Þjóðviljinn - 28.01.1947, Blaðsíða 5

Þriðjudagur 28. janúar 1947
ÞJÓÐVILJINN
5
HáUgrímur Helgason:
Tónlistarsýningiii ]
NZK TONLIST
Hallgrímur Helgason tónskáld sá að mestu
um íslenzku deildina á Tónlistarsýningunni
í Listamannaskálanum.
í grein þessari ræðir Hallgrímur kjarnann
í íslenzkri tóniist og það verkefni tónskáld-
anna ,,að móia íslandslag í tónlist allra forma
raddsöng og hljóðfæra, í hljómleikasal,
kirkju, útvarpi og leikhúsi."
í fornum annál er þess get-
ið, að út hafi komið prestur
með hljóðfæri í pússi sínu
1329. Var þetta Arngrímur
Brandsson, klerkur í Odda,
en hljóðfærið var organum,
þeirrar tíðar orgel, er hann
sjálfur hafði smíðað. Merkis-
viðburður hefur þetta verið
í augum annálsritarans, svo
að skugga bar á hið eigm-
lega erindi prestsins til erki-
biskupsins í Þrándheimi og
embættislegan árangur af ut-
anförinni. Þess er aldrei fyrr
getið, svo vitanlegt sé. að
hljóðfæri þessarar tegundar
hafi flutzt til landsins. Org-
anum var fyrst og fremst
kirkjulegt hljóðfæri, og síra
Arngrímur er því frumkvöð-
ull kirkjulegrar hljóðfæra-
notkunar á voru landi. Oddi
hafði lengi verið eitt aðal-
menntasetur landsins, og var
það því skemmtileg tilhögun
viðburðanna, að einmitt þetta
höfuðból skyldi varðveita
Ihinn fyrsta vísi að verðandi
þroska landsmanna á þessu
sviði.
Þremur öldum síðar er
þess getið í ritum tveggja
umbótamanna, að íslending-
ar hafi ■ áður lagt ötullega
stund á sörigmennt og jafn-
vel samið margraddaðar tón-
smíðar allt fram til 1600. —
Þessi staðhæfing kemur oss
nú að vísu kynlega fyrir
sjónir, þar sem greinilegri
heimildir vanta.r um þess-
konar tónsmíðar auk 'tónverk
anna sjálfra, en samt sem áð-
ur kann raddsetningarlist
að hafa fest rætur hér allt
frá upphafi 12. aldar. er tón-
listarmaðurinn og presturinn
Richini kenndi söngfræði á
Hólum fram til Arngríms
orgelsmiðs og Þórðar biskups
Þorlákssonar, er spilaði á
symfón og regal.
Fjögur hljóðfæri gnæfa
hátt upp úr tónlistarsögu Is-
lands: Organum Arngríms
prests 1329, regal Þórðar
biskups 1691, Orgelreks-
hljóðfæri Magnúsar Stephen'
sens 1799 og dómkirkjuorgel1
Péturs Guðjohnsens 1840- —
Allt vor.u þetta orgel-hljóð-
færi, hvert að sinnar tíðar
hætti. Sagnritarar hafa ann
ars verið furðu fálátir um
söngmennt alla í frásögnum
sínum um „daginn og veg-
inn“, svo að all-erfitt er oft
að rata gegnum myrkviði lið
inna alda. Ótal tilvitnanir
bera þó ótvírætt vitni um ást
landsmanna á söng og iðkun
hans. Jón biskup Ögmunds-
son var manna bezt raddað-
fimmtíu sinnum, að því er
sagan hermir.
Á 14. öld er þess getið, að;
rímur hafi verið kveðnar j
undir dansi, er fólk var að
skemmtunum. í Sturlungu
og Biskupasögum er oft get
ið um dansa, dansleika og
hringleika, en gera má ráð
fyrir, að hringleikar þessir
hafi verið líkir vikivakadöns
unum, er síðar komu fram,
verið undanfarar þeirra- Auð
séð er, að efni þessara dansa
hefur oft verið helzti óvand-
Avni Thorsteinsson
Sigfús Einarsson
ur á sínum tíma og Páll Skál
holtsbiskup Jónsson (1195—
1211) Loftssonar var svo
mikill raddmaður og söng-
maður, að af bar söngur hans
og rödd af öðrum mönn-
um“. Þorlákur biskup Þór-
hallsson ,,henti skemmtan að
sögum og kvæðum og að öll-
um strengleikum og hljóð-
færum“. Fólk var yfirleitt
mjög söngvið í anda kirkj-
unnar á fyrstu öldum kristn-
innar. Sungu menn Faðirvor
ið á latínu, er þeir hétu á
helga menn sér til hjálpar,
og til þess aó kraftur bæn-
arinnar yrði sem mestur, var
Pater noster endurtekið sem
oftast menn höfðu þol til,
stundum allt að hundrað og
ÖF£í!ir:
Helgi Helgason.
að og ófágað, enda munu
'þeir hafa mætt talsveðri
mótspyrnu frá hendi klerka-
stéttarinnar. En fólkið sótt-
ist eftir slíkum skemmtun-
um og mun hafa gripið feg-
ins hendi það sem kom fram
á þessu sviði, hvort sem það
var aðflutt eða innlent. Telja
má víst, að sungið hafi verið
undir dansinum. Aftur á
móti er hvergi getið um
hljóðfæri við dans nema í
Bósasögu. Kirkjusöngur fór
allur fram án hljóðfærastuðn
ings. Svo hefur og verið um
veraldlegan söng, og Færey-
ingar syngja aðeins undir sín
um hringdansi. Þegar dans-
amir taka að berast til Ts-
lands kynnumst við nýjum
bragarháttum á norrænu
máli. Að vísu hafði kirkju-
söngurinn áður tekið fer-
skeytt form í sína þjónustu,
og er ekki ósennilegt, að það
hafi valdið nokkru um, hve
fljótt hinn nýi bragsiður náði
hér fótfestu. Fornir bragar-
hættir voru ekki svo „dans-
legir“ sem skyldi, þeir voru
þyngri í vöfupum; og nú
mun hljóðfallið hafa farið
að láta meira til sín taka,
því dansinn varð að dynja
eftir föstum áherzlum og
iþjálum samstöfufjölda. Hin-
ir erlendu dansar fullnægðu
þó ekki rímhneigðinni, sem
þjóðinni var í merg smogin,
og þess vegna hafa menn far
ið að yrkja rímur, sem sóru
sig í ætt við hið útlenda
dansform, en héldu þó fast
við fornar, norrænar brag-
reglur- Líklegt er, að rím-
urnar hafi útrýmt hinum
fyrstu fornu dönsum eftir að
farið var að dansa eftir rím-
um.
Rímnakveðskapurinn var
einskonar tónrænn lestur,
sönglestur. Með góðri kveð-
andi kom hreimfall kvæðis-
ins betur í ljós, og tilbreyt-
ing áherzlnanna varð margvís
legri heldur en um venjuleg
legan upplestur hefði verið
að ræða. Rímnakveðskapur-
inn var iðkaður til skemmt-
unar alveg eins og sönglest-
urinn. Oft voru sögurnar
ortar um og voru þá kveðn-
ar. í stað sögulesturs kom þá
sönglestur. Enn á vorurn dög
um stunda menn kvæðaskap,
og í Kvæðamannafélaginu
Iðunn í Reykjavík munu
vera um 100 félagsmenn.
sem flestir kunna eitthvað af
kvæðalögum. Er það í sjálfu
sér gleðilegt, að enn skuli
svo margir unna þessum
þjóðlega sið og leggja rækt
við hann, því að hann hefur
siðsögulegt og þjóðernislegt.
gildi fyrst og fremst. ■— Hið
listræna gildi verður ekki i
metið á sama hátt- Að vísu
eru stemmurnár „músik“,
en þær lúta öðrum lögmál-
um en það, sem vér í daglegu
tali gefum skýringarheitið
tónlist. Kvæðalögin eru lík
nýgræðingi, sem skotið hefur
rótum í hrjúfum jarðvegi og
verður að láta sér nægja þá
næringu. sem fyrir hendi er.
án þess að honum berist nýtt
gróðurmagn. Gróðurmagnið
hefur hvorki rýrnað né vax-
ið. Það hefur haldizt svo að
segja óbreytt frá árdögum.
Það hefur hjarað í lífrænni
kyrrstöðu við kolu horfinn-
ar menningar og brugðið ljósi
yfir þjáningasögu þjóðarinn-
ar. Eftir margar harðar árás-
ir á rímnakveðskapinn af
hálfu ýmissa menntamanna,
rís Einar skáld Benediktsson
upp 1913 og byggir traustan
varnarvegg gegn atlögum
nítjándu aldarinnar. — Hann
mótmælir dómi fræðslustefn
unnar og rómantísku stefn-
unnar skorinort og lætur
rímnalögin
sannmælis,
.sönghneigðrar og bragunn-
andi þjóðar. Bjarni Þorsteins
son hefur átt sinn drjúga
þátt í því, að rímnalögin fóru
að draga að sér vaxandi at-
Bjarni Þorsteinsson
Carlsbergsjóðurinn í Kaup-
mannahöfn gaf út með ul-
styrk Hins íslenzka bók-
menntafélags. Fékk félagið
fimm hundruð eintök af
þessu eitt þúsund blaðsíðna
riti til útbýtingar meðal
félagsmanna sinna fyrir
eina sjötíu og fimm aura ein-
takið, og mun fátt annað
hafa borizt til landsins af
þessari merku bót, sem nú er
metin ríflega hundraðföldu
verði og er lítt fáanleg- Jón
Leifs varð fyrstur til að taka
upp merki fyrsta þjóðlaga-
frömuðarins, er niður féll
það; hefur hann skráð, skýrt
og gefið út talsvert af þjóð-
lögum. Og enn gera íslenzk
tónskáld sér fyllsta far um
að halda til haga lögum þjóð
arinnar og endurvekja ís-
Framh. á 7. síðu
S22L
KVIKHWnDIR
Gamla Bíó:
Lifum fyrir framtíðina.
(Tomorrow er forever)
Margt gott má segia um þessa
mynd. Hún er vel leikin og' þótt
aðaluppistaða efnisins sé gamal-
kunn (maður, sem allir töldu, að
fallið hefði í stríði, birtist aftur
á heimaslóðum eftir fjölda mörg
ár) hefur það þó í sér nýstár-
legan kjarna. Það er yfirleitt
vandað að frágangi„ Nokkur at-
riði eru áhrifamikil t. d. þetta:
Lítil austurrísk telpa er glöð og
áhyggjulaus heima hjá góðu
fólki í Ameríku, þegar sprengt
er „knoll" í návist hennar. Þetta
gerir hana svo hrædda, að hún
missir alla stjórn á sjálfri sér.
Hvellurinn hefur vakið í hug
telpunnar skelfingarnar sem húu
að fiillu njótalvarð að þola, þegar nazistar
þessi: óskabörn | skutu pabba hennar og mömmu
í Vínarborg.
Annars eru í myndinni nokkr-
ar lognmollulegar gloppur sertí
draga úr gildi hennar.
Orson Wells leikur aðalhlut-
hygli á fyrsta fjórðungi þess-
arar aldar. Hann leggur
hyrningarsteininn að þjóð-
legri tónlist með söfnunar-
■starfi sínu um tuttugu og
verkið prýðilega. ClaudetteCol-
Ovson Welles leikur aðalhlut-
verkið prýðilega. Claudett.e Col-
vert. Riehaid Long, sem leikur
þarna ungan pilt, er víst nýliði
fimm ára skeið, og árangur, í kvikmyndum. Það virðist ekki
þess birtir hann í verki sínu • mikill fengur í þeim nýliða.
1909, íslenzk þjóðlög, sem | J-