Dagur - 10.07.1993, Blaðsíða 15

Dýraríki íslands
Fuglar 27. þáttur
SPÓI
(Numenius phaeopus)
Spóinn er af ættbálki strandfugla,
en tilheyrir þaðan snípuættinni.
Þetta er stór og fjölskrúóug ætt
vaðfugla, hefur að geyma um 87
tegundir um allan heim.
Alls eru 8 fulltrúar snípuættar-
innar reglulegir varpfuglar á ís-
landi. Auk spóans eru þaó: hrossa-
gaukur, sendlingur, lóuþræll, jaór-
akan, stelkur, óðinshani, og þórs-
hani.
Af þessari ætt eru líka rauð-
brystingur, sanderla, og tildra,
sem allar koma hingað til lands á
fartíma, haust og vor, oft í gríðar-
stórum hópum, á leið sinni til og
frá varpstöðvunum á noröanverðu
Grænlandi og NA- Kanada.
Spóinn er 40-42 sm á lengd,
um 400 g á þyngd og meö 76-89
sm vænghaf. Hann er módröfnótt-
ur á lit á búkinn, og dekkri á baki
en undir. Gumpur er þó hvítur.
Ljósar rákir eru yfir augum, og
dökkbrúnn litur á milli þeirra, of-
an á kollinum. Sumar- og vetrar-
búningur eru eins.
Nefió, sem er hlutfallslega
lengra en á nokkrum öðrum ís-
lenskum fugli, er dökkbrúnt á lit
og allt að því svart í endann. Fæt-
ur blá- eða grábrúnir, og augu
svört.
Af spóanum eru til nokkrar
deilitegundir. Sú, er hér á landi
verpir, nefnist upp á latínu N. p.
phaeopus, og er aó finna auk þess
í Færeyjum, Skotlandi og þaöan
um alla N-Evrópu og austur í
miðja Síberíu, að Jeniseifljóti. Is-
lenskir spóar eru þó líka stundum
flokkaðir sér á parti, undir latínu-
heitinu N. p. islandicus, vegna
þess aö bæði vængir þeirra og stél
eru lengri en á öðrum fuglum tcg-
undarinnar. Deilitegundin N. p.
alboaxillaris verpir á afmörkuðu
landssvæði í S-Rússlandi; N. p.
variegatus er að finna í NA-Síber-
íu; og að lokum er svo N. p. hud-
sonicus í N-Ameríku.
Hér á landi er spóinn mjög al-
gengur varpfugl, allt frá ströndum
og upp til heiða og reyndar einn
algengastj fugl í mólendi og
heiðalöndum íslands, en er aftur á
móti fáséður á miðhálendinu. Um
stofnstærðina er fátt vitað.
Kjörlendið er þýfðir mýra- og
flóajaðrar, þar sem mætast vot-
lendi og þurrlendi, en einnig kann
hann prýóilega við sig á þurrum
og snöggum grasbölum við sjáv-
arsíðuna.
Hann er sérlega áberandi fugl í
náttúru landsins. Ekki er það samt
liturinn, sem veldur því, eins og
gefur að skilja, heldur aðrir þættir:
stærð fuglsins, langt og bogið nef-
ió og ekki síst hljóóin - þetta sér-
kennilega vell - sem hann gefur
frá sér.
Spóinn er algjör farfugl. í síð-
ustu viku aprílmánaðar má fyrst
eiga von á honum við suóur-
ströndina og í fyrri hluta maí er
landið að heita má undirlagt. En
dvöl hans á landinu er þó ákaflega
skammvinn, eða rétt um 3 mánuð-
ir.
Þetta er einkvænisfugl. Varpið
hefst seint í maí og stendur fram í
byrjun júní. Eggin eru perulaga og
venjulegast 4 talsins, mosagræn
eða ljósbrún, með dökkbrúnum og
gráum flikrum í. Þeim cr komið
fyrir á jörðinni í grunnri laut, 4-6
sm djúpri og um 18 sm í þvermál,
sem oft er klædd með stráum og
visnuðum blöðum og kannski
nokkrum bolfjöðrum kvenfuglsins
að auki. Bæði foreldri sjá um út-
ungun næstu 27-28 daga.
Ungarnir eru hreiðurfælnir og
komnir á stjá um leió og hýðið er
orðið þurrt. Upp frá þeirri stundu
eru þeir færir um að bjarga sér um
æti. Þeir eru samt háðir foreldrun-
um um vernd, sem er ekki lítils
virði, því spóinn er þekktur fyrir
að taka af harðfylgi á móti aóvíf-
andi boðflennum á varpstað, eins
og t.d. erni, fálka, smyrli, brand-
uglu, hrafni, svartbak og kjóa, og
stökkva þeim á flótta.
Sjálfstæðir verða ungarnir ekki
fyrr en um það leyti, sem þeir
verða fleygir, en það tekur 35-40
daga frá ábroti. Þá er farið að und-
irbúa hið langa flug á vetrarstöðv-
arnar, sem (eftir endurheimtum á
merktum fuglum að dæma) eru í
V-Afríku. Eftir nægilega forða-
söfnum er svo í mörgum, litlum
hópum, jafnvel þegar upp úr miðj-
um júlí, haldið á brott frá Islands-
ströndum og gjarnan þá í odda-
flugi. í september er fátítt aó rek-
ast hér á spóa, nema þá ef vera
myndi sunnanlands. Talió er, að
a.m.k. einhver hluti íslenska spóa-
stofnsins fljúgi viðstöðulaust yfir
hafið, alla leið á áfangastað í
gamla heiminum.
Ungar spóans verða kynþroska
2 ára gamlir. Talið er, aó þeir
haldi sig á vetrarstöðvunum þang-
að til.
Fullorðinn spói í hvíldarstöðu. (Jim Flegg: Field guide to the birds of Britain
and Europe. London 1990).
Spóinn getur ekki talist styggur
fugl, en þó er hann mjög var um
sig. Hann verpir aldrei þétt og ut-
an eggtíðar fer hann einförum, eöa
með fáum í hópi, uns kemur aó
fartíma. Þá fyrst leitar hann í sam-
flot með öðrum félögum sínum til
utanflugs og er síðan mjög félags-
lyndur á vetrarstöðvunum.
Fyrr á öldum var talió, að
ákveðinn hluti íslenska spóa-
stofnsins ílentist hér vetrarlangt í
fjörum. En síðar kom í ljós, að um
aðra spóategund var að ræða. Sá
er nefndur fjöruspói, suðlægari
tegund og miklu stærri og harö-
gerðari en okkar. Varpheimkynnin
eru frá N-Evrópu og um M-Asíu
og Mongólíu. Enn í dag kemur
hann til landsins frá Noregi á
hverjum vetri, í litlum mæli þó, til
að eyða dögunum í íslenskri
maókafjöru. Aðrir félagar hans
kjósa að fljúga á heitari slóðir.
Nef spóans er ákaflega næmt
leitartæki, með fjölda skynfruma.
Það notar hann til að leita að æti í
fjörusandi og leðju. Sérhæfðir
vöðvar eru líka í þessu nefi hans,
svo að fremsti hluti þess getur
opnast eins og töng og gripið um
bráðina. Afturstæðir smágaddar á
innra borði skoltanna gera það að
verkum, að bráóin sleppur®ekki.
Auk þessarar aðferðar treystir
spóinn mjög á augun, enda dvelur
hann mikið á þurrlendi, eins og
getió var um hér áður.
Fæða íslcnska spóans er eink-
um bjöllur, fiórildalirfur og önnur
skordýr, og á haustin krækiber.
Og í tjörum tekur hann sæsnigla
og flciri lágdýr.
Elsti, merkti spói, náði því að
verða 12 ára gamall.
Matarkrókurinn
Léttur, sumarlegur
hátíðarmattir
- að hætti Guðrúnar og Bjarna
í matarkróki að þessu sinni eru
hjónin Guðrún F. Hjartardóttir
hjúkrunarfræðingur og Bjarni
Jónasson framkvæmdastjóri en
þau ætla að kitla bragðlauka
Norðlendinga (hinir mega fljóta
með) með ýmsu hnossgæti og er
ekki að efa að margur lesandinn
mun bjóða sínum gestum á næst-
unni þessi rétti sem vió getum
kallað a la Guðrún - Bjarni. Þó
það hafi verið húsmóðirin sem
útbjó uppskriftirnar í hendur
blaðamanni segir hún að bóndi
sinn sé ekki síður áhugasamur í
eldhúsinu og hann lumi oft á
ýmsu skemmtilegu þegar hann
vill það viö hafa.
Rœkjukœfa
500 gr rœkjur
1 dós sýrður rjómi
100 gr smjörlsmjörvi - brœtt
safi úr / sítrónu
salt og pipar
4 blöð matarlím
Rækjurnar settar í matvinnsluvél
og hakkaðar í mauk, þá er bætt í
sýrðum rjóma og bræddu smjör-
inu, allt látið blandast vel saman.
Þá er sítrónusafa bætt við og
salti og pipar eftir smekk. Matar-
límið er leyst upp og Iátió út í
rækjuhræruna. Sett í skál eða
form og látið standa í ísskáp yfir
nótt.
Sett á fat og skreytt með kaví-
ar og steinselju. Boriö fram með
ristuðu brauði og sósu sem gerð
er úr sýrðum rjóma bragbættum
með sítrónusafa, pipar og stein-
selju.
Kjúklingabringur með
sítrónu
Þessi uppskrift miðast við 4
4 úrbeinaðar kjúklingabringur
hveiti til hjúpunar
salt og pipar
1 msk. olívuolía
65 gr smjör
2 msk. sítrónusafi
3 msk kjúklingasoð
3 msk. söxuð steinselja
sítrónusneiðar til skrauts.
Kjúklingabringurnar eru þerraðar
vel og þeim síðan velt upp úr
hveiti krydduðu með salti og pip-
ar. Olívuolían ásamt ca 40 gr af
smjöri er hituð á pönnu og kjúkl-
ingabringurnar steiktar létt í ca 5-
6 mín. á hvorri hlið. Þá eru þær
teknar af pönnunni og haldið
heitum. Sítrónusafi og soð er nú
sett á pönnuna og látið sjóða
smá stund, hrært í á meðan.
Steinselju og afgangingum af
smjörinu er bætt út í og hrært í
þar til allt hefur samlagast.
Sósunni er hellt yfir kjúkl-
ingabringurnar og skreytt með
sítrónusneiðum. Gott er að hafa
með þessu gott brauð og salat.
Það salat sem viö borðum mikið
þessa dagana samanstendur af
blaðsalati, laukhringjum, tómat-
sneiðum og selleríbitum, bragð-
bættu með grænni olívuolíu,
sítrónusafa, salti og pipar.
Ávaxtasalat
Ágætt er að nota banana, epli,
appelsínur, perur, kíwí, ananas,
vínber og annað gott í þessum
dúr. Ávextirnir eru brytjaðir
smátt og blandað vel saman.
Appelsínusafa hellt yfir og suðu-
súkkulaði brytjað út í. Látið
standa í kæli í ca 2 klukkustund-
ir.
Ef mikið á að hafa við er gott
aö setja góðan líkjör saman við -
ræóur þar smekkur hvers og eins.
Ekki er að efa að margur mun
reyna þessa rétti og geyma upp-
skriftimar á öruggum stað þar
sem handhægt er að grípa til
þeirra þegar tilefni gefst til.
Guðrún og Bjarni skora á Sigríði
(Sirrý) Sigurðardóttur, bóka-
safnsfræðing í Verkmenntaskól-
anum á Akureyri, að töfra fram
eitthvað af þeim gómsætu réttum
sem hún hefur sérstakt lag á að
veita sínum gestum og það munu
lesendur Dags fá að sjá að hálf-
um mánuöi liðnum. .GG