Þjóðviljinn - 20.03.1964, Blaðsíða 7

Fðsbidagur 20. marz 1864
ÞIÖÐVILJINN
SIÐA 7
RAFAGNA-
HVOLFIN
Fréttán, sem Þjóðviljinn birti sl.
föstudag, fyrstur blaða, um eldflauga-
skot Frakka á Mýrdalssandi í sumar,
hefur vakið áhuga margra og fyrir-
spumir um háloftarannsóknir. Frétta-
maður blaðsins sneri sér til Páls Berg-
þórssonar veðurfraeðings og lagði fyrir
hann nokkrar spumingar.
— Hvað eru van Allen beltin?
— Ég vildi nú heldur kalla þau
hvolf en belti, og það ætti að skýrast
af lýsingu á lögun þeirra. Hugsum okk-
ur, að geysistórum dúk væri sveipað
utan um jörðina, þó þannig að hann
næði ekki yfir heimskautabeltin. Ná-
lægt heimskautabaugum væru jaðrar
dúksins hælaðir niður líkt og tjaldskar-
ir, reyndar svo að vel húsaði undir.
Síðan væri blásið lofti undir dúkinn,
svo að hann þendist út, einkum yfir
miðbaug, og hæð hvelfingarinnar yrði
þar geysileg, tvöfalt þvermál jarðar.
Þetta myndarlega hvolf er þá svipað
ytra van Allen-hvolfinu. Hið innra
fengjum við með því að þenja dúkinn
miklu minna út, ekki meira en sem
nemur fjórðungi af þvermáli jarðar.
Þama höfum við í stórum dráttum,
að vísu full einföldum dráttum, mynd
af van Allen-hvolfunum tveimur. Þó
vil ég taka fram, að þykkt þeirra er
meiri en á léreftsdúk, hún getur verið
margfalt þvermál jarðar á ytra hvolf-
inu. Auk þess er fjarlægð jaðranna,
tjaldskaranna, ekki miðuð við pólana,
heldur segulskautin. Þannig falla jaðr-
amir nærri saman við norðurljósa- (og
suðurljósa-) belti jarðar, enda er þar
um eðlisfræðilegt samhengi að ræða.
— Hvað er sérkenni þessara hvolfa?
— I innra hvolfinu eru kvikar prót-
ónur og elektrónur (viðlægar og frá-
drægar rafagnir), sem eru í rauninni
hlutar af frumeindum, en i ytra hvolf-
inu eru aðallega kvikar elektrónur (frá
drægar rafagnir). Þær þjóta fram og
aftur eftir hvelfingunni með leiftur-
hraða, eftir sérkennilegum gormlaga
brautum. Segulsvið jarðarinnar sér um
að halda þeim á þessum brautum. Þess-
ar agnir eru með öðrum orðum gengn-
ar í gildru segulsviðsins. Rafagnir í
innra hvolfinu geta aukizt mjög við
kjamasprengingar í háloftunum.
— Hvert er eðli þessara rafagna?
— Þær valda svonefndri „jónun“
loftsins (sundurgreiningu rafmagns)
líkt og geislavirk efni, og eru því lífs-
hættulegar mönnum og skepnum.
Þær eru líka mislyndar. Magn þeirra
og hraði f ytra hvolfinu er afar breyti-
legt, og fer eftir því, hversu mikil um-
brot eru á sólinni, eykst gífurlega
skömmu eftir sólgosin. Þá braga norð-
urljósin þar sem rafögnum rignir nið-
ur í gufuhvoifið, segulsvið jarðar trufl-
ast og gengur úr skorðum og heym
viðtækja dofnar eða þrýtur með öllu,
einkum á stuttbylgjum. Vitað er, að
umbrot á sólinni eru háð miklum
sveiflum, að nokkru leyti háttbundn-
um á 11 ára fresti, og munu geimfarar
þurfa að taka tillit til þess.
— Hafa menn þá ekki beðið tjón af
geimferðum?
— Þeir hafa ekki komizt svo langt
út ennþá. Gervitunglin hafa flogið
,,lágt“, ekki nema í fárra hundmð
kílómetra hæð.
— Eru þessa-r rafagnir komnar frá
sólinni?
— Flestir halda, að rafagnir ytra
hvolfsins séu þaðan, aðrir telja að þær
örvist fyrir áhrif þaðan. Víst er, að
í sólgosum slöngvast mikil ský af ein-
hverjum efnum frá yfirborði sólar og
berast með miklum hraða, m.a. til
jarðar. Eru þessi ský einn til þrjá sól-
arhringa á leiðinni. Svo mikið er víst,
að frá þeim kemur orkan, sem kemur
þessum þeytingi rafagnanna af stað.
— Hvenær voru þessi rafagnahvolf
uppgötvuð?
— Skömmu eftir að fyrstu gervi-
tunglunum var skotið á Ioft. Fyrst
munu Rússar hafa orðið varir þessara
rafagna í geimnum, en Bandaríkja-
maðurinn van Allen setti síðan fram
kenninguna um geislavirkt hvolf.
Seinna kom í ljós, að þessi rafagna-
hvolf voru tvö. Þau eru a.m.k. hér á
Vesturlöndum kennd við van Allen.
— Af hverju geta Frakkar ekki at-
hugað þetta heima hjá sér?
— Þar eru rafagnahvolfin í slíkri
hæð, að svona eldflaugar ná þeim
ekki, en hér í norðurljósabeltinu, við
„tjaldskörina“, ætti fremur að mega
komast í námunda við þau.
— Eru eldflaugar mikið notaðar við
háloftarannsóknir?
— Talsvert, og á þó eftir að verða
meira. Þær eru einu tækin, sem duga
milli 50 og 150 km hæðar. Þar er ekki
hægt að halda gervitunglum • svífandi
vegna loftfyrirstöðu, en allir venju-
legir loftbelgir springa áður en þeir
ná þessari hæð. Loftið f þessari hæð er
hinsvegar mjög girnilegt til fróðleiks.
Þar eru flest þau „jónuðu" loftlög,
sem endurvarpa útvarpsbylgjum til
jarðar. Þar eru norðurljósin algengust
og glæsilegust. Þar eru stjörnuhröpin,
loftsfeinar, sem glæðast af núningi við
gufuhvolfið. Og þar, í 75—90 km hæð,
eru silfurskýin sem við sáum hér
um ágústnætur f fyrrasumar.
Eldflaugamar geta sent frá sér
natriumgufu, sem marka má af vind-
inum í ýmsum hæðum. Þær geta lika
borið hitamæla og önnur mælitæki og
útvarpað upplýsingum jafnóðum. Ger-
ist þetta með miklu meiri hraða en
athuganir með loftbelgjum, og er það
góður kostur.
Spjallað við
Pál Bergþórs-
son veðurfræð-
ing um van
Allen-geisla-
beltin
Benedikt Gíslason frá Hofteigi:
Um móðuharðindi,
sauðarlæri o. f I.
Þegar núverandi stjóm á Is-
Iandi, sem svo kallar sig, setti
fram stefnuskrá sína, eða
stefnuleysi hvað stjómarfar
snertir, og kenndi við viðreisn,
af fádæma yfirlæti og rök-
lausri heimsku, leizt þjóðinni
herfilega á blikuna. Hér var
ekki þjóðin í framsýn, ekki
þjóðmálin starfsgrundvöll-
ur. frekar en eldgos geta hald-
ið því fram að þau séu til ár-
bóta. Ekkert gat verið líkara
eldgosum í sögu landsins, en
það sem nú átti að gera í þjóð-
málum. Einn maður, bóndi
norður í landi, skildi þann
skyldleika sem hér var auð-
sýnilega milli vondra hluta.
Hann taldi það hart. ef þjóðin
ætti að fá máðuharðindi af
mannavöldum.
Móðuharðindi voru mann-
fellisharðindi, seint á 18. öld
og þvi fjarri í sögunni. Þau
stöfuðu af eldgosi, ósjálfráðum
náttúruhamförum, sem röskuðu
rás náttúrunnar á vissu af-
leiðingaríku sviði. Það er þeirra ,
ytri hlið. En þau áttu líka innri
hlið. Það var stjórnarfarið, og
þegar þetta var komið sam-
an í sínum afleiðingum, þá
hyggur þjóðin að yfir hana hafi
dunið mesta hörmung sögunn-
ar í þessum harðindum.
Eldgosin höfðu fylgt þjóðar-
sögunni, oft með stórkosleg-
um afleiðingum i landauðn ce
manndauða, sem þó nöfð'>
aldrei lagt und:’- cig allt lanrl-
ið í þvílíkum afleiðingum í
einu. Gosið, sem kom úr Laka-
gígum um varið 1783, var ó-
líkt öðrum gosum. Afleiðingar
þess virtust snerta meginhluta
lands, og er þó ekki full vissa
fyrir því. Það sem einkenndi
það frá öðrum gosum var
hversu það var öflugt og efn-
ismikið, það kom fyrir sem
aldrei áður, að gosduft barst
upp í háloftin og breiddist þar
út og sat kyrrt langan tíma.
Sólargeislamir náðu ekki til
jarðar með venjulegum hætti
og sýndist sólin rauð, þá til
hennar sást fyrir skýjum. Ekk-
ert gras sprettur nema sólar-
geislarnir nái um skírt loft
til blaðgrænu jurtanna, og hér
kom það á daginn að grasið
spratt ekki. Það hefur reynd-
ar verið skoðun að gosaskan
hafi verið eitruð, en slíkt er
firra ein. Engin jarðefni eru
eitruð fyrir gróðurinn. En gos-
aska hefur aldrei verið fóður
fyrir búfé.
Um haustið 1783 var það
komið í ljós hver ógn hér hafði
að steðjað, búpeningur nytlaus,
geldfé horað og sjúkt af ösku-
áti. Hér máttu allir sjá hvað
fyrir þjóðinni lá, hungur og
manndauði og gripafellir í stór-
um mæli. Hér var fámenn þjóð
og bústofn lítill. Hér mátti
eflaust miklu eða öllu bjarga.
Hér var náttúrlega illa farið,
og nú varð viðreisnarstjórnar-
far að koma til sögunnar. Þjóð-
in gat náttúralega ekki feng-
matvæli um haustið, þar
sem ekkert var til að greiða
með og fiskur úr sjó ekki meiri
en notaður hafði verið til lífs-
framfæris fólki um sumarið,
mörgu á flótta frá heimilum
sínum örbjarga. Þetta var stór-
fellt viðreisnarbragð, því ekki
urðu skuldirnar fyrir matinn!
Þegar kom fram á vorið 1784
leið fólkið neyð í stórum hlut-
um lands, sulturinn svarf að,
og bömin lágu hungurmorða
á bælum sínum. Fjörmiklir og
tápmiklir unglingar virðast
þola sultinn verst, og reyna að
bjarga sér mest. Þeir sáust
ekki fyrir um það í sultar-
æðinu að hnupla sér mat, ef
hann var nokkurstaðar að fá.
En viðreisnarþjóðfélag eftir
felli lætur ekki slíkt viðgangast.
Fulltrúar stjórnarinnar komu á
vettvang og dæmdu þessa ungu
menn til ævilangrar þrælkun-
ar i rasphúsum Dana, enda
þótti Dönum gott að fá vinnu-
kraftinn ókeypis. Þjóðinni voru
þessir menn glataðir, og Dan-
ir kvöldu úr þeim lífið.
Nú kom það sem bezt var
við svona viðreisnarþjóðfélag.
Sumir menn, einkum umboðs-
menn Dana, áttu mat. Stöku
Islendingar áttu þá enn jarð-
arhundrað, og hungraða fólk-
ið, sem átti jörð en cngan mat,
gat nú látið jörð, t.d. 18 hundr.
fyrir eitt sauðarlæri frá kon-
unglegum umboðsmanni, en ét-
ið lærið — og kannski dáið
síðan.
Einn sýslumaður, sem erfði
stórfé eftir föður sinn, skömmu
eftir þessi harðindi og þessa
viðreisn, lét svo um mælt. að
sig hefði ekki munað um þenna
arf, svo rikur var hann orð-
inn á viðreisnarstjómarfarinu
eftir eldinn.
Það er þetta: Hin ytri hörm-
ung af náttúrufarinu, og hin
innri hörmung af stjórnarfar-
inu, sem þjóðin kallar móðu-
harðindi, eldharðindi, og tel-
ur eina stærstu sorg sögunn-
ar.
Hefði stjómarfarið ekki í
sinni viðreisn lagzt á sveif með
eldinum og móðunni, hefði hér
minna til kvalar og óbætan-
legs tjóns. Móðuharðindin eru
að inntaki viðreisnarstjómar-
far. Það var móðuharðindainn-
tak, sem hinn vitri bóndi sá
í viðreisninni 1960. Það var
ljóst, að fólkið myndi streyma
úr sveitinni til sjávarins, eins
og í móðuhairðindum. Það átti
að fella krónuna, og krónan
var felld, verðgildi peninganna
rýrt og það svo, að sá sem
skuldaði það sem tv-ær íbúðir
þurfti til að borga, nægði nú
önnur þeirra, þ.e. það þarf
ekki einu sinni sauðarlæri fyr-
ir mikla fasteign. Það er ó-
tvíræður móðuharðindasvip-
ur á þessu.
Við gengisfallið hækkuðu
allar vörur i verði um helm-
ing, en fólkið, sem hafði að-
eins ákveðið kaup til að lifa
af — kaupa þessar vömr —
átti að hafa sama kaup og
áður til að lifa af. Það þýddi
helmingi minna lifibrauð. Þeir
sem þurftu að klípa af kaup-
inu sínu til að greiða af lán-
um fyrir húsnæði, fengu nú
stórhækkun á vöxtum lánsf.iár-
ins, og mátti þá sýnast auð-
sætt að nú var hægt að fá
fasteignir fyrir sauðarlæri. Hér
voru móðuharðindin hrein og
bein fyrirmynd. Auk þess
skyldu svo ekki aðrir fá lán
í bönkunum, eða þeir fyrst og
fremst. sem gátu haft þau fyrir
sauðarlæri í fasteignakaupum.
Nú kom að því, sem vænta
mátti af móðuharðindastjóm-
arfari — anda djöfulsins — að
dugmiklir unglingar fóru að
sprengja upp læsingar og af-
greiða sig sjálfir í auðugum
„bútikum“ hinna nýju „sýslu-
rnanna", alveg eins og ungling-
amir í Eiðaþinghá prestsonur-
inn í Gilsárteigi og lögréttu-
mannssonurinn á Hjartarstöð-
um fengu sér bita í annars búi
í móðuharðindunum. Svo langt
hefur þetta gengið, að þeir sem
þykjast ekki fá nóg af pen-
ingum, hafa farið í sjálfsaf-
greiðslu í bönkunum upp á
fina pappíra. Og nú er allt
að verða vitlaust, saksóknar-
Eftirfarandi hefur Bruna-
vamaeftirlit ríkisins beðið
Þjóðviljann að birta:
„Brunaeftirlitinu hafa bor-
izt eftirfarandi upplýsingar frá
slökkviliðsstjóranum á Dalvík,
sem hann hefur gefið leyfi fyr-
ir að megi birta í dagblöðum,
ef þess er óskað.
Vegna fregna í blöðunum um
bruna á Grundargötu 9, Dal-
vík, skal eftirfarandi upplýst:
Kyndiklefinn og þvottahús
var í skúrbyggingu áfastri við
íbúðarhúsið. Þar var bruna-
boðinn staðsettur, en bjallan
skilin frá og tengd brunaboð-
anum með einangruðum þráð-
um nær íveruherbergjum.
Þessi breyting reyndist i
góðu lagi við upsetningu.
Eldsupptök eru greinilega í
vegg milli íveruhúss og áður-
nefndrar skúrbyggingar, ofar-
lega eða alveg upp við loft.
Brunaboð'nn var þar til
hliðar og aðeins neðar, en
leiðslur milli hans og bjöllunn-
inn í móðuharðindastjómar-
farinu og dómarar á mörgum
dómstigum, hafa fjölda mála
til úrlausnar út af þessu nýja
móðuharðindahnupli, ég væri
nú Brimarhólmur við Eyrar-
sund lægi þangað straumur
ungra íslendinga, sem aldrei
síðan sæjust á Islandi, frekar
en Eiðaþinghárunglingamir á
fyrri tíð.
Svona glöggskyggn var bónd-
inn á samsvip tveggja stórra
sorga í sögu þjóðarinnar.
En það var óvart komin önn-
ur tíð, þótt móðuharðindamenn
beri alltaf sama svip. Þeir sem
Framhald á 8. síðu.
ar lágu einmitt yfir eldsupp-
tökum. Greinilegt er að ein-
angrun hefur fljótlega brunn-
ið af þráðunum og þeir leitt
saman.
Engar sönnur eru fyrir því,
að brunaboðinn hafi ekki gef-
ið frá sér hljóð stutta stund,
þó álykta megi, að einangrun
þráðanna hafa verið brunnin
af, áður en hitastig er komið
í 70 til 80 gráður. Þó er hann
í þessu tilfelli vel staðsettur
og fjarri allri loftræstingu, sem
gæti haft truflandi áhrif.
Þó svona hafi tekizt til i
þetta sinn. eru þessi viðvör-
unartæki ófýrust og þarfari
mörgum fremur í hverju húsi
og fleytu.
Hér á Dalvik hefur svona
brunaboði gefið aðvörun um
eldhættu í bát á rúmsjó, sem
ef til vill hefði annars getað
orsakað tjón eða slys.
Dalvik, 5. marz 1964.
Hallgrinuir Antonsson,
slökkviliðsstjóri".
<5>-
ÓDÝRUSTU VID-
VÖRUNARTÆKIN