Þjóðviljinn - 04.01.1970, Blaðsíða 7

Sunniudlaiguir 4, janúar 1970 — Þtf’ÓÐV'IUINN — SÍÐA 'J
I
Hvernig er fjármagninu komið
fyrir?
. , J
Gunnar Gufformsson:
Atvinnulýðræði sé baráttumá
virkrar verkalýðshreyfingar
Vcrkalýðsfélögin eru tæki
hins vinnandi manns til að
knýja á um breytingar á
gerð þjóðfélagsins. Xilgang-
ur þeirra er sá að skapa
aukna samvirkni í þjóðfé-
laginu í stað þess að at-
vinnutækin lúti duttlungum
skammsýnnar gróðahyggju
og rangtúlkaðs einkafram-
taks- Verkalýðshreyfingin
verður einnig að sporna
gegn þjóðféJagsþróun sem
leitar í þá átt að iaunamað-
urinn gerist viljalaust verk-
færi afla, sem ekki einasta
dæma hann til brauðstrits
heldur ákvarða einnig
neyzlu hans og Iífsform-
Þegar má greina ýmis ein-
kenni þessa I lífsviðhorfum
Iaunafólks hér á þéttbýlis-
svæðinu- Aukið sjálfræði og
þátttaka verkafólks í því að
móta dagleg viðfangsefni sín
á vinnustað geta stuðlað að
þvi að hefta þessa þróun
í því iðnaðarþjóðfélagi, sem
við siglum hraðbyri inn í.
En hvert skrcf í átt til at-
vinnuilýðræðis er áfangi,
ekki lokamark-
Fyrir nokknu efndi Stjóm-
unárfélag íslands til fundar
uim samstainfsnefndir í fyrir-
tækjum. Framsögiueirindi fluittu
hagræðingarráðunautamir Ág-
úst H. Elíasson hjá Vinnuveit-
endiasamb'andinu og Gunnair
Guittormsson hjá Hagræðingar-
diedld Alþýðusambands Islands.
Að fr'amisagueirindium loknium
voru almennar umiræður og
fyrirspumír og tókiu rnargdr til
máls.
Eæindi Gunnars, sem birtisit
hér nokkuð stytt, skdptdsit í
þrjá meginkafla. I fyrsita hluta
þess er fjalla um baksvið at-
vinnulýðræðiaþugmyndanna og
tengsl þeirra við hina faglegu
og póiitísiku baráttu verkalýðisi-
hreyfingarinnar. Þar er enn-
framiur rætt um þá stórfelldu
breytingiu sem tækniþróunin
hefur valddð í rekstxi fyrdr-
tækja oig stoðu þeirra í nú-
tímaþjóðfélagi. I öðrum hiiuta
er vikið að þróun atvinnulýð-
ræðis í einstokum löndum og
skýrt frá þeim umræðum, sem
eiga sér sitað í verkal ý ð ahreyf-
ingunni annars staðar á Norð-
urlöndum.
I niðurlagi erindisins eru svo
gierð að uxnræðuefni nokkur at-
riði, sem ísienzk verkiaiýðs-
hreyfing þarf að yfiirvegia í
baráttu fyrir aiuknu atvinnu-
lýðræðd hér á landi.
bjóðvilj inn fékk leyfi Gunn-
ars tdl þess að birta nokfcra
fcafla úr erindinu.
★
Málsvarar vertoálýðsihreyf-
ingarinnar í þeim löndum, sem
okkur er tamt að netfna lýð-
fæðisþj óðfélög hatfa bent á
það, að svO' bezt risd þessar
þjóðdr undir nafni, að lýðræði
þeirra ednskorðiist etokj viðrétt-
indi þegnanna til að kjósa full-
trúia á 4ra ára fresti til að fara
með málefni almennings á
þjóðþingum, í svedtarstjórnum
eða öðrum stofnunum, ellegar
tii að njóta þeirra félagsieigu
hlunninda eða menningarlegu
verðmæta sem samtfélagið hetf-
ur upp á að bjóða. Lýðræðis-
þróun þjóðfélagsins verði einn-
ig, og etoki siður, að né tdi at-
vinnulífsins og vinnustaðarins
þar sem maðurinn eyðir lengist-
um tíma ævi sinnar. Þeir bendia
á að hin stórfeilda breyting,
sem orðið hefur í atvinnuhátt-
um allt frá tímum handverks-
fyrirtækisins fyrir upphaf iðn-
byltingardnnar á Englandi tii
hinna tæknivæddu og meima
og minna sjálfvirku stórtfyiriir-
tsekja í nútíma iðnaðarþjóðtfé-
lagi, — þessi breyting kalli á
algjöirt endurmat á stjómunar-
formi fyrirtækja *).
Mikil breyting
Litum aðeins nánar á þessa
breytdngiu.
Fyrir iðnbyltdnguna og í
bernisiku hennar var eigandi
handvorksfyrirtækisins um leið
stjómandi þess. Bann vann við
í reynd orðin gjörtareyt/t. En
hvað er það sem einkum heíiur
breytzt í stórfyrirtækjum nú-
tímans? Hin öra tækniþróun
og þá ekki sízt vaxandi sjálf-
virkni og harðnandd samikeppni
á vörumarkaðinum getur hatft
það í för með sér að fyrirtæki
í vissum greinum verði að atf-
skrifia ailan sinn tætonibún-
að á kannski þremu,r. til' fimm
árum. Til þess að þetta sé gier-
legt þarf yfirleitt lang'tum
meira fjármiagn en nokkur einn
maður eða hópur manna getiur
lagt fram. Yfirgnæfandi hiuti
fjármagnsins kemur frá lána-
stofnunum, bönkum, trysginga-
félögum og opinbarum sjóðum
ellegar þess er aíað með al-
mennum samstootum. Fjáir-
magnið kemur því í æ ríkara
mæli frá hinum aimenna stoaitt-
gireiðanda, og það sem stoilur á
teknar af fámennum hópi
stórra hluthafa enda er það
fjánmagnið að baki hvers ein-
stafas, en ekki hötfðatáian, sem
úrslitum ræður.
Hverjir vinna í
fyrirtækinu?
Það liggur í augum uppi að
meðeiáiandi í, fyrirtæki, maður,
sem ekki sitarfar sjálfur í sánu
fyriirtaaki, heldur á aðeins
hiiutabréf í því, hann er ekki
lengur stjórnandi eðia raun-
veruiegur notandi þess, etf svo
má að orði komast. Hverjix eru
það þá sem stjórna? Og hverj-
ir eru það sem kaila mætti
notendur fyrirtætoisins? í því
tilfelli sem eigandinn starfiar í
fyrirtækinu er hann vissulega
notand'i þess á sam)a hátt og
í fyrirtætoinu. Hann hetfur að
þessu leyti veitt starfsimönnum
réttindd, sem í þassum sama
skilningi eru langtum raun-
verulegri en hans eigin: Renni-
smiðurinn handleikur og sitjórn-
ar rennibekknum, kranamiaður-
inn ræður á sama hátt yfir og
stjómar lyftaranum, vertoíræð-
ingurinn notar teikniborðið og
storifstofumiaðuirinn reiknivél-
ina. Símastúlkan ræður á siaipnia
h'átt yfir skiptiborðinu. Öll eru
þessi mismunandi notkunar-
form hversdagisiegir og afar
eðlilegdr hlutir. Notenduir fyr-
iirtækisins eru þannig sitarfs-
menn þess, frá forsitjóranum til
sendisveinsins, menn sem láta
starfsorku sína í té og sem ef
til vill dvelja í fyrirtækinu sár-
hvern vdnnudag allt sáitt líf.
Þrátt fyrir þetta er stöðugt
skírskotað til hlutahafns sem
^amarbeide
L'K<u..n .
•''"rgc* índnjtrift>rbund
Norjfc
Arbchkn‘verforenmg
iiSff’rHltftnfartA
HtPRnsrnrA sj0N
Arfmíi
í grannlöndum okkar er mikið ritað og rætt um atvinnulýðræði og félagsleg vandamál á vinnustaðnum, — Á myndinni eru fácinar
bækur um þetta efni.
hiið srveinia sinna og lœrlinga
og var í þeirra aU'gum frekiar
samverkamiaður en yíirmaðux
eða dirottnari. .Með stækfcun
fyrirtækj.a og deildaskiptingu,
sem leiddi af fjöldaframleiðsiu,
hreytti'St staða eigandans í fyr-
irtæikinu. Hann fjarlægðisit sína
fyrri samst ar fismenn, hætti að
vinna með þeim, og hóf að gefa
skipanir til ráðinna stjórnenda,
(deildarstjóra og verkstjóra)
sem svo fluttu þær áfram til
starfsfóiksdns. Enn í dag eir
þetta sú mynd, sem við hötf-
um í hiuga, þegar nefnt er orð-
ið fyrirtæki enda þótt hún sé
*) Um þetta efni er m.a. fjall-
að ítarlega í bók Norðmannsins
Aske Anker-Ording, Bedrifts-
demotorati. Það sem hér er saigt
um hlutbafafyrirtækið og not-
endiur þess er að noktoru leyti
sótt í þasisa bók.
mdlM hans og eiganda eða hlut-
hafa fyrirtækis er einkum það,
að stoattgreiðandinn hetfur lítil
eða engin bein persónuleg af-
skipti af fyrirtækinu. En hið
sama gilddr líka um fjölda
hLutihafa. Áhugi þeirra beinist
að þvi að ávaxta sem bezt
íjármagn sitt og afstaða þedrra
eða ábyrgð gagnvart fyrirtæki
því, siem þeir ei@a hlut í, er í
rauninni ekki mikið frábrugð-
in afstöðu þeirra til bankans
þar sem þeir ávaxta eignir sín-
ar. Hin daglegia stjóm fyrir-
tækisins er oft á tíðum í ann-
arra höndum. — Hluthaíaform-
ið er tvímælalaust algengasta
eignarformið í atvinnulífinu og
afskipti hluthafans af fyrix-
tækinu eru oft ekki önnur en
þau að hann fær einu sinni á
ári senda ársskýrsiu og fund-
arboð um hluthiafafund, sem
hann ef til vill ekki sækir. Al-
gengast er að ákvarðanir sóu
aðrir starfsmenn. En í mörgium
stórfyrirtækjum nútímans ger-
ist það æ sjaldgæfiara að hán-
ir lögskráðu eiigepdiur vinni
sjálfiir í fyrirtækjunum. Þ'að
eru fyrst og tfremst stairfsmenn-
imir sj'álfir, verkamenn, iðnað-
armenn, varkstjórar, déildar-
stjórar, storifstofufólk og tækni-
menn, sem eru notendur fyrir-
tækisins að þvtí leyti að þeir
búa yfir þeirri kunnáttu, sem
þairtf til þesis að daglegur rekst-
ur þess sé tryggður,' og til þess
béita þeir bæði lítoamlegri og
andlegri ortoiu sinni. Þessir
stairfsmenn ráða þannig í lík-
amlegu eða „fysistou“ tiliiti yf-
ir þeim þáttium, byggingum,
véium, hráefnum og storifsitofu-
kosti, sem samanlaigt má nefna
fjármuni fyrirtækisáns. Með
sjálfum' ráðningairsamningnum
hetfur eigandinn þannig afhent
stairfsmönnunum veruiegan
Muita af raðstöfunarrétti sínum
hvergi kemur nærri, þegar um
það er að tefla að útiloka hina
raunverulegu notendur fyrir-
tækisins frá ákvarðandi stofn-
unum þess.
Vinnan er
forsendan
Þeir sem aðhyUaiSt ailgeirt at-
vinnulýðræði (ef bægt er að
tala um slífct sem annað en
martomdð sem toeppa baeri að)
grundvaila sjónamnið siín að
verulegu leyti á jafnaðarstefn-
unni eða sósí'alismanum. Þeir
segja að vinna mannsins sé
forsenda allrar verðmætasfcöp-
unar, auðurinn,, kapítálið, sé
afleiðing hennar og því sé það
t.a.m. rökrétt ráðstöfun að
vinnuiaflið — starfsfólk fyrir-
tækjanna — kjósi á lýðræðisi-
legan hátt þá sem það treystir
Gunnar Guttormsson
beat til að faxia með stjórn
þeirra.
Dæmi um
atvinnulýðræði
Það er atihygliisivert að um-
ræður um aitvinnuiýðræði og
samstarfsmól eru hvað lífleg-
astar í þeim löndum þar sem
stjóirnmáialegt lýðræði stendur
hvað tiraustusitum fótum, SÆ'.
annars stiaðar á Norðurlöndum.
Af öðrum EvrópulönxJum mættó
nefna: Vestur-Þýzkiaiiand,
Frakkiand, Itialíu, Júgósiiavíu
og Tétokósióivafcíu.
í Vesfcur-Þýzkaiiandi hefur
launafóltoi við öll starfandd fyr-
irtætoi — með lögum frá 1952
— verið tiryggður réttiur til
hiiuitdedldar í átovörðunum um
ýmds persónuleg og tféiaigsieg
málefnd, fyrirtoomuiag vdnnu-
tíma og launagreiðslna. Þátt-
tiaka í átovörðunum tun -fj'ár-
mái og kosningu stjórna eru
hér undanistoiMn. Þetta fyrir-
kamulaig heflur verið prísað af
atvinnuretoendum en sætit varu-
lagiri gagnrýni innan vertoar-
lýðshreyfingarinnar.
í Frafctolandi og á ítaliíu
hetfur sem kunnugt errítotbáltf-
gert byltingarásitiand, og verkia-
lýður þessaria lamda virðist
hafa tfullan hug á að leita rótit- ■,
ar síns í þessum etfnum, ef etoki
með samningum bá eftir öðr-
um leiðum. — (Bók Frakkians
André Gorz, Vertoallýðtsihreyf-
in.g og nýkiapítaMsmd er merki-
legt framla'g til umræðna um
sitöðu iaunamannsins í nútima
i ðna ðarþ j óðfélagi, enda hefur
hún verið þýdd á flest Norð-
urlandamiálanna).
I Júgósiayíu hefur átt sér
stað atfarmertoileg þróun, sem
á sér hvorki Miðstæðu í Ausit-
ur- eða Vestur-Eivrópu.
Þar var árið 1950 lögleidd
sú tilhögun, að öiium fyrir-
tækjum stoyldi stjórnað af
starfsmannairáðum kosnum að
meixiMuita tdl af stiarfsmönnum
til 2—3 ána í senn og átti á
þann hátt að tryggja stöðuga
endurnýjun rnanna, þannig að
sem flestir stiarflsmenn fengju
hagnýta þjáiflun við stjórn og
þátfctöku í átovörðunum. Starfs-
mannaráð þessi gera fi árh.ags-
og framleáðsLuáæitlanir og á-
kveða hvarnig ágóða fyrirtækj-
anna stouli ráðstatfað.
Ef litið er til Téfckáslóvafcíu
má segja að eitit af því, sem
einlkenmdi Mna nýju eflnaiiags-
stetfnu, og m.a. var árásarríkj-
unum þyxnir í auigia, voru á-
form manna eins og Dubcek og
Ota Sik um að draga úr
„sentralisasjon" í atvinnulíf-
inu og stórauka þátttöku al-
mennings í retostiri fyrirtækja. '
Samstarfsnefndir
Samstarfsnefndir í fyrir-
tækjum var það tform sem varð
fyrir vaMnu bæði annars stiað-
ar á Norðiurlöndum og í Vest-
ur-Þýzkaiandi. Flest þessara
landa bafa nú rúmlegia '20 ára
reynslu af þessu tfonmi, þ.e.a.s.
ráðgefandi nefndum, sem ým-
ist hatfa verið kallaðar sam-
starfs- eða framieiðsiunefndir.
Þassar nefndix hafa til þessa
verið afar valdalitiar stofnan-
ir, enda- eru þær, samkvæmt
samningum milli heildarsam-
tatoanna. fyrst og fnemst ráð-
gjafa- og upplýsdnga'Stofnanir.
Þær fjaila eihkum iim ýmis
félagsleg- og persónuleg vanda-
Framihald á 9- síðu
»
l
\
\
1