Þjóðviljinn - 03.09.1950, Blaðsíða 5

Sunnudagur 3. septemner 1950
ÞJÖÐVILJIN N
B
HförEt 3*®rsieimss®m
Undaríeg mannráki
Á síðara hluta síðustu ald-
ar fundu menn óvænt mann-
virki inni í miðju Grindavíkur-
ihraurii og ollu þau ýmsum
nokkriun heilabrotiun. Brynj-
ólfur Jónsson frá Minna-Núpi
og Þorvaldur Thoroddsen at-
huguðu þau báðir, cg skrifuðu
um þau, annar í Árbók forn-
leifafélagsins 1903, en hinn í
Andvara, en síðan hafa menn
ekki veitt þessum fornleifum
frekari eftirtekt, þangað til síð-
astliðið vor. Eins og kunnugt
er ritaði Halldór Kiljan Lax-
ness „Litla samantekt um úti-
legumenn“ í Tímarit máls og
menningar 1949 og komst áð
þeirri niðurstöðu, að útilegu-
menn hefðu sennilega aldrei
verið til á ísiandi að Fjalia-
Ejúindi undanskildum. Unn-
endum útilegumanna fannst
Kiljan gerast serio stórhöggur
í þessari grein og tala gálaus-
lega um viðkvæmt málefni. Úti-
legumenn hafa þess vegna kom-
izt aftur á dagkrá, og á næsfeu
árum mup veröa úr því skorið,
hverju menn eiga að trúa í
þessu efni.
Siðastliðið vor tóku nckkrir
menn sig til og leituðu rúst-
anna, sem Brynjólfur og Þor-
valdur geta um, að séu í
Grindavíkurhrauni, ef vera
kynni að þar leyndust augljós
merki um útilegumannabyggð.
Eftir árangurslausa ferð fundu
þeir rústirnar að tilvísan odd-
vitans í Grindavík, eg nú kom
í ljós, að sízt hafði verið frá
þeim logið. Þessar tættur eru.
þær langmerkustu sinnar teg-
undar, sem fundizt hafa, og
sumar þeirra svo kyndugar, að
engum getum er hægt áð leiða
að því, til hvers þær hafa verið
notaðar. Eitt af þessum furðu-
verkum er rúst, sem minnir
einna helzt á skýlin á áfanga-
stöoum strætisvagnanna. Þetta
eru þrjár skeifulaga tættur,
sem snúa göflunum saman, en
um 120 gráðji, horn myndast
milli opanna. Uppi á liraun-
brúninni er rúst af hringlög-
uðum hrauk, innanmál 75 sm.
á lengd og 60 sm. á breidd,
mesta hæð 122 sm. Þet.ta eru
aðeins tvö af þeim tíu midar-
legu mannvirkjum, sem þarna
getur að líta, og munu margir
spyrja, hvers konar fólk hafi
verið hér að verki.
¥aniis: gegn Tyrkjum?
1 Ferðabók Þ. Thoroddsens,
I. b. Khöfn 1913, bls. 174—’'75
segir Þorvaldur frá þessum
fundi sínum:
„Frá Járngerðarstöðum í
Grindavík fórum við upp í Eld-
varpahraun. Það er mjög ný-
legt og fjarska illt yfirférðar.
Hesti er ómögulegt að koma við
og illfært gangandi manni.
Hraunið er grátt af gambur-
mosa, en mjög lítill jurtagróð-
ur or .þar annar. 1 því skoðaði
sg á einum stað gamlar mosa-
vaxnar rústir. Þær er mjög
ilit að finna: á afskekktum
stað í versta brunahrauni.
Þar hefur líklega einhvemtíma
í fymdinni verið athvarf
manns, sem einhverra orsaka
vegna hefur orðið að flýja» úr
byggðinni. Ekki er hægt að sjá
þessar rústir fyrr en maður er
iítt kominn að þéim. Standa
þær í kvos á flötum hraunbletti
og há hraun allt í kring. Fram
á miðjum fletinum em þrír
kofar, allir hlaðnir úr liraun-
hellum og hleðslan viðast éin—
Töld. Gjört hefur verið yfir
byrgi þessi með stómm hraun-
bellum. Allir em kofar þessir
máir, 15—18 fet á lengd, og
:núa dymar til norðurs. Stærsti
'cófinn er inni í hraunviki. Hafa
'iraunbrúnirnar verið notaðar
'yrir veggi. Bak við þennan
'cofa er hiaðin tóft djúp eins og
r unnúr. Þar fundum við hálf--
úna tiltelgda spýtu undir
nörgurn hraunhellum og mosa.
Ónnur hringmynduð rúst var
bar í nánd. Uppi á hæstu hraun
brúninni fyrir ofan var enn
eitt byrgi alveg eins og það
'iefði verið notað til þess að
-kyggnast um. Allar em rúst-
ir þessar mjög gamlar, því að á
þeim var nærri eins þykkt
mcsalag og hrauninu sjálfu.
Enginn veit neitt um þessa
kofa. Þeir fundust af tilviljun
1872. Það er -mjög' ólíklegt, að
hér hafi verið mannabyggð
'að staðaldri; líklegra er, að
! koftún þessum hafi verið hrófl-
að upp til bráðabirgða á ó-
friðartímum, og að menn hafi
flúið í hralinið úr Grindavík.
Þar hefur oft verið agasamt.
Englendingar og Þjóðverjar
börðust þar 1532, og 1627 herj-
uðu Tyrkir á byggðina. Gaml-
ar sagnir geta um stigamenn
eða útilegumenn á Baðvöllum
einhvers staðar nálægt Grinda-
vík, en hvort rústirnar standa
í nokkru sambandi við þá ill-
virkja er efasamt."
Barnagarðar?
Þorvaldur veit áuðsæilega
ekki hváð hann á að halda um
þessi mannvirki, og sömu sögu
er að segja um Brynjólf frá
Minna-Núpi. Þegar hann fór að
leita rústanna var Sæmundur
bóndi Jónsson á Járngerðar-
stöðum, sá sem fylgdi Þorvaldi
Thoroddsen um Grindav.hraun
orðinn blindur. Fékk hann
þá með sér tvo kunnuga menn,
og leituðu þeir „nær heilan dag,
en fundu ekki“. Með tilvísan
hins blinda manns tókst þeim
þó að finna rústirnar í annarri
„Stærsti kofirin er inni í hraunviki ...“
ar, „að það er eins og bc'rn
hafi byggt þær að gamni, og
trúa mundi ég, að þetta væri
allt saman eftir stálpuð börn,
t. a. m. 10—14 ára gamla
drengi, ef líklegt væri að þeir
hefðu komið á þennan stað, en
það sýnist mér ekki vera. Á
vorum dögrim mundu flestir
drengir kjósa annað til skemmt
imar en að leita leiksviðs í
ófæru hrauni, og fyrrum hef-
ur hraunið þó verið enn verra
yfirferðar, er það var mosa-
laust og lítt saman sigið. Hafi
drengir fyrri alda haft slíkar
„Eitt af þessum í'Urðuverkum er rúst sem minnir einna hélzt á
strætisvagnaskýlin... Þetta eru þrjár skeifulaga tættur sem
snúa göflum saman
Var þetta notað sem geymsluhjallur fyrir „þurrkað kjöt“? Til
hvers voru þessar raufar hlaðnar í veggina? Voru það skot-
göt eða aðéins eðlilegh' gluggar og loftræsting?
atrennu. 1 Árbók fornleifafé-
lagsins heldur Brynjólfur helzt,
að tætturnar 3 í kvosinni „liefðu
getað verið geymsluhjallar, t.
a. m. fyrir þurrkað kjöt. í
kvosarbotninum er hringmynd-
uð tóft svo lág, að veggirnir
eru að mestu mosa liuldir. Það
gæti verið niðuihrunin fjár-
rétt, en eigi bendir þáð þó til
þess er Sæmundur sagði: að í
henni hefði hann fundið ösku
og skörung úr járni“. Brynj-
ólfur fellst á, að þarna hafi
verið gott fylgsni, „en clíklegt
er, að menn hafi getað dvalizt
til lengdar á þessum stað. Þar
hefur víst verið „á flestu góðu
mesta óhægð“,“ og bendir á,
að þar hafi hvorki verið vatn
né eldivið að fá. Kunnugir
menn í Grindavík segja, að
vatnsból sé sæmilegt í djúpri
gjá sunnan við Eldvarpahraun
um 20—30 mín. gang frá rúst-
unum, en eldiviður hefur auð-
vitað verið enginn nema mosi.
iBrynjólfur bendir á, að srnnar
af tóftum þessum eni svo smá-
glæfraferðir fyrir barnaleiki og
séu þessar menjar eftir þá, þá
eru þær merkilegar fyrir þrosk-
unarsögu vora, og þó þær séu
eftir útilegumenn eru þær
merkilegar, auk þess sem þær
sýna eymdarstöðu slíkra manna
og þao þrek sem þurfti til @3
lifa i henni; þá sýna þær einnig
iþáð áræði, sem þrátt fyrir hætt-
una horfði ekki í að vera svo
nærri mannabyggðum. „Karl-
mérinskuhugurinn harði“ lýsir
sér á sinn hátt í hvoru tilfell-
inu sem er.“
luakasaxnic s '
Qrmdavíh
Þorvaldur og Brynjólfur vilja
ekkert fullyrða um það, hverjir
hafi staðið að húsagerðinni í
Grindavíkurhrauni, en rústirn-
ar benda ótvirætt til þess, að
ednihvern tima í fyrndinni hafi
menn hafzt þar við. Skammt
frá sjálfum tóftunum sér móta
fyrir aðhaldi og lítilli rétt, en
bverjir áttu að smala á þess-
um slóðum? Ef 'einhverjir ó-
bótamenn hafa búið þarna, er
harla ólíklegt, að einhver sögn
um þá hefði ekki varðveizt, og
nú vill svo vel til, að meðal
Grindbikinga hefur varðveizt
saga um „útilegumenn" á
Reykjanessskaga. Brynjólfur
frá Minna-Núpi skrásetur þessa
sögu, og er hún prentuð í
Huld, H. b., útg. 1892, bls. 58—
60.
Einhvern tíma í fyrri daga
höfðu nokkrir menn -— tólf eða
átján — hafzt við í óbyggðinni
milli Grindavíkur, Hafna og
Njarðvíka. Áttu þeir sitt skip í
hverri þessari veiðistöð og
höfðu þar rammgjört gerði til
að geyma skipið og það, er til
þess heyrði. Enn heitir bær
einn í Höfnum Junkaragerði, og
gömul girðing, er leifar sjást af
á Gerðavöllum milli Járngerðar
staoa og Húsatófta í Grinda-
vík, er líka kölluð Junkaragerði.
Eiga þeir að hafa haldið sig þar,
'er þeir voru í Grindavík, og róið
íút úr Stóru-Bót, sem þar er
hjá. Þar er að vísu ekki ræði,
nema brimlaust sé, og vindur
standi af landi. En junkarar
,reru heidur aldrei nema þar
sem vindur stóð af landi, og
þá er svo var hvasst að aðrir
reru ekki. Þá er logn var, voru
þeir í landi, komu þá til bæja
og réðu einir öllu hjá konum,
meðan karlmenn voru á sjó.
Höfðu menn því illan hug á
þeim, en þorðu eklci á þá að
ráða, því að þeir voru mestu
garpar. Og þó að að menn
kæmist í gerði þeirra, þá er
þeir voru ekki við, þorðu menn
eigi að láta junkara sjá þess
merki, þá var við hefnd að bú-
o.st. Menn vildu samt fyrir
Iivern mun ráða þá af dögum
cg leituðu ýmissa bragða til
þess. Einu sinni boruðu menn
göt á skip þeirra upp við há-
stokk, þar sem ekkert bar á,
fyrr en skipið var orðið lilað-
ið. Þá rann sjór inn um götin;
“ii itmkarar flöttu þá fisk og
lögðu fyrir þau og björguðust
svo til lands. I annað sinn voru
dregnlr af keiparnir, keipanagl-
arnir sagaðir sundur til hálfs
og keiparnir svo reknir á aft-
ur. Naglarnir brustu, þá er í
land skyldi róa, því að þá var
mótvindi. Þá reru junkarar við
hné scr til lands. I þriðja sinn
voru skautamir dregnir af ár-
um þeirra, árastokkarnir svo
Framh. á 7. siðu*