Þjóðviljinn - 17.09.1967, Blaðsíða 5

Sunnudagur 17. september 1967 — ÞJÖÐVILJINN — SlÐA g
Síðari hluti greinarinnar birtist
í Þjóðviljanum á þriðjudag
um aðstaeðum og béri þeirra
mjög verulég mérki, og sósíal-
ískt þjóðfélag í Vestur-Evróþu
t.d. hljóti því að fara allt aðr-
ar og áður óreyndar leiðir.
Viðtali þessu var afar illa
tekið í Moskvu, Togliatti var
gagnrýndur í opinberum sov-
ézkum málgögnum og um skeið
hljóp alvarleg snurða á þráð-
inn milli flokkanna. Togliatti
virðist því hafa talið ráðlegt
að slaka nokkuð til og skipti
sér um langt skeið lítið af
þeim vandamálum, sem vörð-
uðu sósíalísku löndin, en lagði
í þess stað áherzlu á pólitíska
endumýjun heima fyrir.
Fyrsta og mikilvægasta
skrefið i þessa átt steig hann
á áttunda þingi ílokksins í
árslok 1956. Þar lýsti hann
nokkuð ferli flokksins frá
stríðslokum og vakti athygli
á því, að enda þótt hann hefði
með góðum árangri barizt fyr-
ir lýðræði, hefði pólitík hans
í þessu tilliti einkennzt af
vissri „tvíræðni“: annars veg-
ar hafi hann litið á viðhald
og aukningu lýðræðis sem eitt
höfuðbaráttumál sitt, en hins
vegar gert litið til að tengja
þetta baráttumál yfirlýstu loka-
takmarki sínu, uppbyggingu
sósíalísks þjóðfélags, og hug-
myndir hans um hið síðar-
nefnda hafi mótazt um of af
utanaðkomandi fyrirmyndum.
Sósíalískt þjóðfélag hljóti hins
vegar að taka á sig mismun-
andi myndir eftir mismunandi
kringumstæðum og höfuðhlut-
verk sósíalískrar hreyfingar í
Vestur-Evrópu sé að finna
beinni tengsl milli baráttunnar
fyrir lýðræði og baráttunnar
fyrir sósíalisma en hingað til.
Þessa stefnu tengdi ítalski
, kommúnistaflokkurinn þá og
síðar við svokallaðar strúktúr-
umbætur, en þær skilgreinir
hann sem þess háttar umbæt-
ur innan ramma ríkjandi þjóð-
félags, er skapa forsendur að
heildarumsköpun þess. Þessi
skilgreining er augljóslega svo
almenn, að hún leyfir margvís-
legar túlkanir, og verður komið
að því síðar.
Bæði 1956 og síðar túlkaði
Togliatti þessa nýbreytni fyrst
og fremst sem aðlögun að
breyttum aðstæðum og forðað-
Enrico Mattei (d. 1958), fyrrupi forstjóri ríkisolíuhringsins E. N- I.
og cinn aí máttarstólpum cfnahagsundursins.
taka upp þá stjórnarhætti, sem
henni hefðu verið mest að
skapi. Borgarastéttin hélt völd-
um sínum, en gat ekki beitt
þeim algerlega eftir eigin höfði,
heldur varð' að taka tillit til
hinnar sterku aðstöðu verka-
lýðshreyfingarinnar. Pólitísk
hlið þessa ástands var báðum
aðilum ljós frá upphafi, en hin-
ar dýpri þjóðfélagslegu afleið-
ingar þess komu ekki í ljós
fyrr en alllöngu síðar.
Árið 1956 markar tímamót í
sögu verkalýðshreyfingarinnar
á Ítalíu fyrir tveggja hluta
sakir. Annars vegar hófst þá
hin pólitíska endurnýjun komm-
únistaflokksins, sem segja má
að hafi staðið síðan, þótt ó-
samfelld hafi verið; hins veg-
ar steig þá sósíalistaflokkurinn
fyrstu skrefin á þeirri braut,
er lyktaði með pólitísku sjálfs-
morði hans. Sú saga hefur áð-
ur verið rakin í grein hér í
blaðinu og gerist þess því ekki
þörf að fara nánar út í hana.
Hin fyrstu opinberu við-
brögð kommúnistaflokksins við
tuttugasta flokksþinginu og
leyniræðu Krústjoffs komu
fram í viðtali, sem leiðtogi hans
Togliatti átti við tímaritið
Nuovi Argumenti vorið 1956. í
viðtali þessu er víða við kom-
ið, en tvö atriði eru þar mikil-
vægust. Togliatti segir í fyrsta
lagi, að aðferðir sovézkra leið-
toga við fordæmingu stalínism-
ans hafi verið ómarxískar og
beri of mikinn keim af því,
sem þeir einmitt þóttust for-
dæma. Rangt sé að beina allri
gagnrýni að persónu Stalíns
og kenna honum um allt sem
aflaga fór, þar eð Stalín hafi
að miklu leyti verið afsprengi
sérstakra kringumstæðna og
sérstaks pólitísks kerfis, skrif-
stofuveldisins, er spratt upp úr
erfiðri aðstöðu hinnar einangr-
uðu byltingar. Það sé því þetta
kerfi, er beri að gagnrýna, en
ekki einstakar persónur; það
hafi. á sínum tíma gegnt vissu
sögulegu hlutverki, en nú sé
það orðið hemill á frekari
framförum.
í öðru lagi leggur Togliatti
áherzlu á það. að sovézkt þjóð-
félag geti ekki talizt nein al-
gild fyrirmynd að sósíalisma;
það sé sprottið upp af sérstök-
ist að draga af henni mjög rót-
tækar ályktátíir, hvað fortíð
hreyfingarinnar snérti. For-
sendur hennar taldi hann fyrst
og fremst tvær: anars vegar
það, hve sósíalíski heimurinn
væri orðinn sterkur á alþjóða-
mælikvarða, hins vegar það,
hvérsu sterka pólitíska að-
stöðu verkalýðshreyfingin hefði
öðlázt á Ítalíu eftir sigur^inn
yfir fasismanum. ,Eins og síð-
ar kom í ljós, var hér þó nokk-
urt misræmi milli forsenda og
niðurstöðu: jafn-róttæk endur-
nýjun og sú, sem hér var fitj-
að upp á, hlaut að krefjast
traustari fræðilegs grundvall-
ar en fólginn var í þessum mjög
svo„ pragmatísku hugleiðingum.
Er hér að finna einn af lykl-
unum að þróun flokksins á
síðustu árum.
Þessi nýbreytni flokksins bar
fyrst í stað ekki annan áþreif-
anlegan árangur en þann, að
hann hélt í horfinu 1956 og
varð ekki fyrir neinu svipuðu
áfalli og margir aðrir kommún-
istaflokkar. Pólitískar aðstæður
voru of óhagstæðar og stefnu-
breytingin enn of skammt á
veg komin til þess, að hún gæti
orðið grundvöllur að nýrri
sókn. Á flokksþingunum 1960
og 1963 staðfesti flokksforyst-
an og sér í lagi Togliatti hina
sömu linu og 1956, án veru-
legra breytinga eða tilrauna til
að koma henni á traustari
fræðilegan grundvöll. 1963, á
síðasta þinginu, sem Togliatti
stjórnaði, lýsti hann því yfir,
að flokkurinn gerði ráð fyrir
langvarandi millibilsskeiði, sem
fæli í sér lýðræðislega þróun
til sósíalisma, og yrði erfitt *ð
segja um, hvar á því skeiði
lægju hin eiginlegu tímamót
milli gamals og nýs. Eftir
þetta þing fellur einnig hug-
takið „alræði öreiganna" að
mestu niður úr pólitískri kenn-
ingu flokksins. Að vísu átti sér
þá ekki stað nein yfirlýst end-
urskoðun á þessari kennisetn-
ingu, en henni virðist þó eink-
um hafa verið hafnað á tveim
forsendum: í íyrsta lagi vegna
þess, að hún leggur ekki næga
áherzlu á samhengið milli lýð-
ræðis og sósialisma; sosíalism-
inn táknar ekki afnám borg-
aralegs lýðræðis á sama hátt
og borgaralegra eignarhátta,
heldur fyrst og frémst full-
komnara lýðræði en hugsan-
legt er innan ramma borgara-
legs þjóðfélags. í öðru lagi er
innri greining nútíma auðvalds-
þjóðfélags miklu ílóknara en
gert var ráð fyrir í klassískum
marxisma, og verður því að
gera ráð fyrir varanlegu stétta-
bandalagi verkamanna við
aðrar vinnandi stéttir, sem ekki
er aðeins tæki til að ná völd-
unum, heldur mótar til fram-
búðar eðli og starfshætti hins
nýja ríkisvalds. Um þetta nota
ítalskir kommúnistar heitið
„söguleg samsteypa" (blocco
storico), en það er komið frá
Gramsci og er eitt af því sem
greinir pólitíska kenningu hans
frá lenínismanum.
Hið pólitíska ástand á Ítalíu
breyttist ekki að ráði fyrr en
árin 1962—’63. Enda þótt sósí-
alistaflokkurinn hefði árið 1956
slitið samstarfinu við kommún-
ista og síðan færzt jafnt og
þétt til hægri, leið langur tími,
þangað til hann varð sam-
kvæmishæfúr í augum borg-
araflokkanna. Samstarf sósíal-
ista og kaþólskra, sem telja má
að hefjist 1962, breytti hins
vegar öllum viðhorfum og um
sama leyti fer að brydda á
þeim skoðanamismun innan
kommúnistaflokksins, sem
haldizt hefur síðan og leitt til
myndunar tveggja stefna, sem
kenndar hafa verið við hægri
og vinstri, þótt þau hugtök gefi
litlla hugmynd um kjarna máls-
ins. Hvorugt þessara atriða er
skiljanlegt án athugunar á
þeim þjóðfélagslegu forsendum,
sem verið höfðu að þroskast
áratuginn á undan, og skal nú
vikið nánar að þeim.
Fyrir tuttugu árum var Ítalía
ennþá efnahagslega vanþróað
land og átti í þessu tilliti meira
sameiginlegt með Pýreneaskag-
anum en öðrum hlutum Evr-
ópu. í dag orkar það ekki tvi-
mælis, að hún verður að telj-
ast til háþróaðra auðvalds-
landa, þótt henni hafi að vísu
verið til frambúðar skipað á
nokkuð óæðri bekk í Efnahags-
bandalaginu en öðrum aðildar-
ríkjum þess. Efnahagsþróun
Ítalíu á þessum tveim áratug-
um má skipta á fjögur timabil:
endurreisn og uppbygging 1945
til 1950; „efnahagsundrið" 1950
til 1962* stöðvun 1962 til 1963;
og að lokum timabil endurnýj-
aðs en hægari vaxtar, sem telja
má líklegt að hafi hafizt með
árinu 1966.
Á áraluginum 1950 til 1960
var meðal-vaxtarhraði þjóðar-
framleiðslunnar 5,9% á ári;
þar af óx iðnaðarframleiðslan
langhraðast og þó mest á síð-
ustu árum efnahagsundursins:
1959 — 10%, 1960 — 15%,
1961 — 10%, 1962 — 9,6%,
1963 — 8,8%. Framlejðni í iðn-
aði óx á árunum 1949 — 1959
um 7,4% að meðaltali á ári.
Árið 1952 unnu 32% af vinn-
andi mönnum í iðnaði, en árið
1962 40%. (Til samanburðar
má geta þess, að í Frakklandi
hækkaði sama hlutfallstala á
sama tíma úr 36 í 38%.) Við
þjónustustörf unnu 1952 26%,
en 1902 32%; í landbúnaði 1952
— 42%, en 1962 — 28%.
Hið mikla djúp, sem staðfest
var á milli norður- og suður-
hluta Ítalíu, hefur að vísu ekki
verið brúað af þessari þróun,
og eru reyndar engar líkur á
að það verði endanlega brúað
innan ramma ríkjandi þjóð-
skipulags, en það skiptir nú
miklú minna máli innan þjóð-
arheildarinnar en áður. Stór-
felldir fólksflutningar hafa átt
sér stað frá Suður-ítalíu, bæði
til norðurhluta landsins og til
annarra landa, þannig að þar
býr nú miklu minni hluti þjóð-
arinnar en áður. Þar við bæt-
ist, að enda þótt bilið á milli
Olíuvinnsla í,Sikiley.
landshlútanna hafi í heild sinni
varla minnkað, hafa — einkum
á Sikiley — skapazt vissar mið-
stöðvar kapítaliskrar þróunar,
sem hafa haft nokkur áhrif á
næsta umhverfi sitt. Misræmið
milli norðurs og suðurs er ekki
lengur sú brotalöm á ítölsku
þjóðfélagi, sem áður var; suð-
urhlutinn mun sýnilega í fram-
tíðinni líkjast æ meir svoköll-
uðum „eymdarsvæðum", sem
finnanleg eru í nær öllum há-
þróuðum auðvaldslöndum.
Árangurinn af efnahagsundr-
inu er þannig að ekki aðeins
hafa framleiðsla og þjóðartekj-
ur vaxið með miklu meiri
hraða en áður, heldur hefur
efnahagsleg bygging þjóðfélags-
ins tekið eðlisbreytingu: Ítalía,
sem fram yfir siðari styrjöld
var öðrum þræði vanþróað
landbúnaðarland, hefur nú for-
takslaust skipað sér á bekk með
þróuðum iðnaðarlöndum,
hversu miklar sem leifar for-
tíðarinnar kunna enn að vera.
Forsendur efnahagsundursins
eru að sjálfsögðu margar og
flóknar, en það orkar þó ekki
tvímælis að höfuðforsendan er
pólitísks eðlis frekar en efna-
hagslegs: það eru kraftahlut-
föllin milli stéttanna í ítölsku
þjóðfélagi eftir stríðið. Það
var hin sterka valdaaðstaða
verkalýðshreyfingarinnar, sem
neyddi borgarastéttina til að
taka upp nýja efnahagslega
stjórnlist. Með nokkurri ein-
földun málsins má segja, að í
stað einangrunarstefnu, mið-
aðrar við tiltölulega kyrrstætt
hagkerf; með háu arðránsstigi
og gróðahlutfalli, hafi komið
útþenslustefna, sem reyndi rð
bæta upp verri arðránsaðstöðu
með harðari tækniþróun og út-
víkkun framleiðslugrundvallar-
ins. Þröngsýn stöðnunar- og
einangrunarstefna hafði ein-
kennt ítalska kapítalismarm
alla tíð frá sameiningtx landsins
og stafaði af óhagstæðri að-
stöðu Ítalíu á þeimsmarkaðin-
um annars vegar, og hins veg-
ar því, hve ítalska auðvaldið
var háð stórjarðeigendastétt-
inni innanlands. Valdataka fas-
ista breytti þessu ekki, þeir
einsettu sér að vísu að skapa
skilyrði fyrir efnahagslegri út-
þenslu Ítalíu, en þar til það
tækist, voru þeir jafn-ákveðnir
í að viðhalda gömlu stefnunni.
Þótt hin nýja efnahagslega
stjórnlist ætti upptök sín í
pólitískri nauðsyn, öðlaðist hún
síðar að sjálfsögðu sinn eigin
hreyfimátt, og ýmsar efnanags-
legar orsakir gerðust til að ýta
undir hana: fyrst aðstreymi
amerísks auðmagns (þótt nokk-
uð takmarkað væri fram um
1960), síðan tilkoma Efnahags-
bandalagsins.
Verkalýðshreyfingin hagnýtti
sér efnahagsundrið að sjálf-
sögðu til að kpýja fram kjara-
bætur, og lífskjör verkamanna
bötnuðu verulega á þessum
tíma, mest þó á árunum í
kringum 1960. Árið 1960 hækk-
uðu rauntekjur verkamanna
t.d. um 6% og jafnmikið árið
eftir; síðara árið voru vinnu-
laun 58.2% af samanlagðri
upphæð gróða og vinnulauna.
Á þessum árum minnkaði at-
vinnuleysi mjög: 1960 var það
skráð 7.7%, 1961 — 7,1%, 1962
— 3,1% og 1963 — 2,5%.
Nokkur hluti þessarar minnk-
unar stafaði þó af því, að
verkamenn leituðu vinnu utan-
lands.
Þvi er að sjálfsögðu ekki
hægt að setja nein ákveðin tak-
mörk, hvað auðvaldsþjóðfélag
þolir miklar og hraðar kaup-
Framhald á 9. síðu.
t
i
f