Þjóðviljinn - 20.02.1945, Blaðsíða 3

Þriðjudagur 20. febrúar 1944.
ÞJÖÐVILJINN
3
1.
Þegar stórskotalið Múhameðs
II. Qsmanasoldáns rauf múra
Miklagarðs í lok maímánaðar 1453
var hin kristna Evrópa berskjöld-
uð fyrir sókn tyrkneska hálfmán-
ans. Um stund leit svo út sem
•Osmanar mundu sækja inn að
hjarta álfunnar, en loks tókst að
stöðva framsókn þeirra á 16. öld,
og upp frá því náði veldi Osmana
um allan Balkanskaga og Ung-
verjaland og héruðin norðan
Svartahafs. A næstu öldum urðu
mörg þjóðríki að glíma við Osm-
ana í Evrópu, og uxu flest af þeirri
glímu. Tyrkjaveldi, örlög þess og
framtíð, varð eitt flóknasta og tor-
leystasta vandamál Evrópu; stór-
veldi Evrópu og liinar kristnu
þjóðir Balkanskaga fengust við
þetta viðfangsefni öldum saman,
unz það að lokum var leyst að
lcalla á okkar öld.
Þegar Balkanskagi var kominn
undir yfirráð Osmana skiptu þeir
Grikklandi sjálfu í sex herumdæmi,
er nefndust sanjak á tyrknesku. í
þessum umdæmum voru tyrknesk-
um landnemum gefin lén, og var
þeim skylt að bjóða út riddaraljði
á ári hverju í her soldáns. Ilin
lægri umiboðsstjórn var falin'em-
bættismönnum, er nefndust demo-
gerontes, og skyldu þeir heimta
inn s'katta og hafa á hendi lög-
reglumál.
Ilernám Tyrkja í hinum fornn
skattlöndum austurrómverska rík-
isins var allmjög frábrugðið her-
námi hinna germönsku þjóða, er
.setzt liöfðu að í löndum vestur-
rómverska ríkisins. Tvrkir hurfu
ekki í þær þjóðir, er þeir hertóku
né fengu þéir heldur svipt þá þjóð-
erni þeirra, trú eða tungu. í Evr-
ópu voru Tyrkir aðeins erlendir
.setuliðsmenn, sem settust í bú
hinna innlendu þjóða og heimtuðu
af þeim gögn öll og gæði. Fátt gat
tengt sarnan sigurvegarana og
hina sigruðu, en ekkert staðfesti
meir bilið á milli þeirra en trúar-
brögðin. Boðskapur Múhameðs
var ríkistrú Osmana, og innan
ramma þessarar trúar. var kristn-
um villutrúarmönnum hvergi sæti
skipað. í þessu lífi hlaut hinn
kristni villutrúarmaður lilutskipti
þrælsins, með nokkuð mismunandi
^réttindum þó, og í öðru lífi var
honum ekki annað búið en brenn-
andi helvíti. Það var því ekki að
undra þótt erfiðlega tækist að bera
•sáttarorð á milli hinnar tyrknesku
yfirstéttar og hinna skattskyldu
liernumdu þjóða.
Þó, fer því fjarri, að stjórn
Tyrkja í Grikklandi hafi hvílt á
•einskæru ofbeldi. Þrátt fyrir fjand-
skap sinn á kristinni trú reyndu
'Tyrkjasoldánar ekki að útrýma
hinni grís'k-kaþólsku kirkju. Hitt
var öllu heldur að soldánarnir
beittu fyrir sig grískkaþólskri
kirkju í viðskiptum sínum við ibú-
ana, sem ekki hafði tekizt að snúa
rtil Múhameðstrúar. 1 Osmanarík-
‘inu voru í rauninni tvö kirkjufé-
iög, kirkja Múhameðstrúarmanna
fOg hin grískkaþólska kirkja. Þeg-
mr stundir liðu varð grískur rétt-
■trúnaður og grískkaþólsk kirkja
hö'fuðvígi þjóðlegrar tilveru
Grikkja, ekki sízt er hið griskka-
þólska rússneska stórveldi tók að
skipta sér a'f málum Tyrkjaveldis
og hinna kristnu Balkanþjóða.
Hin grískkaþólska kirkja naut .að
vísu lengi ýmissa fríðinda í Tyrkja-
'íreldi, en réttargrundvöllur hennar
Endnrreisn Brikklands
var í rauninni enginn. Patríarkinn
í Konstantínópel var ábyrgur fyr-
ir soldáni um stjórn allra kirkju-
mála, andlegra og veraldlegra, og
hafði meiri völd en hann hafði
haft á dögum keisaranna í Mikla-
garði, en þó var hann ekki annað
en þræll hins alvalda soldáns. Og
svo var einnig um hina kristnu
hjörð, svo sem Tyrkir kölluðu
villutrúarmenn grískkaþólsku
kirkjunnar. Kristnir menn í Grikk-
landi og öðrum löndum Tyrkja-
veldis áttu meira frelsi að fagna en
sértrúarflokkar í öðrum löndum
Evrópu. Þeir máttu óáreittir
stunda trú siína og messugjörð,
afla sér þeirrar menntunar er þá
lysti og safna auði að vild sinni.
Þeir gátu jafnvel orðið háttsettir
em'bættismenn í ríki soldáns, hér-
aðsstjórnar og umboðsmenn, en
samt voru þeir jafnan undirorpnir
gjörræði og duttlungum soldánsins.
Þetta stjórnarfar, sem svo var
blandið umburðarlyndi og ánauð,
fékk haldizt á meðan enn var
og Grikkir stóðu uppi varnar- og
verjulausir gegn hinum óðu her-
sveitum Tyrkja.
Það var engin furða, þótt Grikk-
ir skæru fyrstir Balkanþjóðanna
upp herör gegn Tyrkjum. Ilin
forna þjóðartilfinning Grikkja, sem
stóð svo djúpum rótum í alda-
gömlum sögulegum erfðum. hafði
aldrei dáið út með öllu. Ög þótt
hin fyrsta uppreisn þeirra mis-
heppnaðist, hafði ekki tekizt að
kæfa þann anda, er að uppreisn-
inni stóð. Grikkir höfðu ja'fnan
notið mikillar sjálfstjórnar í þorp-
um sínum og sveitarfélögum, og
grískkaiþólska kirkjan, sem tók
beinan þátt í umboðsstjórninni,
brýndi sameiginlega þjóðartilfinn-
ingu þeírra. En einkum var víg-
staða Grikkja styrk vegna þess, að
þeir voru enn sem að fornu helztu
kaupmenn Tyrkjaveldis, peninga-
verzlunin var að mestu í þeirra
hönjdum og soldán gat ekki komizt
| af án þeirra sem opinberra em-
| bættismanna. Löngu áður en
Sverrir Kristjánsson sagnfrœðingur
ritar um sögu Grikklands
Fjórda grcíe
nokkur 'vaxtarbroddur í Tvrkja-
veldi. A næstu öldum eftir hertöku
Kónstantínópels verður lítt vart
við mótspyrnu af hálfu Grikkja;
Múhameð II. hafði tortímt flest-
um, sem líklegastir voru til við-
náms, og hinir létu það gott heita,
ef þeir fengu að sinna störfum sín-
um að mestu óáreittir. Skattarnir
voru að vísu þung'bærir, elnkum
blóðtollurinn svokallaði, er börn
kristinna manna voru tekin frá
foreldrunum, alin upp í Múham-
eðstrú og sett í janitsjarasveitina,
lífvörð soldáns. Þessi siður hvarf
að vísu í lok 17. aldar og hagur
Grikkja batnaði einnig vegna þess,
að miðstjórnin í Konstantínópel
varð æ veikari, en hinir sundur-
leitu ríkishlutar fengu meira sjálf-
ræði. Þegar kemur fram á 18. öld-
ina hefst nýr þáttur í hnignunar-
sögu Tyrkjaveldis, er þjóðernis-
kenndir og kynflokkatilfinningar
læsa sig um hinar kristnu þjóðir
Balkanskaga og þær freista þess
að varpa af sér oki Tyrkjans með
aðstoð eins eða fleiri stórvelda.
Upp frá því hefur sjaldan verið
kyrrt á þeim slóðum. Þessar þjóð-
ernishreyfingar áttu eftir að valda
miklum u-mbrotum í sögu Balkan-
þjóðanna og allrar Evrópu.
2.
Grikkir urðu fyrstir ajlra Balk-
anþjóðanna til að rísa upp gegn
veldi Tyrkja undir merki þjóo-
frelsishreyfingarinnar, þótt ekki
gerðu þeir það með öllu af sjálfs-
dáðum, því að frá upphafi þjóð-
hreyfinganna á Balkanskaga hefur
mátt merkja hramm stórvéldanna.
Árið 1774 hófu Grikkir á Móreu
uppreisn gegn soldáni, að áeggjan
rússneskra áróðursmanna; eu
stuttu síðar samdi Katrín mikla
Rússadrottning frið við soldánmn
Grikkir 'hófu uppreisnina höfðu
hinar auðugu eyjar á Adríahafi
og Egeahafi notið raunverulegs
sjálfsforræðis, þótt þær teldust að
nafninu til Tvrkjaveldis. Þessi ey-
ríki, sem auðgazt höfðu á verzlun
og siglingum, fengu venjulega að
vera óáreitt af miðstjórninni í
Konstantínópel, ef þau greiddu
skatta og skyldur á ári hverju og
sendu sjómenn á flota soldáns.
Kaupskip Grikkja voru venjulega
vel vopnum búin, og sum á stærð
við meðalherskip, sigldu stundum
undir rússneskum fána til að njóta
sjóréttínda Rússa á tyrkneskum
sjóleiðum, og kom þessi íloti
Grikkjum að góðu haldi síðar
meir, er þeir börðust fyrir sjálf-
stæði sínu.
Á hinu gríska meginlandi áttu
Grikkir að vísu ekki að fagna svo
rnikfu sjálfsforræði, en þar hafði
frelsisandi Grikkja birzt í allfurðu-
legri mynd — stigamennsku. Hið
losaralega stjórnarfar Tyrkja hafði
frá fornu fari ýtt undir stiga-
mennsku, fjöldi manna hafði lagzt
út, aflað sér vopna og lifað á rán-
um. Stigamenn Balkanskagans
voru vafðir ljóman hetjudáða, líkt
og útilegmmenn ])jóðsagna vorra,
og í vitund þjóðarinnar þótti stiga-
mennska allt annað en glæpur, og
rétttrúaðir Grikkir hylltu þessa,
útilegumenn og töldu þá hvort-
tveggja í senn, þjóðhetjur og trú-
arhetjur, ef þeir beindu vopnurn
sínum að Tyrkjum. Orðið þjófur
(klepth) og orðið hetja (palikar)
voru nálega sömu merkingar á
tungu grískrar alþýðu, í söngvum
og þjóðsögum grískra bænda voru
rán og gripdeildir stigamanna róm-
aðar og dáðar. Tvrkneska stjórn-
in fékkst við þetta vandamál með
venjulegu austurlenzku. sléni og
leti. Þegar einhver stigamannafor-
ingi var orðinn auðugur og vold-
ugur bar það oft við, að stjórnin
gerði hann að landstjóra (pasja)
eða höfuðsmanni þeirra herdeilda,
sem halda skyldu uppi friði og
reglu í fjöllunum. Einn frægasti
landstjóri Tyrkja í byrjun 19. ald-
ar, Alí í Janína, var óbreyttur út-
lagi og raéningjaforingi, en naut
verndar Bretlands, og Napóleon
reyndi að vingast við hann; marg-
ir þeirra foringja, sem frægir urðu
síðar, bæði að ágætum og endem-
um í uppreisn Grikkja, höfðu ver-
ið í þjónustu Alís.
I þetta hálfvillta gríska þjóðfé-
lag Balkanskagans laust nú hug-
myndum frönsku byltingarinnar
um þjóðfrelsi, mannréttindi og
bræðralag. Menntaðir Grikkir á
meginlandinu. eyjunum og í út-
legð urðu fyrir miklum áhrifum
frá byltingunni, en í hugmvnda-
heimi þeirra fléttaðist einnig sam-
an minningin um Miklagarðsríki,
sem látið hafði eftir sig hina grísk-
kaþólsku kirkju, og erfðir hinnar
fornu hellensku menningar. Það fór
fyrir Grikkjum á sömu lund og
mörgum öðrum ánauðugum þjóð-
um, sem eru að leita sjálfra sín,
að þeir hófu sjálfstæðisbaráttuna
með því að knýta aftur saman
böndin milli fortíðar og samtíðar.
Hin hellenska frelsishreyfing 19.
aldar hófst á sviði bókmennta og
málfræðirannsókna. Ungur Grikki,
Admantios Korais, er liafði verið
við nám í París, tók sér fyrir hend-
ur að túlka hinar forngrísku bók-
menntir á mál samtíðarinnár, og
starf hans í þessum efnum átti
ekki lítinn þátt í að efla og glæða
samgi'íska þjóðarvitund. Þýðingar
Ivorais urðu Grikkjum það, sem
þýzka biblíuþýðingin varð Þjóð-
verjum, og þegar hið unga ný-
gríska ríki reis aftur upp úr ösk-
unni, hafði það eignazt mál og
erfðir, er tengdu það við glæsilega
fortíð.
3.
Á Vínarþinginu 1814 hafði hag-
ur Tyrkjaveldis lítt verið ræddur;
það var eitt af þeim \'iðfangsefn-
um, er Rússar vildu sem minnst
ræða á alþjóðlegum stjórnmálaráð-
stefnum, því að sjálfir ætluðu þeir
sér þar mikinn hlut. Leiðtogar
Evrópu eru á næstu árum svo önn-
um kafnir við að afstýra því, að
skipan þeirra raskist í Vestur-
Evrópu, að þeir taka varla eftir
því, sem í aðsigi er meðal hinna
kristnu þjóða á Balkanskaga. Þó
hafði það ekki farið fram hjá
Metternich, hinum austurríska
stjórnmálamanni, að hin grísku
levnifélög liöfðu árið 1814 mvnd-
að með sér allsherjarsamband,
Metairia Philike. Félagsskapur
þessi hafði verið stofnaður á rúss-
neskri grund, í Odessa, og, .sýnir
það ljóslega, hvar Grikkir töldu
sér helzt styrktar von. Hetairist-
arnir hófu þegar mikinn viðbúnaðt
og varð það fyrst fvrir að leita að-
stoðar Rússa. Um þetta l.eyti var
grískur maður, Capodistrias að
nafni, utanríkisráðgjafi Rússlands.
Leynifélagsskapur Grikkja sneri
sér fyrst til hans og bað hann um
að taka að sér forustu uppreisn-
arinhar, en hann hafnaði boðinu,
enda má vera, að hann hafi ætlað.
að hann gæti unnið málstað
Grikkja meira gagn í embætti sínu
hjá Rússum. En þá bauðst annar
Grikki, Alexander Ypsilanti, mað-
ur af tignum ættum og í þjónustu
Capodistriasar, til að taka að sér
stjórn byltingarinnar. 1 marzmán-
uði 1821 hófst uppreisnin, en var
svo slælega undirbúin, að hún
hlaut að íara út um þúfur. Það
eitt er margvert við þessa uþp-
reisn, að Ypsilanti lýsti því yfir,
að hún nyti stuðnings stórveldis.
Ilér var átt við Rússland, en raun-
ar má telja það fullvíst, að Rúss-
Iand muni ekki hafa viljað styrkja
uppreisn, sem liafin var norður í
Moldavíu, þar sem nú er Rúmenía,
því að rússneska stjórnin ætlaði
ekki að endurreisa hið forna gríska
keisaradæmi. Auk þess voru Grikk-
ir mjög illa þokkaðir meðal bænda
í Moldavíu, því að grískir menn
höfðu oft verið embættismenn sol-
dáns á þessum slóðum og gert sig
bera að fjárdrætti og yfirgangi.
Það varð ekkert úr aðstoð Rússa
í þetta skipti, A^psilanti varð að
flýja land og dó nokkrum árum
síðar í austurrísku fangelsi.
En á eyjum Egeahafsins og í
Móreu brauzt uppreisn Grikkja
út með slíku hamsleysi, að hvorki
Tyrkir né stórveldi Evrópu vissu
hvaðan á sig stóð veðrið. Nú hófst
nýr og merkilegur þáttur í frelsis-
baráttu Grikklands, er fjallabúar
og stigamenn meginlandsins tóku
höndum saman við hina grísku
sjógarpa eyjanna. Tyrkir voru ó-
viðbúnir, og í apríhnánuði tóku
uppreisnarmenn að myrða Mú-
hameðstrúarmenn hópum saman
og áður en varði var veldi Tyrkja
á Móreu lokið. En Tyrkir svör-
uðu í sömu mynt og mvrtu kristna
menn, hvar sem þeir fengu fest
hendur á þeim. í Konstantínópel
var patríarkinn hengdur á páska-
dag ásamt þremur erkibiskupum
og iíkunum varpað í Sæviðarsund.
Tyrkir fóru með ránum og morð-
um á hendur kristnum mönnum
um alla Litlu-Asíu, svo að ekki
var annað sýnna, en að uppreisn
Grikkja mundi valda almennri
trúvillingaofsókn í Tyrkjaveldi. Og
þá þóttust stórveldi Evrópu ekki
geta setið hjá lengur.
Alexander I. Rússakeisara hafði
í fyrstu dottið í hug að hjálpa
hinum grísku trúbræðrum sínum,
en Metternich taldi hann af því
ráði, þyi að uppreisn Grikkja væri
ekkert annað en venjuleg bylting
gegn réttmætum yfirvöldum. En
um alla Evrópu varð mikil ólga
meðal manna, einkum mennta-
manna og yfirstéttanna, sem þeg-
ið höfðu klassíska menntun. Á
þessum árum rómantískunnar og
vaknandi frjálslyndis hlaut upp-
reisn Grikkja að vekja samúð allr-
ar hinnar menntuðu ýfirstéttar;
auðmannastéttin var einnig fylgj-
andi uppreisnarmönnum, því að
•hún óttaðist um austurlandsverzl-
unina, ef langvarandi róstur yrðu
á Balkanskaga og í austurhluta
Miðjarðarliafsins. Verkalýður Evr-
ópu var um þessar mundir mál-
laus og múlbundinn og skipti sér
lítt af erlendum viðburðum. En
meginþorri þeirra Evrópumanna,
sem mörkuðu almenningsálit álf-
Framh. á 5. síðu.