Þjóðviljinn - 08.04.1967, Síða 5

Laugardagur 8. april 1367 — ÞJÓÐVJXJENN — SÍÐA.. J
Sannleikuriinn verður til
þegar andstæður takast á
P.jotr Kapitsa, einn fremsti kjarneðlisfræðinRur Sovétríkjanna,
doktor í eðlisfræði og stærðfræði. Meðlimur Visindaakademiunn-
ar síðan 1939 og í forsæti hennar síðan 1960. Forstjóri eðiis-
fræðistofnunar Akademíunnar og prófessor við Moskvuháskóla
Fæddur 1894. Starfaði í Cambridge 1921—1934 með Rutherford
otr kynntist har Niels Bohr. Heiðursmeðlimur dönsku vísindaaka-
demíunnar 1946.
APITSA: Fyrir íimm árum
hélt ég ræðu um hinn mikla
rússneska vísindamann Lom-
onosof. Ég hélt því fram að
hann hefði ekki getað notfært
sér snilligáfu sina til fulls. Það
háði honum að störí hans voru
ekki viðurkennd hvorki innan-
lands né utan. Landar hans
mátu hann meira sem skáld en
sem vísindamann. Hann öðlað-
ist ekki þá hamingju í starfi
sínu sem snilld hans gerði
hann verðugan.
Ein af orsökum }>essa harm-
leiks var einangrun hans frá
heimi vísindanna. Önnur var
sú, að Rússland var þá ekki
vísindasamfélag. Á sama hátt
og smekkur og menning sam-
félagsins ákveður þroska list-
anna í hverju landi, er þroska-
Stig vísindanna háð því, hve
þróað samfélag vísindamanna
er. Sé ekki til háþróað og
heilbrigt vísindasamfélag, þá
munu framfarasinnuð vísindi
heldur ekki verða til — það er
sama hve margir Lomonosofar
fæðast.
En það er mjög mikið verk-
efni að skapa framfarasinnað
vísindasamfélag, og við gefum
því ekki nægilegan gaum. Það
er erfiðara að velja úr unga
hæfileikamenn og ala þá upp.
Það er nauðsynlegt að kenna
samkvæmt áætlun breiðum
hópi manna, sem er tengdur
vísindunum. Við verðum að
innræta þeim ást og virðingu
fyrir vísindum, gefa þeim löng-.
un og möguleika til að meta á
hlutlægan hátt vísindaleg af-
rek og til að styðja það sem
í raun og veru er bezt í vís-
indum. Aðeins það samfélag
sem getur metið afrek rétt og
skilið á milli þeirra og falskr-
ar velgegni getur hjálpað vís-
indunum — og listinni einnig
— til að þróast eftir réttum
leiðum.
*
JÚNOST: Þegar þér talið um
kennslu er það ljóst að þér
eigið við ungt fólk, því skóla-
ganga er hlutskipti æskufólks.
Hvert er það andrúmsloft sem
þér álítið bezt til þess fallið
að skapa félagslegan þroska
og háleitar grundvallarreglur
hjá séskunni?
KAPITSA: Traust og heil-
brigt almenningsálit getur að-
eins orðið til í andrúmslofti líf-
rænnar og virkrar hugsunar, í
andrúmslofti leitar og skap-
andi starfs. Það er óhjákvæmi-
leg forsenda íyrir því að slíkt
andrúmsloft verði til að ólík-
ar skoðanir takist á, að menn
skiptist á umdeildum skoðun-
um, að umræður fari fram. Á
síðgri árum höfum við stigið
geysistórt skréf í rétta átt.
en þar fyrir eru kappræður
okkar ennþá lélegar, við sýn-
um í þeim ekki nógan dugnað
og hæfni.
í þrettán ár — frá 1921 lii
1934 — vann ég í Bretlandi
við Cavendish-rannsóknarstofn-
unina, á þessum árum varð ég
vísindamaður. Og öll þessi ár
hrærðist ég í andrúmslofti
kappræðna sem bæði fóru fram
fyrir opnum tjöldum og að
baki þeim. Oítast voru þess-
ar kappræður vísindalegar, en
Stundum um félagsleg efni.
Þýðing þeirra verður ekki of-
metin. Þegar öllu er á botninn
hvolft eru umræður í sjálfu
sér díaleklískar. Sannleikurinn
verður til, þegar andstæður
takast á. Allstaðar í vísindun-
um þar sem engin barátta fer
fram, , engar andstæður birt-
ast, eru þau á leið til grafar,
eru þau að jarða sjálf sig. Það
er auðveldara að láta sem and-
stæðingur þinn sé ekki til en
að rökræða við hann — en að
snúa baki við honum, þekkja
hann ekki, „loka hann úti'“, —
það er sama og að baka vís-
indunum, sannleikanum og
samfélaginu tjón.
★
Kappræður skerpa skynsem-
ina, styrkja skoðun manna
og fjölga áhangendum sann-
leikans. Kappræður eiga að
vera uppalandi. En til að svo
megi verða skiptir miklu að
menn viti hvernig á að heyja
kappræður. Að þessu leyti höf-
um við ekki miklu af að
státa — og er þá Vísindaaka-
demian ekki undan skilin. Nefn-
um til dæmis hvernig ráðstefn-
um eða íundum er stjórnað.
Hlutverk stjórnandans er venju-
iega takmarkað við að segja
fund settan og slíta honum og
gæta þess að reglur séu haldn-
ar. En hann á að stýra kapp-
ræðufundi, setja íram vanda-
mál, kynda undir þegar um-
ræður dofna og hann á að
draga saman niðurstöður þeirra
að lokum.
Cngt fólk verður að laera
að deila af dugnaði af öfum
sínum sem tóku þátt í bylting-
unni. Þá var mælska göfug
list því allt var orðinu háð.
Það sem ég á við er að ungt
fólk verður að þroska með sér
þá list að skiptast frjálslega
á skoðnnum undanbragðalaust
og óttast ekki árekstra.
*
JÚNOST: Menn segja að ann-
ar tveggja kappræðumanna
hafi alltaf rangt fyrir sér. Gæti
ræðustóll þar sem ólíkar skoð-
anir koma fram ekki orðið
vettvangur fyrir útbreiðslu
rangra skoðana?
KAPÍTSA: Vitleysa. í fyrsta
lagi: Tveir kappræðumenn geta
báðir haft rétt fyrir sér eða
báðir rangt. í öðru lagi: Menn
geta ekki þekkt sannleikann
fyrirfram, og menn verða að
þreifa sig áfram og prófa hann
með því að láta andstæður
takast á. í þriðja lagi: Vill-
ur munu alltaf þoka þegar
sannleikurinn knýr á, þrátt
fyrir allar hindranir. í versta
tilviki er hér aðeins spurt um
tíma og íjölda íórnarlamba
eins og mannkynssagan — allt
frá dögum rannsóknarréttar-
ins eða fyrr — sýnir. Og í
fjórða lagi vil ég gjarna halda
fram rétti manna til að gera
yíirsjónir. Ég man samtal sem
ég átti við Ilorace Lamb. Hann
sagði mér að hann hefði hlust-
að á íyrirlestur hjá Maxwell.
Hann sagði að Maxwell hefði
oft gert skyssur þegar hann
skrifaði formúlur sínar á töfl-
una. En Lamb iærði meira af
þeirri staðreynd að Maxwell
leitaði að villum sínum og leið-
rétti }>ær en af nokkrum þeim
bókum sem hann hafði lesið.
Lamb urðu villur Maxwells
það verðmætasta sem fram
kom í fyrirlestrunum. Og ég
hcld að yfirsjónir snjalls
manns séu jafn fræóandi og
sá árangnr scm hann nær. Ég
hef sagt áður, að yfirsjónir,
villur eru ekki gerfivísindi.
Hitt eru gerfivísindi að vilja
ekki við’urkenna yfirsjónir.
Við getum sagt að yfirsjónir
séu díalektísk aðferð til að
prófa sannleikann. Menn mega
aldrei ýkja þann skaða sem
þær kunna að hafa í för með
sér eða vanmeta gildi þeirra.
★
ÚNOST: Að því er visindin
varðar þá eru þau ekki leng-
ur andstæð þessari kenningu.
En á hún aðeins við um vís-
indin?
KAPITSA: Það heid ég ekki.
Lögmál þróunarinnar eru hin
sömu allsstaðar en þróunin
gengur misjafnlega hralt.
Á veggnum hjá mér sjáið
þér teikningu eflir Picasso.
Þessi teikning fullnægir á etig-
an hátt íorskrift klassískrar
raunsæisstefnu. En næstum því
allir njóta þessarar myndar. Að
minum dómi eiga nútímamál-
verk að bjóða áhorfandanum
að taka þátt í skapandi list.
Áhorfandinn á að hugsa og
skapa verkið með málaranum.
Þegar við horfum t.d. á þenn-
an Dan Quijote eftir Pioasso
sjáum við myndina hvor á sinn
hátt. Hvor okkar leggur hluta
af sjálfum sér í teikninguna
því það er í henni nóg rúm
til þess. Auðvitað er slik iist
flóknari trl skilnings en t.d.
málverk eftir Brjullof (rússn.
19. aldar málari).
Fyrir skömmu las ég athuga-
semd um Picasso eftir hinn
fræga málara okkar, Pavel Ko-
rin. Hann hafði verið í Banda-
ríkjunum og séð verk eftir
Picasso í Guggenheimsafninu
og breytt skoðun sinni á Pic-
asso. Þetta er mjög eftirtekt-
arvert því Korín er að því er
myndlist varðar fullkomlega
opinskár og fullkomlega rétt-
trúaður. Og svo verður hann
allt í einu fyrir áhriíum frá
Picasso! Það er augljóst að
árekstrar milii mismunandi
stíla og trúarjátninga í listum
eru jafn þýðingarmiklir fyrir
þróun listarinnar og barátta
milli andstæðna fyrir vísinda-
legar framfarir. Þetta hefur
rétt einu sinni enn komið fram
í sambandi við umræður um
eínahagsmál í blöðum okkar,
sem höfðu svo miklu hlut-
verki að gegna í sambandi við
undirbúning ákvarðana flokks-
ins um breytingar á áætlana-
gerð og stjórn iðnfyrirtækja
okkar.
★
ÚNOST: Vel á mirmzt: Um-
bæturnar í efnahagskerfinu,
þær eru þýðingarmikill áfangi,
sem fela í sér marga mögu-
leika fyrir ungt fólk. En ósjald-
an er látinn í ljós ótti um, nð
okkar unga fólk sé ekki und-
ir það búið að hafa frumkvæði
í efnahagslifi. Það er ljóst að
menn verða að biía sig í tíma
undir það að standa á eigin
íótum.
KAPITSA: Auðvitað, við
verðum að þroska smekk æSk-'
unnar fyrir félagslegu lífi á
alla lujid — því fyrr, þeim
mun betra. Við verðum æ oft-
ar vör við að aðeins ungt fólk
býr yfir þeirri skaphöfn sem
geri^ menn framfarasinnaða,
meðan þeir sem gamlir eru
vilja fyrst og fremst lifa í
friði. Það nægir því ekki að
segja að æskan sé framtíð
okkar. Hún er einnig nútið
okkar. Þegar menn eldast eru
það aðeins þeir ungu, aðeins
nemendur manna, sem geta
bjargað mönnum frá andlegri
stöðnun. Hver annar en nem-
andinn getur kennt kennaran-
um nokkuð?
JÚNOST: I einni af síðustu
ræðum yðar segið þér að rétt
væri að stofna klúbb þar sem
hægt væri að koma saman og
ræða þýðingarmikil mál við
frjálslegar aðstæður. f hvaða
formi mynduð þér vilja íram-
kvæma slíka hugmynd?
KAPITSA: Menn verða að
þekkja fólk betur en ég geri
til að svara þeirri spurningu.
Kafíihús væri t.d. ágætur stað-
ur, en það þyrftu að gilda ein-
hver ákvæði um gestahópinn
þannig að ungt fólk gæti kom-
ið á ákveðið kaffihús og vitað
hvaða fólk það á von á að
hitta og um hvaða hluti verður
talað. Ef til vill ættum við að
stofna sérstaka frístundaklúbba
þar sem gestirnir hafa sameig-
inleg áhugamál t.d. höggmynda-
list og arkitektúr. Æskulýðs-
búðir fyrir fólk frá ýmsum
löndum. Yfirleitt eru ferðalög
ungu fólki bráðnauðsynleg. Og
við ættum að skipuleggja
listsýningar í ýmsum fræðslu-
stofnunum eins og við skipu-
leggjum — að vísu of sjald-
an — ljóðakvöld.
★
E’ g læt mig persónulegá
dreyma um fræðslustofn-
un eins og College de France,
þar sem fremstu vísindamenn
okkar gætu talað við unga
menn um mál sem báðir hafa
áhuga á. Mönnum skyldi heim-
il ókeypis þátttaka og það yrðu
engin próf, en möguleikar á
fræðslu og sjálfsákvörðun gætu
orðið mjög miklir. ímyndið
yður að Kolmogorof (frægur
stærðfræðingur) héldi fyrir-
lestra um samband stærðfræði
og skáldskapar, og Akímof tnn
leikhús. Mér þykir mjög Leitt
að við efnum sjaldan til slíkra
funda og að tilviljun er látiq
ráða þeim um of. Það væri
einnig mögulegt að bjóða er-
lendum vísindamönnum til að
halda fyrirlestra, sömuleiðis
rithöfundum og félagsmálaráð-
gjöfum. T.d. Aragon og Mau-
rois... já, því ekki að koma
slíkri stofnun á fót t.d. í sam-
bandi við háskólann í Moskvu?
Það er hægt að finna mörg ólík
form fyrir slika starfsemi, ep
það skiptir ekki mestu máli.
Rómverjar voru t.d. vanir að
halda kappræður í baðhúsum.
Það er innihaldið sem skiptir
máli. Án umræðu gerist engin
þróun — þannig hljóðar eitt
af þýðingarmestu lögmálum
framfaranna.
□ Sovézka tímaritið Júnost (Æska) birti
fyrir skömmu athyglisvert viðtal við ein-
hvern fremsta eðlisfræðing Sovétríkjanna
og reyndar allra landa, prófessor Pjotr Kap-
itsa. Fjallar viðtalið um merkileg efni: Nauð-
syn frjálsrar umræðu og þýðingu þeirra fyr-
ir þroskað almenningsálit í Sovétríkjunum.
Viðtalið fer hér á eftir, örlítið stytt.
[LÆ\ty©fS\[K?
IFD@VDIL[L
MENNINGA RB YL TING
Það er engin lýgi að halda
því fram, að viðtalið við
einn ágætasta visindamann
Sovétríkjanna, Pjotr Kapitsa,
sem birt er hér á síðunni, sé
merkilegt. Að vísu eru sjón-
armið hans enginn nýr sann-
leikur, en þau eru bæði við-
feldin og skemmtilega fram
sett. Hitt skiplir þó mestu,
að viðtalið er nokkuð góður
vitnisburður um það hvernig
kappræðu reiðir af í Sovét-
ríkjunum um þessar mundir
og um leið vísbending um það
á hvaða leið Sovétmenn eru
í þeim efnum.
Þeir sem fylgjast eitthvað
með rás viðburða þar eystra
taka að sjálfsögðu undir með
Kapitsa er hann segir „við
höfum stigið geysistórt skref
í rétta átt“. Nú virðist sá
tími víðs fjarri þegar það
þótti til dæmis mestur glæp-
ur að skrifa af skynsamlegu
viti um erfðafræði — en slíkt
athæfi kom í bága við kokka-
bækur Lysenkos nokkurs sem
sölsað hafði undir sig með
pólitísku braski alræðisvald
í )>eim vísindum. Um leið er
)>að alveg rétt hjá Kapitsa
að enn er kappræðan í Sov-
étríkjum ekki nógu sterk,
hreinskilin. Það er og mjög
athyglisvert í þessu sam-
bandi hve þróun í átt til
frjálsra umræðna hefur geng-
ið mishratt á ýmsum sviðum
mannlegrar starfsemi. Ég geri
ekki ráð fyrir því nð menn
þurfi að vorkenna sovézkum
vísindamönnum lengur fyrir
sakir frelsisskorts, að minsta
kosti ekki raunvísindamönn-
um. í sumum greinum hug-
vísinda er svigrúm fyrir
skoðanamyndun og umræðu
miklu þrengra — einkum í
heimspeki og sumum greinum
sögu; hinsvegar hafa hag-
fræðivísindi tekið ótrúlegum
framförum að þessu leyti.
Innan lista á svipuð þróun
sér stað: Þar gæti ég búizt
við því að húsagerðarmenn og
Ieikhúsmenn stæðu bezt að
vígi, en myndlistarmenn verst
— og svo mætti lengi raða
*»r.
Þessi )>róun er ákaflega
merkileg — svo merkileg
að það mætti vel kalla hana
menningarbyltingu, og sleppa
öllum gæsalöppum. Sem er
þá íramhald af annarri menn-
ingarbyltingu: þeirri að lands-
mönnum var kennt að lesa og
skrifa og dembt yfir]>á kynstr-
um af ódýrum bókum. For-
sendur þessarnr síðari menn-
ingarbyltingar eru margar:
bætt lífskjör, betra pólitískt
andrúmsloft, en kannski á
hún Ix> fyrst og fremst ræt-
ur sínar að rekja til þeirrar
©inföldu Staðreyndar, að það
ungt fólk sem hefur byrjað
sjálfstæð störf hin síðari ár
er svo miklu betur að séy um
alla hluti en Þ ’ *ss.
Leið þessarar menningar-
byltingar er ekki bein eða
greið og i henni gerast ekki
stórtiðindi sem gætu orðið
efni í æsilegar fréttir. Hún
er ekki ómerkilegri fyrir það.
Og einstaklega ánægjuleg fyr-
ir þá sem hafa af eigin raun
kynnzt þeirri andlegu og sið-
ferðilegu niðurlægingu sem
var — og er — samfara þvi
að ritning skyggir á ' allar
bækur, dýrlingur kemur í stað
kappræðu, opinberun í stað
leitar.
Árni Bergmann.
*