Þjóðviljinn - 18.10.1962, Blaðsíða 7

FimmtudaÉrur 18. október 1982
ÞJÓÐVILJINN
Prófessor Stanislaw Hclsztynski talar í háskólanum (Ljósm.
Þjóðv. A. K).
• Flestar hetjurnar í sagnakvæðí
sín sótti Grímur Thomsen til forn-
aldar, en þó bar við að hann fann
nær sér í tímanum menn sem urðu
honum yrkisefni. Einn þeirra var
pólski herforinginn Poniatowski,
sem lét lífið í orustunni við Leipzig
1813.
• Nokkrum áratugum eftir að
Grímur orti kvæði sitt var pólskt
skáld á ferð á Þingvöllum og átti
þar bjarta vökunótt eins og margur
annar fyrr og síðar. Þá hlýddi Pól-
verjinn á fylgdarmann sinn, Stefán
Stefánsson, fara með kvæðið sem
hið íslenzka skáld hafði ort um landa
hans.
• Skáldið pólska lét þýða kvæð-
ið fyrir sig, sneri því á pólska tungu
og birti í tímariti í Varsjá ásamt
ferðasogu sinni. ■--ti
Hetjur úr íslenzkum fornsögum
í metsöluskáldsögum Pólverja
Sagan af því hvernig kvæði
Gríms Thomsen um hinn
pólska herforingja barst til
Póllands var sögð þeim fáu
hræðum sem ómökuðu sig upp
í háskóla dag nokkurn í síð-
asta mánuði. Skammarlega fáir
komu i fyrstu kennslustofu til
að hlýða á dr. Stanis'law Hels-
ztynski, prófessor við Varsjár-
háskóla. flytja erindi um ís-
land og íslenzk efni í pólskum
bókmenntum.
Þeir sem á erindið hlýddu
urðu ekki fyrir vonbrigðum.
Þar talaði maður sjófróður
um efnið, kvikur og fjörlegur
í ræðustól, fyndinn og gersam-
lega laus við hátíðleika og lær-
dómsupphafningu.
Frá Shakespeare
til Joyce
Fyrir hönd Háskóla íslands
og heimspekideildar bauð
prófessor Halldór Halldórsson
deildarforseti gestinn velkom-
inn með fáum en hlýlegum
orðum og rakti lærdómferil
hans. Prófessor Helsztynski er
fæddur í Poznan þegar hún
laut stjórn Vilhjálms Þýzka-
landskeisara. Menntaskólanám
stundaði hann í Krakow, gekk
á háskóla í þessari fornu,
pólsku háskólaborg, Poznan,
'Munchen og Oxford og lagði
stund á nýju málin.
Prófessor Helsztynski hefur
ýmist verið háskólakennari eða
fengizt við skipulag fræðslu-
mála. Umfangsmesta verkefni
hans á síðarnefnda sviðinu var
að koma á fót skólakerfi í hin-
um stríðseyddu héruðum sem
Pólland endurheimti frá
Þýzkalandi i lok heimsstyrjald-
arinnar síðari.
Fræðistörf sín hefur prófess-
Helsztynski aðallega unnið á
vettvangi enskra fræða. Frá
hendi hans hafa komið yfir-
litsrit sem bera heitin Frá
Shakespeare til Joyce og Frá
Fielding til Steinbeck auk
fjölda bóka og ritgerða um af-
markaðri rannsóknarefni. Árið
1960 dvaldi hann í Bandaríkj-
unum í boði Ford-stofnunar-
innar og kenndi við háskólana
í Philadelphia, Bloomington og
víðar. Nú er hann yfirmaður
enskudeildar háskólanna í Var-
sjá og Wroclaw (Breslau).
En prófessorinn er ekki að-
eins fræðimaður og félagi í
Vísindaakademíu Póllands.
Hann er einnig ljóðskáld,
ljóðaþýðindi og smásagnahöf-
undur og á sem slíkur sæti á
bekk með öðrum skapandi höf-
undum í Rithöfundafélagi Pól-
lands. Síðast en ekki sízt skal
þess getið að prófessorinn er
varaforseti Pólsk-íslenzka vin-
áttufélagsins.
Rómantík í
Viinu
Erindi mitt hingað, sagði
prófessor Helsztynski þegar
hann tók til máls, er að flytja
erindi um efni sem ég hef
lengi haft áhuga á. Svo er mál
með vexti, að á síðustu öld
höfðu margir póiskir bók-
menntamenn og vísindamenn
áhuga á íslandi. Eg hef kannað
þetta efni eftir getu, og hyggst
helga því kafla í bók sem ég
ætla að skrifa um Islandsför
mina.
Það er upphaf þessa máls,
að á fyrsta árátug 19. aldar
átti rómantíska stefnan sitt
helzta vígi í Póllandi í há-
skólaborginni Vilnu. Nýklassik
drottnaði í Varsjá,'en rithöf-
undar og fræðimenn í Vilnu
voru róttækir að þeirrar tíðar
hætti og rómantískir. Einn í
þeirra hópi var Joachim Lele-
wel, einhver fremsti sagnarit-
ari sem Pólverjar hafa átt.
Hann birti árið 1807 bók sem
bar heitið Edda eða trúarbrögS
Norðurlandabúa hinna fornu.
Nafnið lýsir efninu nægilega.
Bókinni var vel tekið, hún
kom út aftur 1823 í stórauk-
inni útgáfu.
Lelewel tók þátt í frelsis-
baráttu Pólverja 1831 og varS
að flýja í útlegð eftir ósigur
uppreisnarmanna. En kynning
hans á fornum bókmenntum
íslendinga bar ríkulegan ávöxt
í pólskum bókmenntum. Þar ber
hæst leikritið Lilla VVeneda
eftir skáldið Juliusz Slowacki
sem birtist 1840. Slowacki er
viðurkenndur annað mesta
skáld rómantíkurinnar í Pól-
landi næstur Mickiewicz. Hetj-
an í leiknum er Lilla Weneda,
vindversk. prinsessa. Leikritið
um forustu hennar í baráttu
þjóðar sinnar er eitt af sí-
gildum verkum pólskra leik-
bókmennta og einkum leikið á
brengingatímum, þá sækja Pól-
verjar kjark í þetta þjóðlega
verk.
í Lilla Weneda gætir greini-
lega áhrifa frá íslenzkum forn-
bókmenntum, svo sem þegar
eiturormar eru heillaðir með
hörpuslætti og drykkja er
þreytt úr kerum sem gerð eru
af hauskúpum fallinna fénda.
Bylting í goðheimi
Rómantískir höfundar í leit
að nýju líkingamáli í skáld-
skap heilluðust af íslenzkum
fornbókmenntum, og einn
þeirra, gagnrýnandinn Maur-
ycy Mochnacki, bar fram til-
lögu um þjóðlega byltingu
gegn yfirdrottnun hinna fornu
goða Miðjarðarhafsmenningar-
innar. Hann skoraði á skáidin
að gera Olympsgoð útlæg úr
verkum sínum en leiða í þeirra
stað til öndvegis forna guði
Pólv-arja og Norðuriandabúa.
En nú var Lelewel, sem kom
öllu þessu af stað með Eddu-
útgáfu sinni, nóg boðið. Hann
mótmælti og sagði:
„Heldur vil ég senda Sobi-
eski konung (pólsk hetja. Aths.
Þjóðv.) til Ódáinsvalla en
láta hann þola orgin í val-
kyrjunum og drykkjulæti í
Valhöll. Heldur vil ég láta
Appolló syngja honum lof en
Braga.“
Ösigrar uppreisnanna 1831
og 1863 urðu rómantísku
stefnunni í Póllandi að aldur-
tila. Raunsæið hélt innreið
sína. Menn sannfærðust um að
affarasælla væri að halda sig
við jörðina en lifa í draumór-
um um forna frægð. Áhugi
Pólverja á íslandi hvarf ekki
heldur breyttist. Náttúra
landsins og líf þjóðarinnar dró
nú frekar að sér athygli en
fombókmenntimar.
Fagrar konur
Fyrsta ferðasaga pólsks
íerðalangs til íslands birtist í
jólahefti tímarits í Varsjá
1894. Xavier nokkur Spor-
zynski segir þar frá siglingu á
gufuskipi frá Kaupmannahöfn
til. Reykj avíkur, en ferðasagan
er mestöll orðagjálfur sem lít-
ið er á að græða, mætti jafn-
vel efast um að maðurinn hafi
nokkru sinni til íslands komið.
Enginn vafi getur hinsvegar
leikið á að Maurice, Komoro-,
wicz ferðaðist til íslands 1907.
Hann fór á hestbaki frá
Reykjavík til Akureyrar, kom
að Hvítárvatni, á Þingvelli og
að Geysi. Ferðasagan sem hann
birti ber með sér að honum
er mjög umhugað að vera
frumlegur, éta ekki eftir lýs-
ingar annarra á frægðm stöð-
um heldur sjá allt með eigin
augum. Geysir veldur honum
vonbrigðum, en hann hrífst af
landslaginu við Hvítárvatn. Af
íslendingum kann hann íátt að
segja.
Fyrsta ferðasagan á pólsku
frá íslandi sem verulega er
í spunnið er eftir skáldið Tad-
eus Nalepinski, sem ferðaðist
hér um sumarið 1913. Ferða-
sagan var heilt ár að birtast
í vikuriti í Varsjá.
Ásamt þrem samferðamönn-
um, þar af einni konu, og með
Stefán Stefánsson til fylgdar
ferðaðist Nalepinski á 10 hest-
um um Suðurland og Borgar-
fjörð. Hann hreifst af landinu,
eignaðist marga íslenzka vini
og lýsir ferðinni af skáldlegri
andagift.
Nalepinski hrósar íslenzka
matnum, landslagið verður
honum tilefni ljóðrænna lýs-
inga, en hrifnastur varð hann
þó af íslenzkum konum, feg-
urð þeirra og þokka. Hann
kennir í brjósti um þær að
þurfa að búa við jafn luralega
karlþjóð og þá sem ísland
byggi.
Tvö minnismerki
Nalepinski var maðurinn
sem heyrði Stefán Stefánsson
fara með kvæði Gríms Thom-
sen um Poniatowski bjarta
sumarnótt á Þingvöllum. Hann
þýddi kvæðið á pólsku, hélt
bragarhætti og hrynjandi eftir
föngum og birti með ferðasögu
‘sinói. Þýðihgiri^’ér'Stðível ferð,
sagði prófessor Helsztynski, og
sem Pólverji gæti hann borið
um að Grímur sýndi hetjuna í
réttu ljósi, þar sem hann ver
undanhald hers Napóleons eft-
ir orustuna við Leipzig og
drukknar loks í ánni eftir að
meginherinn var kominn yfir
hana.
En Grímur var ekki einn ís-
lenzkra manna um að varðveita
minningu Poniatowski. Eitt
glæsilegasta minnismerki Var-
sjárborgar er einmitt riddara-
stytta herforingjans gerð af Al-
bert Thoi'valdsen. Thorvaldsen
var í Varsjá 1820, og var þá
ráðinn til að gera minnismerk-
ið. Nazistar brutu styttu Poni-
atowski 1944, en hún hefur
verið steypt á ný í mótunum
sem geymd voru í Kaupmanna-
höfn og send sem gjöf höfuð-
borgar Danmerkur til Varsjár,
þar sem kempan trónar nú á
sínum gamla stað.
Thorvaldsens-
styttur
Thorvaldsen gerði fleiri Pól-
verjum minnismerki en Poni-
PONIATOWSKI
1813
Afsteypa' af styttu Thorvald-
sens af Poniatowski-
„Hafðu girtan gangarann
og gefðu honum vel
í skjóli, svo að skaði hann
ei skot né kúlna él.
Ég stend hér kyrr á meðan má
og meðan sjálfur vil;
að sveitum Frakka förnum hjá
skal fákinn hafa til----“
„— En — þá er brúin brotin af
og bratt er elfar gil —“
„— Á þessu einu hugann haf
að liesturinn sé tiL
Og svo þú vitir eins og er, —
allt fari hitt sem má —
að Riissnr hafi hönd á mér,
það hætti’ ég ekki á-“
Nú dynja skot og dauðans óp,
og dreyrir margri kinn;
og lítinn eftir hafði’ hann hóp,
en — hjörtun voru stinn.
Og vex hin bláa branda hríð
og beljar vopna röst,
og þynnist hópur, harðnar strið
en hjörtun voru föst.
Og Rússans fsarns öldurót
á eitils brýtur klett
því hinir tóku hart á mót
og hjörtun voru þétt.
Og Frakka her er farinn hjá,
sem falinn HANS var vöm,
og sár hann er með seggi fá
en — saddur Póllands örn.
Og þá var brotin brúin af,
svo brot með straumi rak,
en hlnzta skoti hlcypti' hann
------------------- SÍÐA 7
atowski. í Varsjá stendur
stytta hans af Kópemikusi
stjörnufræðingi, þeim sem koll-
varpaði heimsmynd miðalda-
kirkjunnar með því að sýna
fram á að jörðin snerist um
sólina en ekki öfugt. Nazistar
eyðilögðu þá styttu einnig, en
hún hefur verið steypt á ný.
1 Kirkju hins helga kross í
Varsjá var komið fyrir minn-
ismerki Thorvaldsens um
Stanislaw Malachowski, sem
var þingmarskálkur á stjórnar-
árum síðasta konungs Pólverja
og átti meginþátt í setningu
stjórnarskrárinnar 1793. Þetta
minnismerki brutu nazistar til
hálfs, og hefur ekki enn verið
gengið endanlega úr skugga
um hvort unnt feynist að færa
það í sína upphaflegu mynd.
Loks er í kastalanum í Kra-
kow minnismerki Thorvaldsens
urn Wlodzimiers Potocki, her-
fo -gja frá Napóleonstíman-
u í Póllandi eru því fjögur
minnismerki frá hendi fræg-
asta myndlistarmanns sem af
islenzku bergi er brotinn.
Eftir þennan útúrdúr um
Thorvaldsen vék prófessor
Helsztynski aftur að Nalep-
inski og hafði yfir kveðju hans
til Islands. Hún er á þessa
leið:
„Vertu sælt, vertu sælt dá-
samlega land, dásamlegra en
orð fá tjáð, land sem mig
dreymdi um þegar ég var
drengur, land sem ég leitaði á
sérhverju hnattlíkani og
landabréfi eins og það væri
hið fyrirheitna land, land sem
í engu brást draumum min-
um.“
Bezta
íslandsbókin
Á árunum milli heimsstyrj-
aldanna lögðu ýmsir pólskir
vísindamenn, einkum jarðfræð-
ingar, leið sína til íslands og
rituðu vísindaritgerðir um at-
huganir sínar. Þar kveður mest
að riti dr. Alexanders Kosiba,
sem kom út 1938. Nefnist það
á ensku A Fcw Problems of
tbe Morphotechtonics and Glac-
iplogy of Iccland.
Árið 1928 komu til íslands
tveir bræður, námuverkfræð-
ingur að nafni Walery Goetel,
sem enn er á lífi í Krakow,
og rithöfundurinn Ferdynand
Goetel. Ferdynand ritaði um
ferð þeirra langbeztu bók um
Island sem til er á pólsku,
sagði prófesor Helsztynski.
Bókin nefnist Eyja í skýþöktu
norðri.
Ferynand Goetel ritaði fjölda
ferðabóka, en íslandsbók hans
er einhver sú bezta i þeim
hópi. Þeir bræður ferðuðust
um landið á hestbaki, meðal
annars í krlngum Langjökul, og
prófessor Helsztynski las úr
ferðabókinni hrífandi lofgerð
um íslenzka hestinn, og lýs-
ingu á skilningnum og sam-
hugnum sem ríkti milli hest-
anna í ferðinni og leiðsögu-
mannsins Tómasar.
íslenzkar
bókmenntir
Þá er komið að nútímanum.
Nú starfar við háskólann í
Varsjá kona sem samið hefur
Framhald á 10. síðu.
og hljóp í skyndi’ á bak.
Og hestinum hann hleypti á
' kaf
og hvarf í vota braut; —
þeir fundu að morgni mar-
skálks staf,
er mitt á ánni flaut
Af Rússum cnginn handtók
hann
né hafði dreng í bönd;
en drottinn lagði á landrekann
þá léttu föðurhöndL
Á hamlngju’ efSur orku itá
ég ætla trcysti valt,
sem horfir í að hætta á
að hreppa’ eða missa allt.
4
1