Dagur - 24.07.1991, Síða 6

6 - DAGUR - Miðvikudagur 24. júlí 1991
Stærðin veitti Fjórðungssambandi
Norðlendinga yfirburði
- spjallað við Áskel Einarsson, framkvæmdastjóra Fjórðungssambands Norðlendinga,
um stöðu sambandsins, þróun og framtíðarmöguleika
Fjórðungssamband Norðlend-
inga hefur verið talsvert í
sviðsljósinu undanfarna mán-
uði vegna hugmynda um að
skera niður rekstur sambands-
ins og hugsanlega að tvískipta
því milii kjördæma. Síðastliðið
vor var Áskell Einarsson,
framkvæmdastjóri sambands-
ins, búinn að gegna því starfi í
rétta tvo áratugi. Dagur notaði
tækifærið til að fara í saumana
á viðhorfum hans til mála og
skyggnast í sögu Fjórðungs-
sambandsins síðastliðin tuttugu
ár.
Samtök sveitarfélaga á
Norðurlandi hafa þróast með
öðrum hætti en í öðrum lands-
hlutum. Áskell hefur ákveðna
skoðun á orsökum þessa. „Á öllu
eru skýringar. Fjórðungssam-
bönd voru stofnuð á Austurlandi,
Vestfjörðum og Norðurlandi á
árunum 1940-1950. Öll byggðust
þau á þátttöku sýslufélaga og
kaupstaða. Verkefni þeirra voru
ekki almenn sveitarstjórnarmál
eða atvinnumál. Þau völdu sér
það hlutskipti að berjast fyrir
valddreifingu og varnarbaráttu
landsbyggðar til að halda hlut
sínum. Staðreyndin var sú að
þessi barátta landshlutanna beið
skipbrot. Fjórðungssamband
Norðlendinga lifði þetta af vegna
þess að fjórðungsvitundin stóð
dýpstum rótum á Norðurlandi.
Sú alda gekk yfir í framhaldi af
kjördæmabreytingum 1959 að
nauðsynlegt væri að mynda kjör-
dæmasamtök sveitarfélaga og þá
hagaði svo til að á Norðurlandi
voru starfandi samtök, en ekki í
öðrum landshlutum."
Ekki kjördæmasamtök
á Norðurlandi
- Kjördæmasamtök sveitarfé-
laga voru ekki stofnuð á Norður-
landi. Hver var ástæða þess?
„Á bæjarstjóraárum mínum á
Húsavfk beitti ég mér fyrir að
haldin væri atvinnumálaráðstefna
á Norðurlandi og til hennar boð-
aðir fulltrúar þéttbýlisstaða á
Norðurlandi. Petta var afdrifa-
ríkur fundur og var í senn upphaf
Norðurlandsáætlunar í atvinnu-
málum og endurskipulagningar á
Fjórðungssambandi Norðiend-
inga. Sveitarstjórnarsamtökin
létu sig varða atvinnu- og byggða-
mál. I rauninni var um tvo kosti
að velja, annað hvort að stofna til
samtaka sveitarfélaga á Norður-
landi öllu eða í hvoru kjördæmi,
eða endurskipuleggja Fjórðungs-
sambandið. Ástæða fyrir að fyrri
leiðin var ekki farin var sú að all-
ar aðgerðir í byggðamálum og
atvinnumálum miðuðust við
Norðurland allt. Iðulega komu
Strandir og Vopnafjörður inn til
viðbótar. Bæði þessi svæði nutu
fjármagns sem tengdist Norður-
landsáætlun.
Til viðbótar var atfylgi sumra
sýslumanna, sem sumir hverjir
voru forystumenn í sveitarstjórn-
armálum í heimabyggð. Skipu-
lagslega séð þótti hentugra og
einfaldara að endurskipuleggja
Fjórðungssamband Norðlend-
inga í samráði við sýslufélögin til
að koma í veg fyrir að misvægi
skapaðist á milli nýrra samtaka
og sýslunefndanna, sem þá voru
víða mjög starfsmiklar.
- Telur þú að rétta leiðin hafi
verið valin?
„Um það má lengi deila. Sam-
skiptin við opinbera aðila, eins
og Efnahagsstofnun og aðra sem
unnu að áætlanagerð, gerðu
heildarsamtök nauðsynleg. Þá
tíðkaðist ekki að miða fjárveit-
ingar og stjórnaraðgerðir við
skiptingu landsins í kjördæmi í
eins ríkum mæli og nú er í tísku.
Stærðin veitti Fjórðungssam-
bandi Norðlendinga yfirburði
fram yfir hin fámennari lands-
hlutasamtök til að fást við veiga-
meirj byggðamál og sameiginleg
hagsmunamál sveitarfélaganna á
landsbyggðinni. Gleggsta dæmið
um þetta eru áhrif Fjórðungs-
sambands Norðlendinga á niður-
stöður varðandi verkefnatilfærslu
milli ríkis og sveitarfélaga.
Ekkert hinna landshlutasam-
takanna sinnti því sjálfsagða
verkefni að kryfja til mergjar
útreikninga ríkisvaldsins.
Fetta var því aðeins hægt sök-
um þess að Fjórðungssamband
Norðlendinga hafði yfir að ráða
hæfum mannafla, sem þó var
ekki meiri en samanlagður mann-
afli tveggja annarra landshluta-
samtaka. Eitt er víst, að hefði
sama mannafla og þar með starfs-
getu verið tvístrað milli tveggja
samtaka á Norðurlandi, þá hefði
sami árangur ekki náðst.
Nefna má fleiri dæmi. Nærtæk-
ast er að nefna kynningarfundi og
fræðslustarfsemi einstakra þátta í
sveitarstjórnarmálum og ráð-
stefnur um veigameiri mál. Sök-
um stærðar samtakanna var hægt
að fást við fjölmörg verkefni,
sem hafa verið hinum fámennari
samtökum ofviða. Pað er ekki
vafamál nú að valin var rétta leið-
in, sem í senn hefur þýtt ódýrari
rekstur og meiri árangur en geng-
ur og gerist hjá hinum fámennari
landshlutasamtökum. Þetta er
kjarni málsins.“
Er nauösynlegt aö skipta
sambandinu?
- Undanfarin ár hafa starfshættir
Fjórðungssambands Norðlend-
inga breyst. Gera þær breytingar
að verkum að nauðsynlegt er að
skipta sambandinu í tvennt?
„Því er ekki að leyna að við
starfsháttabreytingarnar 1985,
þegar milliþinganefndirnar voru
lagðar niður og fækkað var í
fjórðungsráði, rofnuðu ýmis
tengsl sem sambandið hafði við
sveitarstjórnarmenn víðsvegar
um Norðurland. Þetta varð
vegna þess að umræddir aðilar
voru nú ekki lengur beinir aðilar
að starfi sambandsins. Ástæðurn-
ar voru einkum tvær. í fyrsta lagi
var samdráttur í rekstri sam-
bandsins með tilfærslu verkefna
til annarra aðila, t.d. iðnþróun,
svo og starf að ferðamálum og að
ýmsum málaflokkum. í öðru lagi,
og er það ekki veigaminna, að
lokið var samskiptum við lands-
hlutasamtökin á vegum Byggða-
stofnunar um ýmis áætlunarverk-
efni.
Þegar litið er til starfs sam-
bandsins á þessum árum kemur
margt fleira í ljós. Fjórðungssam-
bandið gaf út kynningarbækling
yfir Norðurland fyrir erlenda
ferðamenn, sem vakti alþjóðlega
athygli. Fjórðungssambandið
hélt ferðamálaráðstefnu og stofn-
aði til ferðamálasamtaka. í
bígerð var að koma á fót starfi
ferðamálafulltrúa. Gefinn var út
kynmngarbækhngur fyrir fram-
leiðslufyrirtæki á Norðurlandi
sem var dreift ókeypis. Komið
var á fyrirtækjaskrá um norð-
lensk fyrirtæki. Stefnt var að
stofnun upplýsingaskrifstofu á
Akureyri fyrir norðlenska fram-
leiðslu. Gengist var fyrir Fjórð-
ungsþingi æskunnar á Norður-
landi sem vakti mikla athygli.
Þannig má lengi telja.
Allt þetta hvarf með skerðingu
tekjustofna sambandsins 1985.
Þessi mikla starfsháttabreyting
hlaut að hafa áhrif á starfsemi
sambandsins í heild. Með þeim
var dregið úr sérstöðu þess sem
almennra byggðasamtaka.
Alvarlegast var þó að dregið
var úr byggðaaðgerðum síðar af
hálfu stjórnvalda, sem hefur lam-
andi áhrif á landshlutasamtökin
og starfsemi þeirra. Starf lands-
hlutasamtakanna að sveitarstjórn-
armálum jókst um leið og störf að
byggðaþróunarmálum drógust
saman. Fjórðungssamband Norð-
lendinga beitti sér meira í þessum
málum en önnur samtök. Átök við
Samband íslenskra sveitarfélaga
vegna landsbyggðarsjónarmiða
bitnuðu eðlilega mest á Fjórðungs-
sambandi Norðlendinga. Það er
ekki nema eðlilegt að því sé hugs-
uð þegjandi þörfin af mönnum
sem hafa haslað sér völl á þeim
vettvangi. Það er rétt að geta þess
að við setningu nýrra sveitar-
stjórnarlaga 1986 var það vegna
afstöðu fulltrúa Sambands
íslenskra sveitarfélaga að lands-
hlutasamtök sveitarfélaga fengust
ekki löghelguð.“
Samstaöa lyftir
Grettistökum
- Getur það skaðað hagsmuni
íbúa kjördæmanna að starfa sam-
an í einum landshlutasamtökum?
„Hægt er að finna dæmi um að
samstaða þingmanna Norðurlands
hafi lyft Grettistökum. Samstaða
þingmanna milli tveggja annarra
kjördæma er ekki algeng. Sumt af
þessu má rekja til Fjórðungssam-
bands Norðlendinga. Þetta er
jákvæða hliðin á samstarfinu.
Verður samrekstur tveggja kjör-
dæma í sömu landshlutasamtökum
til þess að annað kjördæmið
gleymist, þegar velja á stofnun eða
embættismönnum stað? Það hefur
loðað við sjónarmið á Norðurlandi
vestra að menn telji að embættis-
menn og jafnvel stjórnmálamenn
setji Norðurland í einn bás, sökuni
þess að hér sé um eitt landshluta-
svæði að ræða, en Norðurland
eystra vegna fjölmennis njóti þess-
ara ávaxta. Það má vera að dæmi
séu um tilburði í þessa átt, sem
ætíð hefur tekist að leiðrétta, ef
Fjórðungssamband Norðlendinga
hefur verið spurt álits. Þegar
grannt er skoðað eru ekki augljós
dæmi um þetta. Sjálfsvitundin er
veigamikið mál. Telji sveitarfélög-
in á Norðurlandi vestra hlut sínum
betur borgið í sérstökum samtök-
um, er ekkert því til fyrirstöðu að
þeir velji sér þá leið.
Ef sú leið verður valin, sem
nefnd um nýjar leiðir í byggðamál-
um lagði til, að hvert kjördæmi
verði sjálfstæð stjórneining með
stjórnsýslumiðstöð frá ríkiskerf-
inu, er það fullkomlega eðlilegt að
landshlutasamtökin lagi sig að
þeirri þróun og verði byggð upp á
kjördæmagrundvelli. Það er því
miður ekkert í stjórnarsáttmála
hinnar nýju ríkisstjórnar, sem
bendir til að sú leið verði farin.
Hitt liggur fyrir í stjórnarsáttmála
ríkisstjórnarinnar að taka á upp
beina kosningu, þ.e. persónukjör
á alþingismönnum, og þingmönn-
um í heild verður fækkað. Þetta
getur þýtt að núverandi kjör-
dæmaskipan raskist. Kjördæmum
verði þá skipt upp í minni einingar
eða að svæði innan núverandi
kjördæma verði sérstök einmenn-
ingskjördæmi. Þetta á sér fyrir-
myndir erlendis.
Hætt er við að slík röskun gæti
haft áhrif á samstarf sveitarfélaga
m.a. vegna þess að hinn samein-
aði þingmannahópur í hverju
kjördæmi hefur verið akkeri sam-
starfs út á við, en í staðinn komi
þingmenn einstakra svæða. Hing-
að til hefur þeirri kenningu verið
haldið á lofti að hvert kjördæmi
ætti að þýða ákveðinn skammt
fjárveitinga og tiltekið mynstur
ríkisstofnana.
í vegaáætlun eru auðsjáanleg
merki um riðlun á þessu kerfi,
þar sem höfuðborgarsvæðið er
farið að draga til sín stóraukið
vegafé. Ekki var til þess ætlast
þegar vegaáætlun og Vegasjóður
voru stofnuð. Á tímum aðhalds
og hagræðingar í ríkisbúskapnum
verður í vaxandi mæli lagt mat á
nauðsynlegan starfsvettvang og
virkni einstakra embætta. Eftir
boðaðar kjördæmabreytingar,
þegar Suðvesturland hefur óyggj-
andi meirihluta á Alþingi í skjóli'
jöfnunar kosningaréttar, verður í
vaxandi mæli kannað á hvern
máta hver landshluti geti staðið
sjálfur að sínum verkefnum og
kostað þau. Þess vegna þurfa til-
lögur nefndar Stefáns Guðmunds-
sonar að fá stuðning á Alþingi.
Gerist það ekki er tvísýnt hvort
rétt sé að búta niður sterkustu
varnarsamtök landsbyggðarinn-
ar.
Séra Hjálmar Jónsson á Sauð-
árkróki sagði í mín eyru að þeir á
Norðurlandi vestra ættu að njóta
stóra bróðurs um leið og þeir
færðu verkefnin til sín eftir getu
og aðstæðum. Hvort þessi leið
verði farin, sem fyrir löngu er
byrjað á, skal látið ósagt hér. Hér
skiptir sjálfsvitundin mestu
máli.“
Fjármál og árgjöld
Fjóröungssambandsins
- En hvað um fjárhagslegu hlið-
ina?
„Það er staðreynd að hluti
Norðurlands vestra í árgjöldum
Fjórðungssambands Norðlend-
inga var um 23% heildarárgjald-
anna. Meðalárgjald þar var 7,5%
lægra en meðalárgjald á Norður-
land eystra. Þetta þýðir að
árgjald á íbúa á Norðurlandi
eystra er 2,6% hærra en meðal-
árgjald á íbúa á Norðurlandi sem
heild. Þær raddir hafa iðulega
heyrst á Norðurlandi eystra að
þarna sé verið að rétta þeim í
vestari hlutanum óeðlilega hjálp-
arhönd. Þetta er sagt með tilliti
til þess að í hvert sinn sem skipt-
ing fjármagns hefur komið til
álita milli kjördæma, t.d. framlag
til iðnráðgjafa, hafa þeir ekki
verið til viðtals um samstarf.
Hinir eru fleiri sem telja að
tekjuöflunarmöguleikar einstakra
sveitarfélaga skuli ráða hver
árgjöldin verði.
Orðrómur hefur verið um að
Fjórðungssamband Norðlend-
inga hafi verið dýrt í rekstri.
Ástæðan er sú að fjárhagsáætlun
þess er hærri en annarra lands-
hlutasamtaka. Ekki er tekið með
í reikninginn að starfsmanna-
fjölda sambandsins svipar til
starfsmannahalds tveggja lands-
hlutasamtaka. Ekki er heldur
tekið með í reikningin að Fjórð-
ungssamband Norðlendinga fær
einfalt framlag úr Jöfnunarsjóði
sveitarfélaga, en ekki tvöfalt
framlag vegna tveggja kjördæma.
Menn spyrja hvers vegna sam-
bandinu er ekki greitt framlag á
hvort kjördæmi. Skýringin er sú
að framlög úr Jöfnunarsjóði
sveitarfélaga til einstakra lands-
hlutasamtaka er bundið við að
gera þeim kleift að hafa fram-
kvæmdastjóra í sinni þjónustu,
og hafa opna skrifstofu. Þetta
jafngildir því að landshluta-
samtök á Norðurlandi vestra
opni skrifstofu, með sérstökum
framkvæmdastjóra, ef til þeirra
verður stofnað og þau vilja njóta
framlags úr Jöfnunarsjóði sveit-
arfélaga.
Ef rekstur Fjórðungssambands
Vestfirðinga er tekinn til saman-
burðar, m.a. vegna þess að íbúa-
fjöldi er svipaður, er ljóst að
sækja þarf til sveitarfélaganna
400 til 500 kr. á hvern íbúa, auk
framlags úr jöfnunarsjóði. Fram-
kvæmdastjóri Fjórðungssam-
bands Vestfirðinga er annálaður
sparsemdarmaður og allur rekst-
ur er skorinn við nögl. Á síðasta
ári var meðalárgjald á íbúa á
Norðurlandi 268 kr. Miðað við
raunvirði hafði árgjald til sveitar-
félaga lækkað um 38% frá 1985 á
verðlagi árgjalda 1990. Á þessu
ári er ákveðin 15,1% raunlækkun
árgjaldastofnsins 1991, þannig að
í árslok 1991 er um að ræða 44%
raunlækkun frá 1985. Ef allt fer
að óskum á næsta ári nær raun-
lækkun 50% frá hundraðshluta
árgjalda 1985.
Lækkun árgjalda 1990-’91 og
væntanlega einnig 1992 er til að
mæta ákveðnum kostnaði sveit-
arfélaga við héraðsnefndir. Þessi
lækkun mun nema 4.616 þús. kr.
Á móti kemur aukið framlag úr
jöfnunarsjóði, 2.872 þús. kr.
Þetta þýðir að árgjöld hafa lækk-
að langt umfram aukin framlög
úr jöfnunarsjóði, með beinum
niðurskurði á kostnaði. Stað-
reyndin er sú að endurskoðunar-
nefndin lét hjá líða að bera sam-
an starfsárangur og rekstur lands-
hlutasamtaka eða fjárhagslega
stöðu þeirra. Það er ekki höfuð-
málið hvort rekstur landshluta-
samtaka er meiri eða minni.
Höfuðatriðið er hvort leiðin, sem
gengin verður er til góðs.
Fyrir Norðurland eystra er það
auðleysanlegt mál að reka lands-
hlutasamtök áfram með sömu
reisn og Fjórðungssambandið.
Spurningin er hvernig halda eigi
á þessu máli. Ekki verður komist
hjá að reka landshlutasamtök á
Norðurlandi á borð við hliðstæð
samtök f landinu. Sé það tím-
anna tákn að miða landshluta-
samtökin við kjördæmi, þá er rétt
að velja þá leið.“
Rétti tímapunkturinn
til að endurskipuleggja
starfsemina
- Hver eru viðhorf þín eftir
tuttugu ára starf hjá Fjórðungs-
sambandinu?
„Þegar ég tók við starfi fram-
kvæmdastjóra Fjórðungssam-