Þjóðviljinn - 15.07.1954, Síða 7

Fimmtudagur 15. júlí 1954 — ÞJÖÐVILJIN& — (7
I.
Rætur vefjast vítt í
mold
Ég rakst um daginn á rit-
dóm, sem mér þótti svo merki-
iega ómerkilegur, að mér datt
j hug, að rétt væri að rita um
hann nokkur orð. ef verða
mætti einhverjum til skilnings-
auka á óhugnan andlegrar lífs-
tilveru á íslandi nú til dags. Þá
datt mér líka í hug annar rit-
dómur um sömu bók, en hann
hafði ég lesið, áður en þetta
biessaða ár hóf göngu sína.
Þá vakti sá ritdómur ekki at-
hygii mína frekar en fjöldi
annarra ómerkilegra ritsmíða,
en þegar þessir tveir ritdóm-
ar eru komnir hlið við hlið,
þá verða þeir hvor um sig
enn eftirtektarverðari, þeir
fylla hvor annan upp, þeir eru
tveir stoínar af sömu rót. Og
þegar maður fer að gramsa um
rætur, þá kemur margt i leitir,
sem mann grunaði ekki í upp-
hafi. Víða liggja rætur um
neðánjarðarmyrkur hins and-
lega lífs. Á yfirborði rekst mað-
ur á tvær plöntur, hvora sín
megin þykkra múra, aðra föla
og veiklulega undan sól, hina
bústna og gróskumikla sólar-
megin, og við rannsókn kemur
í ljós, að þær eru báðar af
sömu rót. í djúpum moidar
iiggja i flækjum upptök gróðurs,
er breiðir sig á hinn fjölbreytt-
asta hátt um víðáttur gróður-
iendisins augliti til auglitis við
skin sólar. Við sjáum plöntur
aí einum stofni hjara í kyrk-
ingi, þar' sem öll skilyrði virð-
ast til döfnunar og grósku, og
• þetta fáum við ekki skilið,
fyrr en við rífum til i myrkri
jarðvegsins ög sjáum rætur
þeirra kyrktar og helétnar af
annarlegum rótum, sem teygja
sig og hringast niðri í myrkr-
inu. — Þannig verða rakin
saman hin fjarskyidustu fyrir-
bæri. Hreinhjörtuðustu vinir
mínir o^ veikleiki þeirra birtast
óðar en varir í margslungnu
sambandi við óhjúpaða glæpa-
.mennsku samtíðar og fortíðar,
og maður rekst allt í einu á
rætur vanþroska þeirra og van-
skapnaðar. — í sambandi við
einn ómerkilegan ritdóm, og
ekkert siður þótt hann sé ó-
merkilegri en allir aðrir rit-
dómar sem maður hefur
lesið, getur manni allt í
einu gefizt útsýn vítt of
veröld alla, hann kemur anda
manns í snertingu við hin stór-
brotnustu viðfangsefni mann-
kjmsins um nýtt líf eða alls-
herjardauða á næstu grösum,
hann leiðir mann til skýrari
sjónarmiða á öflum þeim, sem
við er að berjast á vegum
þeirrar hógværu viðleitni að
forða lífi þessarar jarðar frá
aigerri tortímingu. Óvinur
mannkjmsins skýrist betur en
áður, eðiislæg viðbrögð hans að
baki huglægs vopnaburðar.
Viðhorf vinar míns verða líka
skýrari, styrkur hans og veik-
ieiki. Þegar maður eitt sinn
tekur að elta hnoðað. sem
rennur viðstöðulaust og mark-
visst að dyrum helheima, í ótal
krókum, eftir hvers konar
íeynigöngum, þá þarf ekki að
efa, að margt beri fyrir auga,
sem mann í upphafi ferðar
órar ekki fyrir. — Þegar maður
lítur öðru sinni yfir þann rit-
GUNHM BENEDIKTSSON:
HygiesSmgar um merrn og málefnl, líí
og dauða, fmgsjónii og siðleysí.
HoinsiraRdiz og París.
dóm, sem allra ritdóma er
stórbrotnastur 'að hvers konar
bókmenntaiýtum, þá er eins og
maður standi yfir neðansjávar
hyldýpisgjótum, þar sem maður
veit byltast hvers konar ó-
freskjur, sem eðli sínu sam-
kvæmt leita aldrei upp til yf-
irborðs til að birtast þar mann-
legu auga, en eru þó þáttur í
allsherjar lífi, og frá ginnunga-
gapi hyldýpanna kvíslast
straumar víðsvegar um heims-
höfin. Kafi maður hér niður,
þá veit maður, að það velta
yfir mann sýnir, hver annarri
ömurlegri og ógeðslegri, hver
annarri lærdómsríkari. Þetta ó-
geðslega gap er þrungið fyrir-
heitum mikilla sanninda um
rök sjálfra lífsörlaganna. Þess
vegna vísar maður öllum við-
bjóði á bug og sekkur sér í
djúpið til mikiivægra rann-
sókna;
Andanef julýsi og
stórmannleg leikfimi
Ritdómar þessir eru um síð-
ustu ljóðabók Kristjáns frá
Djúpalæk, „Þreyja má þorr-
ann“, sem út kom á ofanverðu
síðasta ári. Sá miður umtals-
verði birtist i Alþýðublaðinu
11. desember, og var yfirlæti
ekkert í tímavali honum til
birtingar. Hinn ritdómurinn
kemur aftur á móti sex mán-
uðum síðar, þegar obbinn af
haustbókunum er af dagskrá.
Þar er því ekki um að ræða rit-
dóm, sem skrifaður er fyrir
siðasakir um nýútkomna bók.
Hsmn er skrifaður af köllun
um bók, sem hefur þrýst sér
inn á vitundina og ekki
gleymzt. Ilann birtist i Tíman-
um 5. júní.
Ritdómar þessir eru skrifað-
ir af mönnum, sem eru lýsandi
stjörnur í islenzkum bók-
menntaheimi nútímans. Rit-
dómari Tímans, Indriði G. Þor-
steinsson, hefur verið sæmdur
verðlaunum« af bókmenntafull-
trúum Sambands íslenzkra sam-
vinnufélaga fyrir smásagna-
gerð. Þó er nafn Heiga Sæ-
mundssonar, ritdómara Alþýðu-
biaðsins, enn stærra og skin
■stjörnu hans enn skærara á
bókmennjahimninum. Sjálfur
löggjafi þjóðarinnar hefur út-
nefnt hann til þeirrar lista- ■
akademíu, sem hefur æðsta
vald í mati á listgildi verka hér
á landi, og er þá einkum met-
in cíómhæfni hans á sviðum rit-
listar. Að þessu athuguðu skyldi
maður því ætla, að báðir þess-
ir menn ritdæmdu bókmennt-
ir af mikilii virðingu fyrir því
göfuga starfi.
En reyndin er þverofug við
það, sem við mætti búast. Á
bak við hvorugan ritdóminn
finnur rnaður snefil af hcilli
eða heiðarlegri hugsun, engin
viðieitni að skýra svo mikið
sem eina einustu ijóðlínu, dóm-
ar settir fram í i'nnantómum og
tilgerðarlegum slagorðum, mál
hins meira ritdóms mjög óvand-
að, þar er krökkt af hverskon-
ar mállýtum og málvillum svo
stórbrotnum, að sökin getur
vart verið önnur en mjög full-
komið skeytingarleysi. Skal nú
vitnað í nokkur dæmi staðhæf-
ingum þessum til sönnunar.
Báðir hefja þeir ritdóma
sina með yfirlætismiklum há-
tiðleika. Indriði þenur sig ó
endur-minningum um gistivin-
áttu og ástúðlega konu og
hreinan galskap og lax i Öifus-
á. Inngangur Helga er nær við-
fangsefninu Hann gefur lýs
ingu af skáldinu á breiðum
grundvelii og bregður þá fyrir
sig líkingum, 'vo sem háttur
er mikilla aiidans manna. Hann
segir, að Kristján sé „laus í
rásinni og einkennilegur í and-
legu vaxtarlagi. Þó vantar ekki
fyrirferðina. Kristjón er til
dæmis i senn dulspekingur og
kommúnisti. Hann hefur höfuðið
uppi í skýjunum en fæturna
niðri í »forinni og tekur svc
stundum upp á því að hafa
endaskipti á sjálfum sér.“ Mað-
ur kemst ekki hjá því að veita
eftirtekt svona háfleygri lík-
ingu og leita merkingar henn-
ar. Og merkingin getur engin
önnur verið en sú, að höfuðið
hefur hann að jafnaði uppi í
dulspekinni en fæturna niðri í
kommúnismanum, og svo þégar
hann hefur endaskipti á sjálf-
um sér, þá skellir hann höfð-
inu niður í kommúnismann en
sveiflar löppunum upp i dul-
spekina. „Slíkt er stórmannleg
leikfimi", bætir hanrn við.
Annars er ritdómur Helga
að mestu leyti upptalning á
kvæðum bókarinnar og hverju
þeirra gefin einkunn með einu
eða fleiri orðum, dómurinn á
auðsjáanlega að vera mjög
hnitmiðaður. Þrjú eru „lélegr‘,
„hvorki fugí né fiskur“, önnur
þrjú „eru naumast annað en
rim", og enn ívö „eru harla
innantómt rím“. Eitt er i,dágóð
hugmynd, en skáldið nær eng-
um tökum á verkefninu", og
önnur tvö „missa bæði marks,
og er þó færið stutt“. Þá eru
nefnd tvö kvæði, serri „eru nán-
ast danslagatextar". Annað
þeirra kvæða er „Söngur verka-
manna“, hefur verið gert lag
við það, og virðist það vera á
góðum vegi með að verða bar-
áttusöngur íslenzkrar verka-
lýðshreyíingar. Ef til vill þekk-
ir Helgi ekki mun á dansi og
verkalýðsbaráttu. Enn eru
nefnd tvö kvæði, sem eru „leir-
burður'1.
En hér hafa aðeins verið
nefnd lélegustu kvæðin, og vík-
ur nú sögunni að „þeim kvæð-
um bókarinnar, sem geta talizt
sæmileg". Eitt „þolir iila gaum-
gæfilega skoðun“, annað „er
Þjóðviljanum liefur borizt 1
ný ritgerð eftir Gunuar
BenodiktSson, og bii-tist upp-
, haf hennar hér á siðunni i
dag. Gunnar leggur þar át ,
af tvehnur ritdómum um
nýjustu ljóðabók Kristjáns
frá Djúpa&k, en notar þar
, tilefni til að koma víða "Við
í bókmenntum og menningu ,
vorra tíma af þeirri rit-
’ snilid sem honiun er gefin. |
I Er ekki að efa að þessi ritr
1 gerð nruni vek.ia mikla ai>
hvgli og umræður.
, Ritgerðin mun birtast hér í
blaðinu í finun köflurn með 1
stuttu millibiii.
viðunanlegur danslagatexti."
(„Sviðinn verður saga. Sorg-
in verður ljóð“). Enn eitt
„væri dágott kvæði, ef Heine,
Jónas og Þórbergur hefðu
aldrei verið til“. Hið fjórða „er
smellin hugmynd, en grefst
undir helvitis ríminu og 'á-
vandvirkninni“, hið fimmta
„enn smellnari hugmynd, en
hún deyr i fæðingunni". Þá er
eitt; „Kristjáni hefur gleymzt
að gæða það skáldskap, og slikt
er vitanlega tilfinnanleg vönt-
un,“ annað er „laglegur texti
við danslagið hans Gunnars M.
Magnúss". Þá er enn eitt í
hópi þessara kvæða, „sem geta
talizt sæmileg", „eins konar
brandari, en undirstöðulítill
eins og andanefjulýsi“. Heígi
þyrfti að. gæta varúðar gagn-
vart líkingum. Andanefjulýsi
er ekki undirstöðulítið í þess
orðs venjulegu merkingu, það
skortir ekki næringargildi, en
kvað hafa þann ósið að ganga
ómelt niður af manni. Helgi
skýldi þó ekki vera að tjá
persónulega reynslu sína af
neyzlu nefnds kvæðis. Að þessu
loknu „fer að vænkast hagur
Kristjáns“. Eitt „skortir herzlu-
mun listrænnar fullkomnunar",
annað „væri ágætt kvæði, ef
skáldið hefðl ekki vænrækt að
slá í það botninn", enn eitt
„helzt til laust i reipunum". Að
lokum nefnir ritdómarinn átta
kvæði, sem hann telur „ágæt-
iskvæði", og birtir þrjú þeirra
sem sýnishorn. — Það vekur
enga furðu að fengnum lýsing-
um a' öllum þessum kvæðum,
þótt ritdómarinn segi, að bókin
valdi vonbrigðum. Hitt er dá-
lítið einkennilegra, að allt í
einu kemur sú yfirlýsing, að
þessi bók bendi til þess, „að
Kristjáni sé að vaxa andlegur
ásmeginn, því að þetta er sýnu
betri bók en „Lífið kallar", og
beztu kvæðin bera af því, sem
skáldið hefur áður ort“. Það er
mjög athygli vert atriði, að
menn skuli verða fyrir von-
brigðum af skáldi, sem er í
greinilegri framför. En nánar
um það siðar.
III®
F ramdráttaratriði
fyrir sína persónu
Ritdómur Indriða er liinum
miklu athyglisverðari á allan
hátt. Maður er ekki vanur að
taka hart á ruglingslegri
kommusetningu og stafsetning-
arvillum í blaðagreinum, þótt
fjallað sé um fagurfræðileg
efni. Menn gerast nú allhirðu-
lausir um setningu lestrar-
merkja, og fylgir hver höfund-
ur rnjög sinni reglu, og í blaða-
greinum er alltaf skylt að gera
ráð fyrir, að um prentvillur
geti verið að ræða, þegar út
af ber. En varla hygg ég það
tilviljun, að í hvert sinn sem
samanburðarliður kemur í
miðri setningu, þá er komma
á undan þeim lið, en engiri á
eftir. Þá verður það að telj-
ast mjög ámælisverð réttrit-
unarvilla að rita karlkynsgreini
með einu n-i i þolfalli, en sú
villa endurtekur sig, svo að
vart getur verið um slys að
ræða. — En þetta eru miklir
smámunir móts við aðra hluti
málfars eðlis. Hinar hroðaleg-
ustu og fáheyrðustu málvillur
reka hver aðra. Hann gefur
sömu yfirlýsingu og Helgi, að
bókin valdi honum vonbrigðum,
„kann þó að véra góð bók fyrir
því“. (Leturbr. mín). „Þó fyrir
því“ segir enginn maður með
Framhald á 11. síðu.