Þjóðviljinn - 16.07.1965, Qupperneq 7

w
Fðstudagur 16. júlí 1965 — ÞJÓÐVILJINN — SlÐA 7
n
Aoliranótt fimmtudagsins voru úr bandaríska
geimfarinu „Mariner 4.“ sem þá fór fram hjá
plánetunni Mars í um 10.000 km. fjarlægð, tekn-
ar myndir af yfirborði hennar, 21 talsins. Vonir
standa til að þessar myndir muni veita mönnum
mikilsverða nýja vitneskju um þennan nágranna
m
okkar í geimnum og leysa ýmsar þær ráðgátur
sem menn hafa lengi glímt við. í greininni sem
hér birtist er sagt frá rannsóknum, niðurstöð-
um og tilgátum vísindamanna um Mars. Greinin
er þýdd og endursögð úr stjarnfræðibók La
rousse-forlagsins franska.
Ef unnt væri að skýra ráð-
gátuna um litbrigði Mars á
þennan veg — en það felur
ekki í sér neina fyrirfram neit-
un þess að til séu tjamir á
stöku stað eða vötn — ætii
ekki að vera vandi að skýra
litbreytingar hnattarins, a.m.k.
á pappímum. Þar sem mestur
er rakinn gerast ýmiskonar
breytingar eftir árstíðum, líka
á „skurðunum" og verður sagt
frá því hér á eftir. .Skurðirn-
ir“ eru líklega fram komr.ir
við það að myndast hafa gljúf-
ur með beinum línum fyrir t.il-
verknað náttúmkrafta, en ó-
venju góð lífsskilyrði í þess-
um gljúfrum.
Hvernig sem á þetta er litið,
er það mjög gimilegt til rann-
sökna, því að hér er að finna
fyrstu sannanir fyrir lífi á ððr-
um hnöttum. Þó að ekki beri
enn öllum saman um það
hvemig skýra beri litinn á
dökku svæðunum, er lítill
ágreiningur um rauðgulu svæð-
in.
Ljósmælingar á þeim sýna
það að hlutfallstala þess Ijóss,
sem þau endurvarpa, 15 til 20%
er að öllu leyti sambærilegt við
það sem eyðimerkur jarðarinn-
ar endurvarpa, og að rauði lit-
urinn stafar að líkindum af
ryði (oxideruðu járni). ðuk þoss
hafa rannsóknir Lyots við
stjömuathuganastöðina í Meu-
don gefið til kynna, að hnött- •
urinn sé ryki hulinn, og er
þetta í samræmi við þá tilgátu
að rauðleita mistrið sé í raun-
inni sandbylur. Að síðustu má
nefna það að W. W. Coblentz
bandarískur vísindamaður, hef-
ur fundið í inn-rauðu litrófi
rákir, sem eigna mætti kisíl
(silísíum), og bendir þetta til
þess að margt sé líkt með eyði-
mörkum Mars og jarðarinnar,
ef munurinn er þá nokkur.
Hinn eini munur, sem nokkuð
kveður að, það em þessar
dökku rákir, sem fengið hafa
Plánetan Mars — íslijúpamir á heimskautunum sjást vel.
fylgdi uppgötvun sinni fast eft-
ir í athugunum í næstu tvö
skiptin sem Mars kom í jarð-
nánd, en eftir það fór honum
að förlast sjón, svo hann varð
að hætta. Athuganir hans
sýndu hvernig þessar rákir
röðuðust þétt um hnöttinn með
margvíslegu móti, ýmist dauf-
ari eða skýrari, og tengdu sam-
an dökku svæðin, gengu þvert
yfir ,,meginlönd‘‘, og sýndust
því lík, sem væm þau af hönd-
um manna eða annarra vits-
munavera gerð.
Þess má geta, að sumir hinna
Kort af Mars.
nafnið „skurðir"
heppilegt nafn.
— mjög ó-
„Skurðirnir" á
Mars"
Þetta furðúlega fyrirbæri
sást ekki fyrr en árið 1877, og
var það Schiaparelli sem gerði
þessa athugun í stjömuathug-
anastöðinni í Milanó. Hann
skýmstu skurða em dregnir
upp á eldri kortum af Marz,
einkum því er Schröter gerði
1798, og enn betur hjá Daves
1864. En Schiaparelli varð fyrst-
ur manna til að vekja athygli
á þessu fyrirbæri, því hann
lýsti þeim miklu betur en áður
hafði verið gert, og gerði af
þeim afbragðs myndir. Jafn-
framt gerði hann uppdrátt af
plánetunni allri, og var það að-
dáanlega vel gert og sýndi
fjölda margt, sem enginn hafði
vitað áður og gaf hann hverju
fyrir sig heiti í stað þeirra
nafna sem áður höfðu gilt, og
hefur nafnakerfi hans (latneskt)
verið tekið upp með öllum
þjóðum.
Fjöldamargir sáu þetta síð-
ar, og einn hinna þrautseig-
ustu var Parcival Lowell,
frægur bandarískur stjömu-
fræðingur, sem stofnaði stjömu-
athuganastöð þá í Flagstaff ár-
ið 1894, sem ætluð varð til að
skoða Mars sérstaklega. Fleiri
og fleiri skurðir komu í ’jós,
og rannsóknarmennimir við at-
huganastöð Lowells drógu bað
allt upp á blað, og varð úr bví
mjög þréttriðið net um allan
hnöttinn. Það þótti sérstökum
tfðindum sæta, að sumstaðar
virtust skurðirnir liggja tveir
saman hlið við hlið, eins og
j ámbrautarspor.
Allt þetta var margrætt
meðal stjömufræðinga, og voru
ekki allir á eitt sáttir, en nú
urðu menn fyrst efablandnir.
Til þess að gefa lesandanum®.
hugmynd um deilur þessar, er
vert að segja frá þessu nánar.
Skurðimir, sem greinast um
hnöttinn allan, og í allar áttir,
eru sagðir vera afar mjóir,
flestir, og svo vel afmarkaöir,
að þeir eru sýndir á mörgum
teikningum eins og mjó og slétt
strik. En aðrir hafa sýnt þá
serrt nokkuð breið strik og með
illa afmörkuðum útlínum, en
miklu betur sýnilega.
Hvers eðlis sem þeir kunna
að vera, þá er engu líkara en
þeir hafi einhverju ákveðnu
hlutverki að gegna, því þeir
tengja saman svæði (eða liggja
milli svæða) sem hafa sérstök
einkenni sín á milli, og iðulega
eru þeir á þeim mörkum, þar
sem litaskil verða. En þess má
geta, að margir, sem þetta
hafa athugað, fullyrða að oft
liggi þeir þvert yfir dökku
svæðin. Auk þess er þess að
gæta, að þar sem tveir skurð-
ir mætast á ljósu eða rauð-
leifcu svæðunum, breikka þeir
snögglega, svo úr verður lítill,
kringlóttur blettur við mótin,
og kallast þetta „vinjar" á
Mars. Stundum koma ,,vinjam-
ar“ fram í skurðinum miðjum
milli samskeyta, líkt og perlur
á bandi. Þetta allt kom Low-
ell til að setja fram þá skoðun,
að skurðimir væru af höndum
gerðir og stæðu að þeim viti
bornar verur, en tilgangurinn
væri sá að veita vatni á eyði-
merkur þessa skrælþurra hnatt-
ar.
Ekki eru allir skurðimir jafn
vel sýnilegir, og þeir virðast
undirorpnir breytingum. Það
er all torvelt að segja nokkuð
ákveðið um hið síðasttalda, því
mikið er undir stjörnusjúánni
komíð og ekki síður þeim sem
athugar.
Þessi fyrirbæri á Mars hafa
löngum vakið hina mesfcu for-
vitni manna sem um þau hafa
vitað og hugsað. En þess má
gæta að þetta er allt skoöað
með auga manns og í tækjum
gerðum af mannahöndum, og
hvorutveggja getur farið villt.
Og það er sannast sagna, að
þegar gerðar em á þessu at-
huganir við beztu skilyrði og
með allra beztu tækjum, leysast
strikin upp í smáa depla, sem
raunar liggja í nokkurnveginn
réttum röðum. En þegar skoð-
að er í ófullkominn kíki, ligg-
ur við að þau hverfi, og verða
þá að ógreinilegum, samfelld-
um strikum, eins og perlufesti
mundi sýnast úr fjarlægð.
Þessar athuganir, sem gerðar
voru af Antoniadi í 82 cm
stjömusjánni í Meudon, mættu
virðast taka af allan vafa. En
ekki hefur sú orðið raunin á,
að þær séu samþykktar al-
mennt.
Fournier, sem er einn í hópi
mikilhæfra stjörnufræðinga, —
hefur bent á það, að sumir .
skurðimir, sem venjulega eru
svo grannir og daufir, að vafi
leikur á því að þeir séu til.
breytast stundum í breiðar rák-
ir vel sýnilegar og hið gagn-
stæða gerist þegar greinilegir
skurðir hverfa gersamlega.
Þessar athuganir eru staðfestar
af þeim sem nú eru uppi af
skóla Lowells. Sliper heitir sá
sem Ijósmyndað hefur ýmsa
hina greinilegustu af skurð-
unum, og vinjamar, bæði tvó-
falda skurði og einfalda, iafn-
vel þó að langt sé frá þvi að
þeir séu svo þráðmjóar línur,
sem þeir eru á teikningum Lo-
wells.
Að lokum má geta þess, að
tekpar hafa verið ágætar Ijós-
myndir og gerðar aðrar vel
heppnaðar athuganir frá því
árið 1941 í stjömuathugana-
stöðinni á Pic Midi (Hádegis-
tindi) í Pyreneafjöllum Frakk-
landsmegin, fyrst gerði það
Bernhard Lyot, en eftir að hann
var látinn, Audouin Dollfus.
Þessar athuganir hafa leitt f
Ijós, áð skurðimir em mjög
greindir og margbrotnir, og svo
er allt yfirborð hnattarins. Þær
bera þess líka vott hve mikl-
um erfiðleikum það er bundið
að taka myndir af himinhnöit-
um héma á jörðu niðri, því
hvað lítið sem bjátar á um á-.
stand lofthjúps jarðarinnar,
verða öll hin smærri og ffn-
gerðari atriði á myndunum eða
fyrir sjónum athugandans, 6-
greinileg, og skurðimir fara þá
aftur að líkjast beinum, órofn-
um strikum.
Fyrstu skýringamar á þessu
fyrirbæri á yfirborði Mars
virðast vera byggðar á röngum
skýringum og ófullkomnum at-
hugunum, sem sýndu slétt land
bg laust við kennileiti, þar sem
raunar var margbreytilegt
landslag, og hefur þetta allt
verið borið til baka á síðari
árum. Samt virðist vera í þessu
einhver sannleiksneisti, sem illt
er að afneita. Þó að skurðimir
séu hvorki áveituskúrðir né
beinar ræmur af vökvuðu landi
til beggja hliða — eins og Lo-
well hélt, — er þó eftir að
skýra, hvað því veldur að þeir
taka á sig þessar myndir. Satt
að segja em þeir ráðgáta enn
sem komið er, og sú gáta verð-
ur varla leyst fyrr en farið
verður til Mars, eða þá að
snjall maður ræður gátuna.
Og svo má geta þess, að þó
að skurðimir séu allrar athygli
verðir, eru þeir miklu daufari
og ógreinilegri á ásýnd hnatt-
arins en dökku svæðin.
Tunglin
— Þeir sem fyrst athuguðu
Mars vissu ekki af tunglunurn
og sáu þau ekki. Sá hét Asaph
Hall, sem gerði. Hann sá þau
í stóra stjömukíkinum í athug-
unarstöðinni í Washingfon.
þegar Mars var í jarðnánd
1877. Eðlilegt var, aðþausæjust
ekki fyrr, því þau eru mjög
lítil, og birta þeirra dauf, auk
þess sem þau hyljast til hálfs
í ljómanum frá Mars.
Þessi tvö tungl voru skfrð
Phobos og Deimos (Skelkur og
Ötti), en þetta fylgir herguðn-
um. Phobos snýst um Mars í
5920 km hæð, en Deimos í 20.
000 km hæð.
Braut þeirra umhverfis
Mars er nærri því hringlaga,
og báðar brautimar liggja á
sama fleti, milli einnar iil
tveggja gráða af miðbaug
hnattarins. Phobos snýst miklu
hraðar en Deimos, enda er
hann miklu nær Mar-s, og fer
hann hringinn á 7 klst. og 39
mín„ en Deimos fer þetta á 30
klst. og 17 mínútum.
Enginn veit neitt um yfirborð
þessara hnatta, né efnasam-
setning þeirra, því jafnvél i
sterkustu stjömusjám sjást þeir
sem stærðarlausir deplar. Stærð
þeirra hefur verið áætluð sam-
kvæmt Ijósmagninu, og virðist
Phobos vera 16 km að þver-
máli en Deimos 8 og eru þeir
því ekki stærri en einhver af
stærri borgum jarðarinnar, og
mundu komast fyrir innan
takmarka Lundúnaborgar. Það
hefur sannazt af mismun sem
verður á birtumagni þeirra, að
þeir snúa alltaf sömu hlið að
plánetu sinni.
Sjálfsbjörg byggir vinnu-
og dvaíarheimili fatlaðra
□ Sjálfsbjörg, landssamband fatlaðra, hygg-
ur nú á miklar byggingaframkvæmdir á lóð sinni
við Laugarnesveg. Ráðgert er að þarna rísi vinnu-
og dvalarheimili fyrir fatlaða ásamt æfingastöð
og gistiherbergjum fyrir fa’tlað fólk utan af landi
sem til höfuðborgarinnar kemur til að leita sér
lækninga.
Þjóðviljinn átti slutt spjall
við Trausta Sigurlaugsson,
framkvæmdastjóra sambands-
ins, um hinar fýrirhuguðu
byggingaframkvædir, og sagð-
ist honum svo frá:
— Það er ekki enn endan-
lega ákveðið hvenær fram-
kvæmdir hefjast en vonir
standa til, að það geti orðið
í haust. Teiknistofa Gísla Hall-
dórssonar hefur tekið að sér
að teikna byggingarnar og
eftir því sem ég bezt veit er
það verk þegar hafið. Þetta
verða tvö 550 fermetra hús
— Framkvæmdirnar verða
teknar í tveimur áföngum og
verður dvalarheimilið byggt
fyrst. Það er mjög aðkallandi
að reisa slíkt dvalarheimili þar
sem mjög margt fatlað fólk
býr við mjög ófullnægjandi að-
búnað á elliheimilum og öðr-
um stöðum þar sem engin tök
eru á að veita fólkinu þann
aðbúnað sem það þarfnast.
Þarna er einnig ráðgert að
æfingastöðin verði til húsa.
í dvalarheimilinu verður hús-
næði fyrir 50 manns og erj
það allt einstaklingsherbergi.
Að líkindum verður aðstaða til
matargerðar í herbergjum og
einnig verða lítil eldhús sem
3—4 íbúar hafa sameiginleg af-
not af.
Framhald á 9. síðu.
t