Þjóðviljinn - 14.07.1944, Blaðsíða 2

ÞJÓÐVILJINN
B
Dagrenníng
„Veit þá engi að eyjan hvíta
á sér enn vor ef fólkið þorir“.
Gegnt dyrum, þegar komið
er inn í sjöttu deild sögusýn-
ingarinnar, blasir við málverk
Kjarvals af Sólarupprás á Þing-
völlum.
- Það er táknmynd af tímabil-
inu sem þar hefst, og lýst er
í þessari deild, sem nefnist
Dagrenning og hefur verið val-
in að einkunn þessi orð Jónas-
ar Hallgrímssonar: „Veit þá
engi að eyjan hvíta á sér vor,
ef fólkið þorir“.
Tímabilið, sem þarna er lýst,
nær frá því í lok átjándu aldar
og fram til þjóðfundarins 1851.
Það er tímabil nýrrar dagrenn-
ingar í frelsisbaráttu þjóðarinn-
ar.
Nýjar frelsiskröfur eru born-
ar fram í heiminum, endrómur
þeirra bergmála hér úti á eyj-
unni hvítu við yzta haf. Öldur
júlíbyltingarinnar í Frakklandi
1830 berast hingað út. Fjölnis-
menn reyna að hrista þjóðina
af dvalanum, „Hvað er þá orð-
ið okkar starf í sex hupdruð
sumur?" spyrja þeir, „Höfum
við gengið til góðs götuna fram
eftir veg?“
Fjöldi mætra mann skipar sér
í brjóstfylkingu í baráttunni
fyrir frelsi og endurreisn ís-
lenzkrar menningar.
Það er hækkandi birta yfir
þessu tímabili, sem er björtust
um endurreisn alþingis 1843 og
réttindakröfur Þingvallafundar-
ins 1850.
Nýr dagur er að rísa úr djúpi
langrar nætur.
„Sól skín á tinda
sofið hafa lengi
dróttir og dvalið .
draumþingum á.
Vaki vaskir menn“.
ÍSLENZKIR MENNTAMENN
KALLA ALÞÝÐUNA
TIL DÁÐA
Sú þjóð, sem lotið hefur er-
lendri kúgun öldum saman,
slíkri, að við lá að tilvera henn-
ar máðist út, er eigi auðvakin
af dvala sinnuleysis hins þraut-
pínda manns, sem engu hefur
megnað að ráða um örlög sín,
og orðinn er dofinn undir okinu.
Tómlæti íslendingsins hefur
lengi verið við brugðið, og enn
í dag er oft til þess tekið. Og
þó er næsta erfitt að gera sér
fyllilega ljósa þá erfiðleika, sem
brautryðjendur frelsis- og
menningarbaráttu íslendinga á
þessu tímabili áttu við að etja.
Það þurfti að vekja þjóðina
af alda svefni, slíta fjötra kúg-
unar, vana, fáfræði og fátæktar
sem þjakað höfðu kynslóð eftir
kynslóð. Þjóðin var fámenn,
dreifð um strjálbýlt land, engir
fjölmennir bæir við sjóinn,
næstum engin skilyrði til f jölda
samtaka, atvinnutæki engin,
vinnumenning — vinnutækni —
Sögttsýníogía Xf.
íslenzhrar i
engin, aðeins frumstætt búhok-
ur.
Brautryðjendur þessa tíma-
bils hafa þurft á ofurmannlegu
áræði og bjarsýni að halda.
Og þeir hófust handa, Hafnar
stúdentarnir, íslenzku náms-
mennirnir í höfuðborg Danmerk
ur, stofnuðu félög og tímarit og
reyndu að vekja þjóð sína af
svefninum, sameina hana og
brýna til dáða.
Tilfinningum þessara manna
hefur vafalaust enginn lýst bet-
ur en Þorsteinn Erlingsson í
þessu erindi:
„Að vísu er það harmur, að
vísu er það böl,
hvað við erum fáir og snauðir;
en það verður sonunum sárari
kvöl
að sjá að við búum í þessari
möl,
og allir til ónýtis dauðir“.
Þeir hrópuðu á þjóð sína að
vakna, „Sól skín á tinda...
vaki vaskir menn“!
Með tilvitnunum í „fornaldar
frægð“, hetjuljóma sögualdar-
innar eggjuðu þeir þjóðina lög-
eggjan til nýrra dáða.
Og bjartsýni þeirra og traust
á þjóðinni lét sér ekki til
skammar verða. Með hinni fá-
tæku sveitaalþýðu, sem varð-
veitt hafði dýrmætasta arf þjóð
arinnar: tunguna og bókmennt
irnar og ástina til þeirra, lifði
enn neisti frelsisþrár, sem smátt
og smátt glæddist í bjartan
loga fyrir ósérhlífna, fórnfúsa
baráttu íslenzkra menntamanna
— Hafnarstúdentanna — ís-
lenzka alþýðan brást ekki kalli
þeirra — en, „munið að ekki
var urðin sú greið, til áfangans
þar sem vér stöndum“, því:
„Oft hefur frægasta foringjans
blóð
á fjöllunum klappirnar skolað,
en það hefur örvað og eggjað
hans þjóð,
því alltaf varð greiðara
þar sem hann stóð;
það blóð hefur blágrýtið holað“.
FÉLAGSSAMTÖK
OG TÍMARIT
Meðal þeirra félaga sem
fyrst ber að nefna er Lærdóms-
listafélagið, stofnað 1779 og gaf
út ársrit í 15 ár frá 1781—1793.
Forystumaður þess var Jón Ei-
ríksson.
Landsuppfræðingarfélagið var
nokkurs konar óbeint framhald
hins fyrrnefnda félags, en það
var stofnað hér heima 1794. Það
gaf út tímaritið Minnisverð tíð-
indi frá 1796—1808, auk ann-
arra rita'. — Aðalmaður þess
var Magnús Stephensen.
Hið íslenzka bókmenntafélag
var stofnað 1816. Aðalhvatamað
ur þess var Daninn Rasmus
Kristján Rask. Það hóf útgáfu
tímaritsins Skímis, sem enn
kemur út og er nú elzta tímarit
sem út kemur á Norðurlöndum.
Svo mjög sem Jslendingar
l hötuðu hina dönsku kaupmenn
og kúgara, eins dá þeir og meta
Danann Rask, sem vann íslenzk
unni og íslenzkum málstað ó-
gleymanlegt og gott verk.
„Hví mundi þó ísland ei
minnast á hann,
sem meira en flestir því unni,
sem hvatti þess drengi, sem
drengur því vann
og dugði því allt hvað hann
kunni,
... því lætur það börnin sín
blessa þann mann.
og bera sér nafn hans á munni“.
Baldvin Einarsson gaf út Ár-
mann á alþingi frá 1829—1832.
Hann skrifaði fyrstur um hina
nýju frelsiskröfu: endurreisn
Alþingis.
Þá er komið að Fjölnismönn-
um, en um nöfn þeirra hefur
einna mestur ljómi staðið. Það
voru þeir Jónas Hallgrímsson,
Tómas Sæmundsson, Konráð
Gíslason og Brynjólfur Péturs-
son. Fjölnir kom út árin 1835—
1846.
í inngangsorðum að fyrsta ár-
gangi Fjölnis, kemur greinilega
fram hvað fyrir útgefendunum
vakti, ekki aðeins Fjölnismönn-
um, heldur og öðrum er þástofn
uðu til útgáfu tímarita.
„Tímaritin eru hentugri en
flestar bækur aðrar, til að vekja
lífið í þjóðunum og halda því
vakandi, og til að efla frelsi
þeirra, heill og menntun. í út-
löndum eru menn svo sann-
færðir um nytsemi þeirra, að
þau eru um allan hnöttinn; þau
koma út daglega svo þúsundum
skiptir og eru lesin af mörgum
milljónum.
... Enginn þarf að furða sig á
þessu um tímaritin, því þau eru
rödd tímans, en tíminn er aldur
mannkynsins, og þeir sem ekki
fylgja honum verða á eftir í
framförunum. Allir lesa þau,
sem vilja kynna sér tímann sem
líður og veröldina sem er....
Þjóðirnar þurfa líka að kynna
sér hver annarar framfarir og
yfirburði, til að geta fært sér í
nyt það sem aðrir hafa fundið,
og umbætt í sínum högum. En
þetta gætu þær með engu móti
án aðstoðar tímaritanna, ekki
einu sinni, þar sem löndin
liggja áföst, hvað þá þær þjóð-
ir sem liggja afskekktar á
hnettinum og eiga lítið sam-
neyti við önnur lönd. Á meðal
þessara þjóða erum við íslend-
ingar. Eigum við nú, með
nokkru móti að geta staðið öðr
um þjóðum jafnsíða í nytsamri
menntun og dugnaði, eigum við
að halda því áliti, sem við höf-
um' haft hjá útlendum þjóðum,
fyrir almenna uppfræðingu —
í stuttu máli, eigum við að geta
fylgt tímanum, þá eru tímarit-
in eitt af því sem okkur er öld-
ungis ómissandi“.
Þeíta voru orð Fjölnismanna
fyrir meira en 100 árum.
Framhald á 8. síðu.
Föstudagur 14. júlí 1944„
Snorri skrifar Bæjarpóstinum
langt bréf um „baráttuna gegn
kommúnismanum“, og eru þar í
þessir kaflar:
Ætlar Morgnnblaðið að
verða aftur úr?
Það er oft auðheyrt á ritstjórn-
argreinum Vísis, að þeim Coca-
Cola-mönnum finnst Morgunblað-
ið ansvíti lint í baráttunni gegn
kommúnismanum. Og annað veif-
ið reynir Moggi að reka af sér
sliðruorðið og fiskar þá venjulega
meira eða minna myglaða grein úr
forðabúri bandarískra trotskista,
eins og þá sem birtist fyrir nokkr-
um dögum eftir Eugene nokkurn
Lyons.
Stundum er Morgunblaðið veru-
lega óheppið með þessar greinar,
eins og þegar það glæptist á trotsk-
istagrein um Mihailovitsj, júgó-
slavneska kvislinginn, þar sem því
var haldið fram að Tito marskálk-
ur væri bandamaður Þjóðverja og
þjóðfrelsisherinn hvergi til nema í
áróðri rússneskra útvarpsstöðva.
Svo koma fjárans staðreyndirnar:
Tito viðurkenndur öflugasti stuðn-
ingsmaður Bandamanna á megin-
landi Evrópu, og Mihailovitsj sett-
ur á sinn rétta stað, meðan sósíal-
demókratar, trotskistar fasistar
gráta í sameiningu örlög þessarar
þjóðhetju sinnar.
Allt í lagi ef barizt er gegn
kommúnismanum
Það er eftirtektarverð staðreynd,
að liðinu, sem hefur tekið upp
merki Hitlers um „baráttu gegn
kommúnismanum“, er alveg sama
hverjum það fylgir að málum, bara
ef slegist er gegn „kommúnism-
anum“.
Þess vegna dýrka sósíaldemó-
kratar hér á landi, ef dæma má
eftir blaði þeirra Alþýðublaðinu„
kvislinga og afturhaldsseggi eins-
og Mihailovitsj, þess vegna er á-
kveðnasti bandamaður Ilitlers
meðal finnskra stjórnmálamanna,
Tanner, hetja í þeirra augum, þó
reynt sé að draga fjöður yfir sam-
band hans við Þjóðverja. Alþýðu-
blaðið gerði sig að athlægi með-
]jví að birta stóra fyrirsögn um að
Tanner væri andvígur samkomu-
lagi því við Þjóðverja er síðast
var gert, og seldi Finnland endan-
lega á vald Ilitlers, á sama tíma.
og öllum fréttastofnunum ber sam-
an um að Tanner væri aðalstuðn-
ingsmaður þýzku nazistanna. Og
það var finnski sósíaldemókrata-
flokkurinn, sem brást vinstri flokk-
unum, er þeir mótmæltu þessum
landráðum, og rauf fylkingar
þeirra.
Alþýðublaðið heldur ál'ram
að reita fylgið af Alþýðu-
flokknum
Það sama er áberandi í innan-
landsstjórnmálunum. Hér nuddar
Alþýðublaðið sér upp við hvaða,
afturhald sem er, Hrifluafturhald-
ið í í. S. í., heildsala-Coca-Cola-
vald Vísis og álíka þokkaleg öfl,
bara af því að það skoðar þau
sem bandamenn i „baráttunní
gegn kommúnismanum“. Hitt
þykir Alþýðublaðinu sýnilega
aukaatriði, þó þessi afstaða sé-
sjálfsmorðspólitík fyrir Alþýðu-
flokkinn, finnst sýnilega ekki nóg
að gert í því starfi sem þetta að-
almálgagn flokksins hefur stundað-
trúlega um margra ára skeið —
að reita fylgi heiðarlegra og rót-
tækra alþýðumanna af þeim flokki
j sem heldui' blaðinu úti, Alþýðu-
| flokknum. Snorri.
Nokkrar hugleiðingar um laun og kjör
starfsmanna Landsbanka Islands
(Eftirfarandi grein birtist í ný-
útkomnu „Bank.ablaði“ og birtist
hér nokkuð stytt).
Ekki alls fyrir löngu kom
merkjasölubarn inn í afgreiðslusal
Landsbanka íslands, gekk að ein-
um starfsmanna óg mælti: „Kaup.
þú eitt merki af mér, það kostar
aðeins fimm krónur!“ „Ég á cngan
aur, barnið gott“, anzaði af-
greiðslumaðurinn. Barnið leit
stundarkorn á hann og sagði síð-
an: „Átt þú engan aur? Þú, sem
vinnur í banlta!“
Það mun nú að vísu útbreidd
skoðun, að laun og kjör starfs-
manna Landsbanka íslands sén ó-
venju hagstæð, en þó verð ég að
viðurkenna, að þetta barnslega
svar kom mér, og öðrum er á
hlýddu, mjög á óvænt. Þegar ég
hugði betur að, varð mér þegar
ljóst, að þetta var í raun og veru
1 ekki annað en spegilmynd almenn-
ingsálitsins um kaup og kjör
bankamanna almennt, og starfs-
manna Landsbankans sérstaklega.
— Hefur þetta hvað eftir annað
komið fram, bæði í ræðu og riti,
einkum á kreppuárunum, þegar
menn áttu í vök að verjast og lítið
var um atvinnu. — Mun mörgum
hafa orðið á að líta til bankastjór-
anna, scm þá voru meðal hæst
launuðu opinberra starfsmanna„
og gengið að því vísu, að laun ó-
breyttra þjóna bankans væru í
samræmi við laun þeirra. — Ég;
hef fulla ástæðu til þess að ætla„
að þetta sé rétt, því að ekki eru
nema tæp tíu ár síðan fullyrt var
í bæklingi einum (Bankahneykslin.
afhjúpuð, eftir Terror), að sauð-
svartur almúginn þyrði ekki einu
sinni að líta upp til bankastjór-
anna og að „jafnvel bankastarfs-
mennirnir væru æðri stétt í huga
almennings, sem ekki ætti sér heit-
ari ósk en þá, að fá einhverntíma.
stöðu í banka“.
(Greinarhöfundur kvartar yfir
því, að reglugerð um störf og
launakjör starfsmanna Lands-
bankans sé hvergi aðgengileg og
heldur áfram):
Afieiðingin af þessu er sú, að
þeir, sem ráða sig í þjónustu bank-
ans, hafa ekki minnstu hugmynd
um, að hverju þeir ganga og verða
oftast fyrir sárum vonbrigðum
þegar við heimt fyrstu mánaðar-
launanna. — Um eldri starfsmenn
er ]iað að segja, að þeir eru telj-
andi, sem kunna skil á launaflokk-
um og öðrum ákvæðum reglugerð-
Framh. á 5. síðu.