinum
væri neitað um þetta. Það hefði verið heil-
brigðara að banna bjór algjörlega. Þegar
þetta hins vegar varð ofan á þá hefði ég vilj-
að sjá lengri aðlögunartíma og meiri undir-
búning, til dæmis umræðu urn það hvaða
styrkleika af bjór ætti að leyfa. Nú þegar
bjórinn er kontinn er það svo mjög mikil-
vægt að við höldum uppi aðhaldsstefnu í
áfengismálum,“ segir hann.
„Var mjög sjokkeraður“
Ummæli Ólafs í sjónvarpsfréttum á dögun-
um vöktu mikla athygli. Hann var staddur á
útihátíðinni í Húnaveri, ekki aðeins í
embættiserindum heldur einnig af forvitni.
„Ég hafði sjálfur tekið þátt í mörgum úti-
hátíðum sem gestur eða starfsmaður, til
dæmis í Saltvík, Húsafelli, Ásbyrgi og á
Melgerðismelum. í fyrrasumar tók ég þátt í
að skipuleggja Fjör ’88 sem haldin var á
Melgerðismelunt," segir hann.
Ólafur skilaði skýrslu um þessa hátíð og
reynslu sína og hefur henni verið dreift til
héraðslækna, í ráðuneyti og víðar auk þess
sem m.a. læknar í Vestmannaeyjum og á
BlÖnduósi höfðu hana til hliðsjónar um síð-
astliðna verslunarmannahelgi. „Ég var mjög
sjokkeraður eftir Fjör ’88 og hef hugsað
mikið um hana síðan. Þarna skapaðist í
rauninni mjog hættulegt ástand,“ segir Ólaf-
ur.
Þetta var ömurlegt
„Ég var búinn að segja við héraðslækni
Norðurlandshéraðs vestra að ég væri hrædd-
ur um að þessi hátíð í Húnaveri myndi
verða erfið og þegar ég heyrði í fréttum að
þar gengi allt mjög vel, varð ég undrandi og
glaður. Mig langaði til að sjá af hverju þeim
hefði tekist betur en okkur við undirbúning
og framkvæmd slíkrar hátíðar og renndi því
þarna vestur ásamt fulltrúa frá sýslumanns-
embættinu, sem hafði unnið með mér að
undirbúningnum á Melgerðismelum, og lög-
reglufulltrúa. Að ég hafi verið með ljós-
myndara eða myndatökumann með ntér er
hins vegar ekki rétt.“
Ólafur stoppaði aðeins í tvo til þrjá tíma
í Húnaveri, um kvöldmatarleytið á laugar-
deginuin, en hann segist hins vegar telja sig
þekkja þessi ntál það vel að hann viti hvaða
atriði vitni um ástandið á staðnum. „Við
búum við skoðanafrelsi og auðvitað mega
þeir sem þarna stjórnuðu hafa þá skoðun að
þetta liafi allt gengið mjög vel. Ég hef bara
allt allt aðra skoðun. Þegar ég kem á hátíð
þar sem áfengisneysla er ofboðsleg og börn
og ungmenni liggja „dauð“ vegna drykkju á
víð og drcif fyrir hunda og manna fótum,
hreinlætisaðstaða er í slæmu ásigkomulagi
og rusl og glerbrot íljóta yfir allt, þá hef ég
ekkert annað orð yfir það en „ömurlegt".
Það er ömurlegt að tugir ungmenna liggi
dauð vegna áfengisneyslu þó svo að allir
hinir geti skemmt sér ágætlega. Þetta er
mannleg eymd og siðferðisleg niðurlæging
hjá þessum ungmennum því það veit enginn
fyrir hverju hann verður í slíku ástandi."
„Ég sætti mig ekki við þetta“
Ólafur vill ekki einblína á Húnaver og
ábyrgð þeirra sem fyrir hátíðinni stóðu.
Mergur málsins telur hann að sé útihátíðir
almennt og það að þjóðfélagið hafi viður-
kennt að núverandi fyrirkomulag sé eðlilegt
segist hann ekki sætta sig við. „Þegar börn
og ungmenni eru farin að drekka samfellt í
allt að fjóra daga þá getur enginn sannfært
mig um að þetta sé eðlilegt," segir Ólafur.
Honum er greinilega mikið niðri fyrir
þegar hann ræðir um þessi mál. Hann telur
að þegar börn vakni upp frá „dauðurn", illa
til fara þá eigi ekki bara að láta þau labba í
burtu eins og ekkert hafi í skorist. Barna-
verndarnefndir eigi að sjá til þess að reynt
sé að ná í foreldrana til þess að sækja
börnin.
Stærst er ábyrgðin hins vegar hjá foreldr-
unum. „Við megum ekki afhenda foreldra-
valdið til einhverra mótshaldara eða lög-
gæslumanna þó svo að þeir séu allir af vilja
gerðir,“ segir hann. Hann segist í rauninni
ráða foreldrunt frá því að senda börn sín á
samkomur sent þessar. „Ef þau treysta sér
ekki til þess að taka slíka ákvörðun þá eiga
þau að fara með börnunum og þetta eiga að
vera fjölskylduhátíðir. Það verður að nást
einhver eining á landsgrundvelli um nýja
tegund útihátíða, og þá ekki þannig að eitt
sveitarfélag sé að keppa við annað og menn
ákveði að vera nú ekki svo strangir í því að
gera áfengi upptækt. Foreldrar verða að
ræða þessi mál og koma sér saman um hvað
þau vilja. Þau mega ekki bara treysta á Guð
og lukkuna og vona að börnin komist lifandi
heim af einni hátíðinni enn,“ segir Ólafur
Oddsson. ET