Þjóðviljinn - 09.03.1958, Side 7

Sunnudagur 9. marz 1958 — ÞJÓÐVILJINN — (7
Roðasteinnimi og ritfrelsið
Goðar myndír aí misjöfmnn hnsrnn
ÍSLENZK BYGGING
Brautryðjandastarf
Guðjóns Samúelssonar
— Texti og ritstjórn:
Jónas Jónsson og Bene-
dikt Gröndal. — Bóka-
útgáfan Norðri 1957.
Húsameistarar eru þeir högg-
myndasmiðir sem þurfa ekki
aðeins að búa myndinni hæfi-
, legan svip í bak og fyrir, heldur
og að innanverðu; og því er
sæmilegt að sýna myndir af
verkum þeirra eins og annarra
listamanna Norðri hófst handf'
á síðastliðnu ári og gaf út gerð
arlega myndabók um verk Guð
jóns Samúelssonar, fyrrurr
húsameistara ríkisins. Bókin ev
140 síður í mjög stóru broti
mikill meirihluti hennar skýrar
myndir af húsateikningum Guð
jóns — og af húsunum fullgerð
um. Bókin sýnir afköst hanf
mætavel og þróunarferil hanf
sæmilega. Hún ieiðir einnig 1
ljós, að hann hefur gert ýmsar
stíltilraunir; og því er sízt að
leyna að leikmanni þykir fyrsti
húsin hans einna ankannaleg
ust, en þau síðustu lánlegust,
svo sem Gagnfræðaskóli Aust-
urbæjar og Skógaskóli.
Guðjón Samúelsson verður að
teljast mjög misgæfur listamað-
ur, þegar á hei’dina er litið.
Það er einstakt raup þegar segir
á kápusíðu, að hann hafi vei’ið
„einn af mestu og sérstæðustu
listamönnum þjóðarinnar". At-
orka hans verður ekki dregin í
efa, en listgáfa hans hefur stað-
ið höllum fæti gagnvart dugn-
aðinum. Vanmáttur hennar
verður einna berastur af því,
hve hugmyndir mannsins eru
fráleitar og óskáldlegar þegar
þær leika lausum hala. Fram-
tíðarsýnin um Skólavörðuholt
á 67. blaðsíðu er til dæmis of-
þoðsleg sýn. Skammt frá er
teikning af Hallgrímskirkju í
Saurbæ, sem enginn vildi nýta
þegar til kom. Enda var ímynd-
unarafl teiknarans svo hraemu-
legt, að hann kvað turninn gerð-
an „sem mjög stóran legstein",
en framan í legsteininum standa
súlur þrjár — „og eiga þær að
minna á hörpustrengi“. Svona
ímyndunargáfa er býsna fjar-
skyld allri listskynjun. Eitt
dæmi enn um fáránlegt hug-
myndaflug mannsins er svo
Hallgrímskirkja í Reykjavík.
Turninn á henni er sem sé snið-
inn eftir Hraundranga i Óxna-
dal; en hjá Hraundranga er
annar iægri drangur, og húsa-
meistari kom honum fyrir á
öðrum stað í kirkjunni. Vinnu-
brögð af þessu tagi eru hrein-
ræktuð vitleysa, en svona var
skáldskapur Guðjóns Samúels-
sonar: turninn á að minna á
drangann. húsið á að tákna
fjall; en hann megnaði ekki að
skapa nein lifræn listartengsl
milli fyrirmyndar og eftirlík-
ingar. Það er svo kapituli fyrir
sig, hvað minningarkirkja um
Hallgrim Pétursson hefði að
gera með turn i likingu við
fjall Jónasar Hallgrimssonar.
Það hefði farið bétur á því,
að einhver annar en Jónas Jóns-
son helði ritað textann í þessa
myndabók. Hann skrifar fyrst
æviágrtp Guðjóns, en síðan
langa ritgerð: Strauma í húsa-
jerðarlist ■—efni sem við báðir
berum næsta lítið skynbragð á.
í báðum þessum greinum er
borið þvílíkt oflof á húsameist-
ara, að mann klígjar við. Jónas
hefur aldrei kunnað að meta
menn á hlutlægan hátt; og ég
veit svo sem ekki, hverjum er
mætara lof hans nú en last hans
forðum. Það er ekki til vilhall-
ari dómari um verðleika manna
en Jónas frá Hriflu.
En það er ekki einasta oflofið,
til að endurmeta ritsnilld Jón-
asar ft’á Hriflu; hún hefur hvort
sem er alltaf verið 45% þjóð-
saga..
Guðjóni Samúelssyni hefur
víst tekizt bezt með þau hús,
þar sem hann var rígbundnast-
ur iif ætlunarverkum þeirra,
svo sem skóla og sundlaugar —
að burstaskólunum þó undan-
teknum. En sköpunargáfa hans
hefur verið vængstutt og stirð
í sveiflunni. En hann var fyrir
aðstöðu sína þvilíkur miðherji
í* byggingamáium landsins um
langt skeið, að útgáfa þessarar
Þjóðleikhúsið, eitt af stórhýsimum, sem reist var eftir teikn-
ingu Guðjóns Samúelssonar.
sem illa hlýðir í þessum rit-
smiðum. Stíllinn og orðalagið
á síðarnefndu greininni ber því
augljóst vitni, að maðurinn veit
ekki sitt rjúkandi ráð. Hann
segir: „í húsum, sem byggð eru
í lýðveldisstíl eru þökin með
nokkrum halla í fullu samræmi
við veðráttu landsins“. Þetta
ber svo að skilja, að ólukkans
regnið fellur út af þeim í stað
þess að leka inn. En tvö helztu
hús Guðjóns Samúelssonar í
lýðveldisstíl eru Háskólinn og
Gagnfræðaskóli Austurbæjar —
bæði húsin með þökum eins og
þau gerast einna flötust. En á
síðunm, þar sem Jónas talar um
lýðveldishallann á húsþökun-
um, er mynd af húsmæðraskól-
anum á Laugum. Hann var
reistur löngu áður en húsa-
meistari fann upp lýðveldis-
stílinn sinn, svo rigningin færi
ekki rakleiðis inn í stofu — og
hann nr með snarbröttu þaki,
sem engan dropa festir á!
Neðar á sömu síðu kemst
Jónas að þessari niðurstöðu um
gluggaua á Gagnfræðaskóla
Austurbæjar: „Deildaskipun
gluggaraðanna á aðalhliðum
hússins minna (svo!) á flug
fugla í oddfylkingu“. Raunar
hefur Jónas ekki séð fuglana í
gluggunum sjálfur, heldur hef-
ur húsameistari bent honum á
þá. Það er alveg í stíl við hraun-
drangaskáldskapinn hans.
Moðhausaskapurinn heldur á-
fram i Þáttum úr byggingar-
sögu, sem Jónas skrifar aftast í
bókina Þar segir m. a. svo um
Laugarneskirkju: „Form og
skipulag kirkjunnar er í eðli-
legu sambandi við sögu kristni-
haldsins i landinu....“ Það er
gagnslaust að spyrja um merk-
inguna í þessari setningu; höf-
undurinn skilur sig ekki sjálfur.
Þá segir hann um afgangs-
teikningu frá Hallgrímskirkju i
Reykjavík: „Efsti hluti turnsins
minnir á bylgjur norðurljósa á
vetrariiimni.... “ Ritmennska
af þessu tagi mætti örva menn
bókar hlýtur að teljast vel til
fundin. Mættu þá aðrar á eftir
fara.
B.B.
Jóhannes úr Kötlum:
Roðasteinninn og rit-
frelsið. — 98 blaðsíður.
— Prentað á ábyrgð
liöfundar, Reykjavík
1958.
Jóhannes úr Kötlum var byrj-
aður að þýða Roðastein Mykles
hins norska, þegar Kristján Al-
bertsson boðaði þá nýung i is-
lenzku menningarlífi að bækur
væru lögreglumálefni. Lögreglu
stjórinn í Reykjavík lýsti því
þá yfir, að hann tæki hlutverk-
ið að sér: það væri alveg sjálf-
sagt að hann gerðist bókmennta-
ráðunautur þjóðarinnar. Utgef-
andi Roðasteinsins viidi þá ekki
eiga úigáfu sína undir smekk
Sigurj óns Sigurðssonar og hætti
við hana; Jóhannes úr Kötlum
varð að snúast að öðrum verk-
efnum.
íslenzk dómsvöld bönnuðu
sem sé útgáfu Roðasteinsins
fyrirfrt m — og brutu vitaskuld
lög ríkisins: það er ekki hægt
að banna bók, fyrr en hún er
komir. út. Hér var vegið harka-
lega að ritfrelsinu í iandinu; en
það er búið að brjóta á okkur
svo mörg lög nú um sinn, að
jafnvel rithöfundarnir þögðu
við árásinni — unz Jóhannes úr
Kötlum kvaddi sér hljóðs með
þessum myndarlega bæklingi.
Ég vil vekja athygli dómsvald-
anna á því, að einn lengsti
þáttur hans er kafli úr Roða-
steininum, þýddur á fagra ís-
lenzku. Viljið þið ekki halda
áfram að banna, herrar mínir?
Höfundur bæklingsins rekur
málareksturinn gegn Mykle í
Noregi og síðan viðbrögð ís-
lenzkra siðapostula og dóms-
valda — auk þess sem hanu
fræðir okkur obbolítið um
mannlega náttúru svona al-
mennt, nefnir nokkur dæmi um
klámið í bibliunni, og brýnir
að lokum fyrir íslendingum
stoltari reisn en þeir haía tamið
sér um skeið. Hann víkur einnig
að því hve siðlegir mælikvarðar
okkar eru rangsnúnir; bók-
menntaþjóðin forna tekur því
með þögn og þolinmæöi að
bækur séu gerðar lögreglumál-
efni og settar á bannlista, á
sama tíma og „jafnt riki sem
einstaklingar leggja allskonar
tálsnörur fyrir æskulýðinn
bæði leynt og Ijóst.... Eða
hveinit; væri að lun hneyksl-
rð • máttarvöld kynnt.u sér það
sálerdrepandi sorpritaflóö sem
samvizkulausir menningarníð-
ingar hella látlaust yfir æsku-
lýðinn í gróðaskyni? Hvernig
væri að þau athuguðu betur
kvikmyndahlandforirnar sem
beinlínis ala unglingana upp í
aðdáun á skefjalausri glæpa-
rómantík allt niður i kyalalosta
og morð? Hvernig væri að þau
tempruðu bununa úr þeim sí-
mjólknndi áfengisspena sem
rikið blátt áfram stingur upp í
ungt fólk á kynþroskaskeiði?
Hvernig væri að þau reyndu
að fjarlægja hersveitir dauðans
af Rcykjanesskaga áður en.
stórveldin brenna æskulýð vorn
upp í helvítiseldi kjarnorku-
flugskeytanna — og þar með
alla þá hreinu áru sem postul-
arnir boða?“
Ég þakka Jóhannesi úr Kötl-
um hreinskilið og djarft orð.
Bæklingurinn hans gæti orðið
til þ?ss að binda endi á af-
skipti Sigurjóns Sigurðssonar
af listrænum bókmenntum. Og
nú yrði þeim erfiðara að þegja,
sem bera hag listarinnar fyrir
brjósti — ef dómsvöldin á Is-
landi skyldi einhverntíma langa
til að vega aftur í sama kné-
runn.
B.B.
Ritstjóri: Sveiribjöm Beinteinsson..
Enn er óskað eftir meiri
fróðleik um bragarhætti. Eg
mun auka nokkuð við það sem
sagt var um þetta efni hér
í þættinum fyrir skömmu. Þar
voru taldir upp frumhættir
rímna, tuttugu talsins. Hér
verða talin nokkur þau af-
brigði þessara hátta sem al-
geng eru, einkum þau sem
finnast í lausavísum eða öðr-
um kveðs'kap sem víða fer.
Kunnasta afbrigði fer-
skeytts háttar er hringhend-
an, hún er fyrst þekkt á 17.
öld.
Anda heitum yndi nóg
unaðsreitir geyma
seinna leitar þráin þó
þinna sveita heima.
Oddhenda:
Laug á. bak það leiða lirak,
lastnæm staka flýgur.
Bykur brak og orðaskak
andans Lakagígur.
Sléttubönd voru fyrst kveð-
in á 16. öld, svo vitað sé, en
þó ekki verulega fyrr en á
17. öld. Þessi háttur mun
vera einna vandkveðnastur
allra rímnahátta, Samt veit ég
til að u.þ.b. tuttugu skáld
hafa ort rímu með þessum
hætti. Mikið hefur verið ort
af sléttuböndum, en aðeins
fáar vísur sem tálizt geta
listaverk. Eg mundi ráðleggja
mönnum að hverfa freniur til
annarra hátta í vísnagerð
sinni, svo fremi sem þeir telja
sér ekki alla vegi færa; aðrir
hættir eru meðfærilegri og
þola betur misfellur. Sléttu-
bönd með víxlhendu miðrími
eru þannig:
Meðan strengur nokkur nær
nýtum háttuin braga
héðan lengi fregnast fær
frægðar m&ttug saga.
Skrautlegt afbrigði hring-
hendu er þráðhendan hljóm-
mikill háttur og fagur:
Skríða menn í hraðför hjá
hlíðar fenniköfuni,
skíðum renna röskir á,
ríða tvennum stöfum.
Fi*emúr ungt afbrigði
skammhendu er hringhend
skammhenda, svokallað glæsi-
lag. Háttur þessi er vel þekkt-
ur úr Númarímum Sigurðar
Breiðfjörðs, einnig má nefna
Vegtamskviðu eftir Stephan
G, Stephansson. Húnvetningar
munu einnig kannast vel við
háttinn, því þar var hann í
tízku um skeið :
Blik frá rauðum ástareldi
eftir nauðir mér j,
sumarauðugt sólarv'eldi
síðan bauð hjá þér.
Algengasta afbrigði af úr>
kasti var framhent úrkast:
Sína götu gekk þó hvort <
frá grænum hlíðum;
liggja glötuð ljóðin ort '
á liðnum tíðum. >
Eitt af þekktustu tilbrigð-
um gagaraljóða er Kolbeins-
lag; höfundur þess var Kói-
beinn Jöklaraskáld.
Hreppti stranga hríð í fang
hann sem neyðarkjörin beið;
átti langan útigang
einn á heiðar bröttuleið.
Annað vinsælt afbrigði
þessa háttar er svokölluð
stíma, algengust þannig:
Þá úr háska hvatan dró,
hneigjast lét af boðum ei;
fráum liann á fáki þó
feginn komst í burt og mey.
Fagursneitt er annað merki-
legt afbrigði gagaraljóða:
Bóndi niíplir hlítt við hal:
Hent ég tel þú gerir dvöl;
herja kalinn heiðardal
hriðarélin jnyrk og svöl.
Lengi vel var algengast að
yrkja langhendu með víxl-
hendu rími, en sá háttur er
þannig:
Man ég prýddu vorsins veldi
veðrin mætu Ijúf og hlý.
Dagur, skrýddur fögrum feldi,
fram á nætur vakti því.
Langhenda hringhend: ;
Nóttin köld og þögul þekkti
það sem kvöldið gaf í skyn;
dagsins" völd og vilja blekkti
vélráð öld í morgundyn.