Þjóðviljinn - 12.01.1947, Qupperneq 3

Sunnudagur 12. jan. 1947.
ÞJÓÐVILJINN
3
Hallgrímur Jónasson,
Frændlönd og heima-
hagar.
Isafoldarprentsmiðja.
Rvk. 1946.
Tuttugu ferðaþættir og frá-
sagnir eru í þessu riti. Tveim af
frásögnunum er snúið í skáld- j
söguform, og er önnur þeirra
jólasaga fyrir börn. Einn ferða-
þátturinn er Töfrar Noregs-
fjalla tveir eru frá Svíþjóð
þrír úr Danmörku, fimm frá
Skotlandi og Englandi, en ís-
lenzku þættirnir þó flestir.
Hallgrímur er hinn skemmti-
legasti landafræðikennari, at-
hugull, fróður og kann að
bregða upp skýrum myndum
af því, sem bar fyrir augu hans
í férðuntBn. Hann beitir litrík-
um lýsingarorðum, stundum
fullákaft, en með nægri sjón-
ækerpu og hraða til þess, að les
andi tekur varla eftir, að frá-
sögnin sé íburðarmikil, þótt hún
sé það.
Skotlandsþættirnir, sem segja
af Hálandaferð og heimsókn í
kolanámu, eru sérlega góðir og
minnisstæðir. Danmerkurþætt-
irnir sýna mest aðrar hliðar
lands og þjóðar en venjulegum
Sjálandsförum okkar verður tíð
ræddast um, og er það vel.
Sumir þættirnir um ferðir og
atvik innan lands eru ekki veiga !
miklir, en allir ánægjulegur lest
ur. Einn þeirra: Inn að Klaustr-
um í Skagafirði — tekur hug
lesandans með sér og sleppir
honum ekki fyrr en löngu eftir,
að maður er búinn og ritið sett,
vegna hans eins, í þá bókahill-
una, sem varðveitir íslenzk átt-
hagarit.
Björn Sigfússon.
Ólína Jónasdóttir:
Eg vitja þín æska. Minn-
ingar og: stökur.
Akureyri 1946.
Minningar og stökur Ólínu eru
menningarsögulegur fengur frá
skagfirzku alþýðulífi. — Bólu-
Hjálmar gerði Akraihrepp fræg-
an um aldir, og þarna fá menn
heimild til samanburðar, þótt
mannsaldur langur sé í milli.
Heimilið, sem Ólína lýsir mest
úr uppvexti sínum, var þá mið-
aldalegast að líkindum af öllum
heimilum Skagafjarðar. Slikar
fornminjar verða ótrúlegar sam-
stundis og þær hverfa. En þetta
var'samt áþreifanlega til í Akra-
hreppi þá, eigi síður en á dögum
Hjálmars. Taka má fram, að á-
deila Hjálmars og Ólínu snýst að
mestu um óskylda hluti, svo að
það mundi fullkomlega óvilja-
verk Ólínu að koma til leiðar
samanburði þeirra eða saman-
Menn og minjar
Ólafur Briem, Heiðinn sifi-
ur á íslandi. Bókaútgáfa
Menningarsjóðs, Rvík. 1945.
I sumar, sem leið, átti ég
erlendis tal við einn elzta og
fjölkunnugasta háskólakenn-
ara Norðmanna í. norrænum
fræðum. Goðafræði er meðal
sérgreina hans. Hann sagði
mér frétt, það væri nýkomin
út á íslandi verulega góð
bók, Heiðinn siður, yfirlits-
rit um heiðna trú á síðasta
skeiði fyrir kristnitökuna. Eg
skammaðist mín fyrir ófróð-
leik og lézt hafa kynnt mér
bókina. Hvað sem því leið.
opnaði samtalið mér skilning
á henni- Áður hafði ég látið
mér nægja að treysta ritinu
vegna þess eins, að ég vissi.
hve gagnvandaður fræðimað
ur Ólafur er. Nú var það 'rit-
ið, sem bar sér nægt vitni
sjálft. Nú fann ég að óvörurn'
til íslenzks metnaðar. meira
að segja hugsaði til Menning-
arsjóðs, -útgefanda, sem ég
þori þó aldrej. annað en stein-
þegja um við útlendinga af
blygðun fyrir landið- Og að
loknum lestri Heiðins siðar i
vetrartómi þykir mér enn
meira í bókina varið.
Inngangur bókarinnar um
heimildir og sjónarmið bind
ur hugann við tvennt, sem
oft vantar í íslenzkan sögu-
skilning. Annað er að skilja
landnámstímann og söguöld-
ina í Evrópusamhengi með
ibaksýn langt aftur í Norður-
landasögur og víðar. Hitt er
að skilja sjálfstæði og sér-
stöðu landsmanna í trúarefn-
um þá og allt til þessa dags
út frá þjóðfélagseínkennum
landsins. í mörgum öðrum
löndum hefur heiðin trú og
síðar kristin skapað þjóðfá-
lög. Til þess hafa truarbrögð
hvarvetna reynzt öflug. ef
þeim gefst nógur tími til, og
fjandi seig að viðhalda öllu,
sem lýðnum varð leiðast í
mannfélagi. Nú hefur sann-
azt, síðast með athugunum
Ólafs Lárussonar á myndun
íslenzkra þinga á landnáms-
öld, að samband finnst ekki í
nokkru héraði á íslandi milli
hofa og 'þinga, það virðast al
veg óskildar stofnanir, þótt
höfðingjar landsins væru vit-
anlega við hvort tveggja riðn
ir. Ólafur Briem rekur stað-
reyndir um það, hve vald og
seigla ásatrúar varð minni
hér en í Noregi og sömuleiðis
kirkjunnar síðar á öldum og
enn í dag, og hann bætir við:
.,Þetta stafar auðvitað að ein-
hverju leyti af því, að ísland
var svo fjarri öllum mið
stöðvum kirkjuvaldsins. En
einnig verður að hafa það
hugfast, að þjóðfélagið ís-
lenzka var byggt upp af vík-
ingum, sem voru byltinga-
gjarnir og þoldu illa allar
fastar skorður. I slíku þjóð-
félagi eiga trúarbrögðin allt-
af erfitt með að festa djúpar
rætur, hvort sem þau eru
heiðin eða kristin-“ Aðferðin
til að skýra mátt eða mátt-
leysi trúarbragða út frá þjóð
félagsmájum er hér mjög
glöggt skilin. þótt heimilda-
skortur um heiðna tímann
banni Ólafi að fylgja þeirri
aðferð vel eftir í ritinu. Smá
athugasemd vil ég skjóta inn.
Þótt það væru fyrrverandi
víkingar, sem gengust mest
fyrir því að skapa hér frið-
samt þjóðfélag fyrir 930, eins
og nú var vikið að, reyndist
þjóðarandinn síðar hvergi 6-
háðari ásatrú og kirkjuvaldi
en þar. sem landnemarnir
höfðu minnst átt við víking
og voru ,bændur, komnir
ibeint úr miðaldalénsfargi
Noregs á þeirri tíð- Þannig
nam enginn víkingur land i
Þingeyjarsýslu. svo að vitað
sé, og fáir um Austfirðinga-
fjórðung, og auðkenndist
þessi landsþriðjungur síðau
af því, að þar urðu aldrei
trúardeilur að brösum Þang-
brands fráskildum, aldrei sið
ar kirkjudeilur, aldrei klaust
ur austar en-í Kirkjubæjar-
klaustri fyrr en 1496, og sið-
skipti 16. aldar gerðust þar
þegjandi. Þar þekktist aldrei
galdratrúarofstæki. \ Þar
þreifst aldrei heldur konungs
vald af öðru tagi en ,,Dansk-
Meiin og minjar.
Leiftur. Reykjavík 1946.
Minjasafn þetta á að koma
í mörgum heftum, og eru kom-
in þrjú eða fjögur. Finnur Sig-
mundsson landsbóltavörður rit-
ar inngang að hverju hefti.
Hann segir í stuttum formála
að safninu, að því sé „ætlað
það hlutverk að halda til haga
ýmiskonar þjóðlegum fróðleik
og skémmtiefni, sem pennafúsir
forfeður okkar hafa ritað sér
til dægradvalar í tómstundum
sínum, en hirðusamir menn séð
um, að ekki glataðist. . . . Þar
mun kenna margra grasa, ef.
framhald verður á útgáfunni,
en hvert kver verður sjálfstætt
að formi, og geta menn því valið
og har'nað eftir vild“. Minja-
safnið Amma, sem við eigum
Finni að þakka, var í þessum
stíl, nema heftin eigi sjálfstæð.
Fyrsta heftið hefur Finnur
dregið saman og búið að öllu
til prentunar og kallar: Úr Möð
um Jóhs Borgfirðings Jón var
uppi 1826-1912. Meðal barna
hans voru Fínnur Jónsson prof
essor og Klemens landritari og
ráðherra. Jón Borgfirðingur er i vinsælt.
gleymdur núlifandi kynslóð, en |
var með merkustu fræðasafn- j
endum 19. aldar í gömlum al- j
j)ýoustíl. Þess sér mörg merlti j
og einkum í Landsbókasafninu. i
Þarna kemur æviágrip hans, j
ritað af honum sjálfum, fram
til 1860, en því næst skemmti-
legir og ágætir kaflar úr dag-
bók hans 1860-61. Þriðji hluti
heftisins fjallar um nokkur at-
vik síðar á ævi Jóns, en fjórði
hlutinn er safn af bréfum Jóns
Sigurðssonar forseta til nafna
síns, Borgfirðings. I þeim bréf-
um speglast meira en lítið af
sögu þeirra beggja. Að mörgu
efni heftisins er hinn mesti
fengur og væri ekki úr vegi að
birta meira úr dagbókum Jóns.
Nefn.a má það til lofs og lýta
mannlýsingum hans, að þær
eru bæði hispurslausar að efni
og meitlað formið, en sjaldan af
innri skilningi gerðar né fullum
kunnugleik, og hefur dagbóka-
höfundurinn meir gert sér þær
til gamans en til birtingar. Þess
vegna eru þær nútíðarmönnum
gott krydd og öllum meinlausar.
En — á lífsins útigangi
enginn hæli Daða bjó.
Loksins einn á víðavangi
varð hann úti í frosti og snjó.
Séra Jón Norðmann á Barði í
Fljótum er höfundur að Gríms-
eyjarlýsingu, sem er 3. hefti,
og Allrahanda sem er þjóðsagna
syrpa og munnmælasmælki og
myndar 4. hefti Manna og minja
Séra Jón hefur verið fyrirferð-
armikill höfundur og margvís.
Hann var uppi 1820-1877 og hóí
prestskap sinn í Grímsey 1846,
en þjónaði lengst á Barði. Gríms
eyjarlýsingin er léttilega skrif-
uð, og margur mun hafa gagn
og gaman af henni. Því að eyjan
var þá lík því, sem hún hafði
verið frá Sturlungaöld.
Þegar Jón Árnason var að
viða efni að til þjóðsagnaútgáfu
sinnar, varð séra Jón á Barði
meðal beztu sagnaritara hans,
sem af þeim þjóðsögum er kunn
ugt. Nú birtist allt, sem til er af
þjóðsagnaskrifum hans í Alíra
handa, og er heftið allþykkt og
f jölskrúðugt.
Þetta safn verður tvímælalaust
B. S.
111'
í 2. hefti er úrval ur ritum
Daða fróða Níelssonar, ljóð og
Einar Guðmundsson:
íslenzkár þjóðsögur IV.
Rvk. 1946.
Einar er ekki við eina fjöl
felldur í sagnasöfnun. í þessu
hefti eru sunnlenzkar og horn-
firzkar þjóðsagnir og kreddur
umgangsmestar eins og í hinum
fyrri, en talsvert kemur þó af
Vestfjörðum og er með dálíiið
öðru bragði. Ævintýr af erlend-
um rótum eru býsna mörg.
Flest þeirra munu skráð í ein-
hverri frábrugðinni mynd ann-
ars staðar, en ekkert er á móíi
að fá þau þarna í nýrri alþýðu-
gerð. Talsvert er af kýmnisög-
um. Með þær fer Einar barns-
lega, og er það vel, því að
hann sýnist. óríkur af kýmnigáf
unni. Annars staðar kysi ég
fornsagnahátt í stað eins barna-
legrar framsetningar og hér rná
sjá af dæmi: Maður nokkur var
ofsóttur svo mjög, að hann lagð
ist út og hafðist við í helli.
Hatursmenn hans komust á
burði á menningarsöguefni sínu
og hans.
Kristrún á Kúskerpi minnir
ekki á neina eina sögupersónu í
Frh- á 6. síðu.
urinn og Fjanzkurinn á ævisögur, með inngangi Finns snoðir um það, á livaða slóð-
Djúpavogi“, sem allir fyrir-[ Sigmundssonar um ritstörf
litu, þrátt fyrir að hann kúg-
aði þá- Þetta andlega sjálf -
stæði og tregleiki að trúa
blint varð íslenzkt almúga-
auðkenni víða um land og
spratt af öðru en víkingunni.
Þessi bók Ólafs er fyrsta
trúarbragðasagan, sem við
eignumst og viðurkennir og
skýrir samhengið í trúar-
brögðum landsmanna fyrir
og eftir kristnitöku og rekur
nokkur atriði þess til okkar
daga. Þótt ekkert væri sjálf-
stætt rannsókn í ritinu nema
þetta efni. væri útkoma þess
merk- En þarna er fjöldi af
smáathugunum, sem era
góðra gjalda verðar, og dæmt
um misleitar skoðanir ann-
arra fræðimanna af kunn-
áttu, stilling og viti.
Björn Sigfússon.
Daða. Landsmenn vita fátt um
þann fróða karl, en vel mælti
Grímur Thomsen eftir hann:
Eigi fyrir hefð né hrósi
hann að starfi sínu vann.
Hann að sannleiks leitaði ljósi,
leitaði vel, og margt hann fann.
Hinu liðna heitt hann unni,
hugall, að ei gleymdist það,
Maklegan í minningunni
mörgum bjó hann samastað.
um hann væri, og leituðu hans
fjölmennir. Hafði þá köngulló
spunnið vef fyrir hellismunnann
Héldu þeir þá, að flóttamaður-
inn gæti eigi leynzt í hellinum,
og hurfu burt. Úr efni góðrar
skógarmannssögu verður hér
tilþrifalaus sögn um ónafn-
greindan mann, sem „var afsótt
ur“, enginn fær að vita fyrir
hvað. Siður einn forn, að skilja
eftir á engjum seinasta fang
eða sátu í heyskaparlok, er
Framh. á 6. síðu.
'1
og bœkurnar fást í
Bókahúð
MÁLS OG MENNINGAB