Þjóðviljinn - 31.08.1958, Qupperneq 6

6) — ÞJÓÐVILJINN — Sunnúdagur 31. ágúst 1958
IMÓBVIUINN
Útgefandl: Samelninaamokkur alMBu - Sðsiallstanokkurinn. - Bltstióran
MaKnús Kjartansson (áb.), Sigurður Guðmundsson. — Fréttaritstjórl: Jón
BJarnason. — BjaBamenn: Ásmundur Slgurjónsson, Guðmundur Vigfússon,
ívar H. Jónsson, Magnús Torfi Ólafsson, Slgurjón Jóhannsson, Sigurður V.
*v<*h16fsson - AuglýsingastJóri: Guðgeir Magnússon. — RitstJórn, af-
srreiðsla, augí*slngar. prentsmiðJa: Skóla>örðustíg 19. — Sími: 17-500 (ö
líaur). — Askrlftarverð kr. 30 á mán. í Reykjavík og nágrenni; kr. 27 ann>
arsstaðar. — Lausasöluverð kr. 2.00. — Prentsmiðja ÞJóðvllJana.
1. september 1958
Ritstjórl: Árni Böðvarsson.
ÍSLENZK TUNGA
L
26. páttur
31. ágúst 1958
TVl'orgundagurinn, 1. septem-
*'■*• ber 1958, er einn þeirra
daga sem rís upp úr grámósku
íimans og öðlast nýtt líf, tákn-
ar nýja staðreynd, unninn sig-
ur, í lífi þjóðarinnar og sögu.
Einn þeirra daga, þegar ís-
iendingar rétta úr bakinu og
finna til metnaðar og tserrar
gleði, eins og 17. júní 1944. Þó
munu þeir sem dag hverrj
vinna hörðum höndum á sjó
og landi að öflun lífsbjargar
þjóðarinnar kunna bezt að •
meta þennan dag. Stækkun
fiskveiðalandhelgi fslands í 12
sjómílur er stærsta sporið í
hinni ævarandi sjálfstæðisbar-
áttu íslendinga frá því lýðveld-
ið var stofnað fyrir fjórtán ár-
um. Með hinni nýju landhelgi
hefur sama kynslóðin og vann
að lýðveldisstofnuninni lagt
annan hornstein að sjólfstæði
og framtíð íslenzku þjóðarinn-
■ar, traustan hornstein fyrir
komandi kynsióðir að byggja
á líf sitt i þessu landi.
Oft er minnzt á það erlendis
þessa daga að íslendingar
séu fámenn þjóð. Vart er við
því að búast að menn í út-
iöndum geti gert sér ljósa hagi
þeirra 170 þúsund manna, sem
eiga þá dirfsku og þrjósku,
þann metnað og stórhug, að
byggja eyland norður undir
heimskautsbaug og vera þar
ménningarþjóð í sjálfstæðu
riki; og standa á rétti sínum
andspænis stórveldi, gráu fyrir
iárnum.
ó er ekki auðgert að láta
sér sjást yfir þá staðreynd,
að meðal fiskveiðiþjóða heims-
ins eru íslendingar ekki smá-
þjóð, heldur ein athafnamesta
og framsæknasta þjóð jarðar,
Á skömmum tíma hefur hún
tileinkað sér nútímatækni í
fiskveiðum, heldur þar fylli-
iega til jafns við milljónaþjóðir
og skarar fram úr um margt.
En meira að segja við íslend-
ingar sjálfir hugleiðum of
sjaldan hve fáir menn sækja
í sjóinn þann fisk, sem stend-
ur undir því að hægt sé að iifa
nútimalífi í landinu. Lítum á
árið 1956 til dæmis. Það ár var
fiskafii íslendinga 531 þúsund
tonn. Á fiskiflotanum, sem
færði í þjóðarbúið meir en
hálfa milljón tonna af fiski
voru þegar flest var það ár,
5765 menn, en þegar fæst var
2543. Engin fisk’veiðaþjóð get-
ur talið fram jafnmikið afla-
magn eftir hvern sjómann,
það hefur nýlega verið talið
sjöfalt á við næst fengsæliístu
þjóðina.
T TTin fámenna sjómánnastétt
■*•■*■ íslendinga heldur i hendi
sér iyklinum að velmegun ís-
lenzku þjóðarinnar. En á und-
anförnum árum hefur hún ótt
við sívaxandi örðugleika að
siríða vegna stóraukinnar ásókn-
,ar stórra og stækkandi fiskif lota
erlendra þjóða á íslandsmið.
Og meira að segja hin auðug-
ustu íslandsmiða eru að verða
ógjöfulli. Engum íslendingi
sem þekkir þessar staðreyndir
blandast hugur um lífsnauðsyn
þeirrar stækkunar fiskveiða-
landhelginnar, sem fram-
kvæmd verður á miðnætti i
nótt.
í stæða er til að ætla að allar
erlendar fiskveiðaþjóðir virði
stækkun landhelginnar — nema
ein, — hinir gamalkunnu sjó-
ræningjar á íslandsmiðum,
Bretar. Þeir belgja sig út,
brezkir togaramenn, og segj-
ast hafa fundið íslandsmið og
eiga þau. Sannleikurinn er sá,
að þeir hafa fyrr og síðar látið
þjónustusama íslendinga vísa
sér á fiskimiðin við ísland,
einnig fyrstu brezku togararn-
ir sem hingað sóttu. Þeir koma,
brezkir togaramenn, og ætla
að ærast af fjandskap í garð
íslendinga, þeir hafa siglt nið-
Ur íslenzka fiskibáta, þeir hafa
stolizt inn í firði og gegnum all-
iar landhelgislínur til að þjóf-
nýta fiskimið fátækrar þjóðar.
Og hverjar voru viðtökur hinn-
ar fátæku vopnlausu þjóðar?
Sagan kann að greina frá stór-
kostlegum björgunarafrekum
íslendinga, er hvað eftir ann-
að hafa lagt sig í bráða lífs-
hættu til að bjarga brezkum
togaramönnum við íslands-
strendur, að hinum erlendu
sjómönnum hefur verið hlúð
sem vinum og bræðrum, — og
svo mun jafnan verða hver sem
í hlut á. Sagan kann lika að
greina frá siglingum lítilla
skipa íslenzkra út í kafbáta-
morið á stríðsárunum, þegar
hver aðfluttur matarbiti var
brezku þjóðinni dýrmætari en
gull. Margur góður sonur ís-
lands kom aldrei aftur úr þeim
ferðum. Það er því sérkennileg
brezk háttvísi að rifja nú upp,
i sambandi við ofbeldishótanir
og herskipasendingar, að svo
stór brezkur floti hafi ekki
verið í námunda við Island
síðan í stríðinu. Og það mega
Bretar vita, að reyni herskip
þeirra að beita ofbeldi á ís-
landsmiðum næstu daga, verð-
ur áliti Breta á íslandi veitt
það áfall sem seint mun fyrn-
ast. Framhaldandi hernaðar-
bandalag við Bretland, eftir á-
rás brezkra herskipa, er slík
fjarstæða að Atlanzhafsbanda-
lagið hlyti að verða án íslands
framvegis. Sá tími er liðinn
að brezku kúgunarvaldi nægi
að senda herskip á vettvang.
Þau munu hrekjast af íslands-
miðum er þau hafa hrúgað
smán og vanvirðu á þau
skammsýnu stjómarvöld er
svo fulltreysta ofbeldinu,
Tslenzka þjóðin fagnar öll
■*■ morgundeginum, 1. septem-
ber 1958, fagnar öll 12 mílna
I fyrrad. var höfuðdagunnn
einn sá dagur sem einna
mest var tekið mark á um
veðráttufar áður, og gera
það raunar margir enn. Það
var til dæmis mjög almenn
trú að í rosasumri brygði til
þurrka kringum höfuðdaginn
og í þurrkasumrum brygði til
rigninga. Vel má vera að um
þetta leyti árs skipti frekar
um veðurreýnd en fyrr á
sumrinu; það veit ég ekki og
er ekki einu sinni viss um
hvort veðurfræðingar hafa
kynnt sér það. En heiti dags-
ins, ,,höfuðdagur“, er dregið
af því að talið var að Jóhann-
es skírari hefði verið háls-
höggvinn þann dag. Sú trú
er gömul. Jónsmessan (24.
júní) er eftir sömu trú fæð-
ingardagur Jóhannesar, því
að samkvæmt bíblíunni fædd-
ist hann 6 mánuðum á undan
Jesú. Mannanöfnin Jón,
Hannes, Hans, og aðrar
myndir þeirra, eru dregin af
nafninu Jóhannes, en það er
upprunnið úr hebresku og er
talið merkja „guð er náðug-
ur“ eða eitthvað þess háttar.
Annars skal hér ekki farið
út í nafnskýringar.
Ymsir fleiri merkisdagar
draga nafn af dýrlingum eða
öðrum heil.ögum mönnum, og
má sjá margar slíkar mess-
ur upptaldar í hverju venju-
legu almanaki. 8. sept. er
t.d. Maríumessa (fæðingar-
dagur Maríu meyjar), kross-
messa á haust er 14. sept. og
krossmessa á vor 3. maí,*>-
Mikjálsmesísa (kennd við Mik-
jál eða Mikael erkiengil) er
29. sept. Hún er góð til að
vinna vetrarkomu eftir, sbr.
vísuna úr fingrarími:
Vetrarkomu til ég tel
tveim dögum eftir Mikael,
frá þeim máttu finna vel
fjórða sunnudag með él.
En merking vísunnar er sú
að fjórði sunnudagur frá
tveim dögum eftir Mikjáls-
messu (þ.e. frá 1. okt.) er
fyrsti sunnudagur í vetri.
Pleiri skemmtilegar og hent-
ugar vísur voru notaðar, þeg-
ar menn töldu á fingrum sér
allt það eða flest sem nú er
prentað í almanaki, og gátu
til dæmis fundið hvenær
páskar eru hvert tiltekið ár,
eða hvaða vikudagur einhver á-
kveðinn mánaðardagur er, og
þar fram eftir götunum. —
Alira heilagra messa er víða
nefnd, en hún er 1. nóv-
fiskveiðalandhelginni. Hún
fagnar því, að einbeitt fram-
koma hefur fært henni stóran
sigur í sjálfstæðisbaráttunni.
Hún fagnar því að hafa lagt
hornstein að framtíð komandi
kynslóða íslendinga. Hún fagn-
ar deginum, í fullri vtund þess
að það sem mest er um vert
kostar einbeitni, þrautseigju,
baráttu. Því er 1, september
1958 sigurdagur, þó eftir sé að
geyma sigursins.
ember, Pálsmessa er 25. janú-
ar og kyndilmeissa 2. febr.,
báðar merkisdagur um veður.
— Ég held ég verði, áður en
horfið er frá þessum útidúr,
að minna á að auk þessarar
venjulegu Jónsmessu 24. júní,
voru til a.m.k. tvær aðrar
Jónsmessur, kenndar við Jón
Ögmundsson helga biskup á
Hólum, 3. marz og 23. apríl.
Þá er hér orðabelgur, og í
þetta sinn eru tekin með
nokkur orð sem mesta nauð-
syn væri að fá upplýsingar
um, ef einhver lesandi hefur:
Hr Árnessýslu hefur Orða-
bók Háskólans dæmi um
sögnina að nirfa í setningu
eins og „hvað ertu að nostra
og nirfa; einnig að nirfa föt,
sokka“, o.s.frv. Merkingin
virðist vera að etaga eða
rimpa saman. Þetta er vænt-
anlega skylt s"gninni að
njörfa sem merkir að „fjötra,
binda fast“. Sögnin „að nirfa“
er ekki í orðabók Sigfúsar
Blöndals, og væri fróðlegt að
fá frekari upplýsingar um
hana.
Þar er ekki heldur orðið
núpa í merkingunni „munn-
ur“ eða því líkt, en eitt dæmi
um það hefur Orðabók Há-
skólans austan úr Rangár-
vallasýslu; „stingtu þessu í
núpuna“, kvað þar hafa verið
orðtak konu einnar þegar hún
var að gefa barni bita.
Orðabók Háskólans hefur
idæmi um orðið sirgi af Dal-
vík, í tveim aðalmerkingum:
Byggingafyrirtæki það, er
Mannvirki nefníst, reisti á sín-
um tima allmikla húsasamx
stæðu við Kaplaskjólsveg, hér
í bæ, svo sem frægt er orðið.
Höfðu bæjaryfirvöldin sam-
ið um það við fyrirtæki þetta,
.að það leysti á fullnægjandi
hátt það vandamál, sem hol-
ræsalögn á þessum slóðum
reyndist vera — en það skyldi
gert á kostnað bæjarins.
Við þetta var þó ekki stað-
ið af félagsins hálfu og hlutust
af því mikil og langvarandi
vandræði fyrir þá, sem íbúðii
keyptu af félaginu og sem að-
eins bráðabirðalausn hefur
verið fundin á, og bundin hef-
ur verjð alvarlegum kvöðum
fyrir suma íbúana.
Nú eru allir tilburðir til þess,
að aftur verði hafizt handa
um byggingu stórhýsis á sömu
slóðum og sennilega byrjað
undir nafni Mannvirkis, sem
mun telja sig hafa þarna bygg-
ingarrétt þrátt fyrir samnings-
rof sín við bæinn, og það án
þess að nokkurt fullnægjandi
holræsakerfi sé þarna til, nema
á teikningu, ef það er þá svo
langt komjð.
Á nú enn að láta gróðabralls-
1) snöggt graslendi og ill-
slægt, einkum á útengjum, 2)
smákóð af fiski, oft aðallega
um þorskkóð. Um mjög lítið
kóð þekkir heimildai-maður-
inn orðið eitursirgi. Þessi orð
þekki ég ekki annars. staðar
að.
Sami heimildarmaður mun
það hafa verið sem -veitti
orðabókinni upplýsingar um
sagnorðið að kóða í setningu
eins og „Þið eruð að kóða
það núna“, en það merkir
nánast „fiska vel“.
Karólína Einarsdóttir cand.
mag. sagði mér einhvern tíma
af sögninni að dagsýna sig,
sem hún hafði séð í hand-
riti sem hana ipinnti hefði
verið skrifað vestur í Dala-
sýslu á 18. öld. Merking sagn-
arinnar var að „sýna sig, vera
á almannafæri". Þekkist hún
nú?
I sambandi við það sem
hér var sagt um daginn um
skringiorðið malvörin í merk-
ingunni „er það satt, er það
virkilega?" (dregið saman úr
„með alvrrunni"), er rétt að
benda á það að orðasamband
eins og „með alvörunni“ (eða
„með alvöru“) sem þetta orð
virðist samandregið úr, er
ekki vanalegt í þessari til-
greindu merkingu. Nú hefur
dr. Kristján Eldjárn þjóð-
min.javörður sagt mér að
norður í Svarfaðardal hafi
þekkzt orðasambandið „með
alvöru“ einmitt í þessari
merkingu. Einkum mundi
Kristján eftir þessu hjá ein-
um manni. En samsetningin
m’alvörunni var komin til
orðabckarinnar úr Árnes-
sýslu, og er dálítið einkenni-
legt að fá heimildir um þetta
sama svona sitt úr hvorum
landshluta.
Um öll þessi orð væri hinn
mesti fengur að fá vitneskju,
svo og önnur óvanaleg orð
sem lesendum kann að detta
í hug.
mönnum haldast uppi að
byggja og selja húsnæði án
þess að ráðið hafi verið fram
úr svo sjálfsögðum vanda, sem
fullnægjandi holræsalögn er, á
þessum slóðum.
Verður fróðlegt að vita hvort
bæjaryfirvöldin reynast hér
meiri verndarar hins venjulega
borgara eða hins venjulega
braskara.
Sjötugsafmæli
Sjötugur er í dag Guðmund-
ur Kristjánsson, sjómaður, sem
nú dvelur í Hrafnistu, dvalar-
heimili aldraðra sjómanna hér
í bæ. Guðmundur er fæddur
31. ágúst 1888 að Slóra-Múla
í Saurbæ í U|^fc«ýslu. Foreldr-
ar hans voru Kristján Kristj-
ánsson, ættaður þar úr sveit,
og Ág.ústína Magnúsdóttir, og
er hún ættuð úr Húnavatns- og
Dalasýslum. Guðmundur hefur
frá því á unga aldri og þar
til fyrir rúmu ári stundað sjó
frá ýmsum veiðistöðum lands-
ins, ýmjst sem vélamaður eða
formaður.
Þjóðviljinn sendir þessum
aldna sjóvíkingi beztu árnaðar-
óskir í tilefnj afmælisins.
Á „Maimvirki” að fá að
leika sama leikinn aftur?