Þjóðviljinn - 28.04.1970, Blaðsíða 7

Þ'riðjudaigur 38. aparÆI 1070 — ÞJÓÐ’VTLJlNiN — SÍÐA ’J
Þjóðleikhúsið tuttugu ára:
f.\örður Valgarðsson
eftir Jóhann Sigurjónsson
Leikstjóri: BENEDIKT ÁRNASON
Sviðsmyndir og búningar: GUNNAR BJARNASON
Þjóðl<?ikhúsið hefur starf'að í
tvo áratuigi og minniist þess at-
burðar með íburðarmikilli
sýningu á „Merði Valgarðs-
syni“, síðasta sjónleiknum sem
Jóbanni Sigurjónssyni, mesta
og frægasta leiksikáldi fslend-
inga auðnaðist að ljúkia áður
en bann féll í valinn lanigt fyrir
aidiur fram; sýningin var að
sjálfsögðu mikil háitíðaTStund,
ég óska leiíkhúsinu til hamingju
og þakkia liðna diaga. Fyrir tíu
árum gaf leikbúsið út afmælis-
rit, og í það ritaði ég dálítið
ljósi á þassum tímamótum, þær
að næstu ár færi leikhúsinu
gnótt nýrra kjarngóðra ís-
lenzkra leikrita og hæfra ungra
leikendia — og þá ætti hin mik-
ilvægia stofnun ekki að þurfa
að kvíða komandí degi“.
f>að verður því miður tæpast
sagt að óskir þessar hafi rætzt,
mér virðist leikhúsið í flestu
standa í svipuðum sporum og
fyrir tíu árum. Ástæðumar eru
auðvitað margar: fámenni
þjóðairinnar, firáfaU stórbrot-
inna listamianna, ónógar fjár-
Höskuldur (Hakon Waage) og Hildigunnur (Kristbjörg Kjeld).
yfirlit um margþætt starf hdnn-
ar langþráðu stofnunar og
stöðu í íslenzku menningairlíffi,
reyndi jöfnum höndium að
benda á það sem vel hafði ver-
ið gert eða ágætlega og hitt
sem miður fór að mínum dómi.
Þjóð'leikhúsið hefur notið hylli
almennings og um leið sætt
margvísleigri gagnrýnj edns og
vera ber, en um þau mál má
hafa orð Steins Steinars skálds
að „margt var misjafnt talið
við meðferðina og valið“. Mig
langar til að vitna ; lokaorð
greinar þeirrar sem ég áður
nefndi, en þau eæu á þessa
leið: „Það er von mín að ann-
ar áratugur Þjóðleikhússins
færi því miarga sigra, og þar
skorti aldrei listræna einbeitni
og sannan vilja til framf'ara og
stórra átaka, starfsgleði og
heilbrigða bjartsýni. Og sér-
stakiar óskir hlýt ég að láta í
veitingar svo eitthvað sé nefnt;
oftlega hefur vist verið meira
hugsað um fjárhirzluna en
sjálfa ldsitina, og illt til þess að
vita. En ég vil engu að síður
bera fram sömu óskir og fyrr-
um, hægt er að vona og bíða.
★
„Mörður Valgarðsson“ eða
„Lygarinn" öðru nafni, hefur
aldrei verið sýndur fyrr á landi
hór, og má undarlegt heita; í
raun og veru hefði Þjóðleik-
húsið átt að glíma við hið
vandasama verk á vígsludögum
sínum eða skömmu síðar.
„Mörður“ var frumsýndur í
Konunglega leikhúsinu í Kaup-
mannahöfn 15. febrúair 1918
og mjög til flutningsins vand-
að; hann hlaut engu að síður
fremur ómilda dóma og átti litl-
um skilningi áhorfenda að
mæta. Leikurinn mun bafa ver-
ið gaminn að eggjan danskra
leikhúsmianna, en sumdr landiar
Jóhanns töldu það helgibrot
og hálfgert hneyksli að skáldið
skyldi sækja efni sitt í sjálfa
Njálu, eihbverja meistaraleg-
ustu sögu sem samin hefur
verið, og þess hefur leikritið
orðið að gjalda allt til þessa
dags; það stendur í skugga
meira listaverks og stærra og
svo mun æ verða. Hins er ekki
að dyljast að „Mörður Val-
garðss©n“ er verk mikils og
þroskaðs skálds og ber ýms
beztu merki höfundar síns, birt-
ir grimmileg örlög, snjallar
mannlýsingar, næmt skyn á
flókið sálarlíf, innsæi i mann-
leg hjörtu, einlæga föðurlands-
ást; rómantíska sfcrúðmælgi er
þar lífca að fínna, og þarf eng-
um á óvænt að komia. Atburðir
og söguhetjur eru sóttir í
Njálu og mjörr fáu breytt, sag-
an fioma er Jóhanni heilög bók
og reynisf honum stundum
fjötur um fót. Að mínu viti eru
helztu gallar verksins þeir að
þráfaldlesa er talað um atbuirði
sem gerðust áður en leikurinn
hefst: utanför Grims og Helga,
víg Lýtings og Þráins Sigfús-
sonar framar öllu. og vikið er
að sögunni um Hallgerði og
bogasfrenginn oftar en ég fái
talið; mér er næst að halda
að réttast væri að sleppa sum-
um orðsvörunum með öllu.
Engu að siðuir bætir skáldið
ýmsu við frá eigin brjóisti og
ber þar hæst upphaf fimmta
þáttar þá er Mörður kemur að
Bergþórshvoli örskömmu fyrir
brennuna og Skarphéðinn svipt-
ir óþyrmdlega af honum grim-
unni, og er reyndar að þvi kom-
inn að drepa bann. Sú máttuga
lýsing bregður skýru ljósi yfir
sj.úkt sálarlíf hins fyrirlitlega
lygana og rógbera og hlýtur að
geyimast í föstu minni. Það
virðist næsta torskilið í söig-
unni hversu fljótir Njálssynir
og Kári eru að trú,a sfcefjalaus-
um lygum Mairðar og vinna að
ráðum hans það óheyrilegia níð-
ingsrverk að vega Hösfculd, hánn
unga, alsaklausa og drengilega
goða, en ÖU þau mál verða
senriilegri og fyllri í meðförum
Jóhanns. Annars er hér hvorki
tími né rúm til að bera saman
leikritið og söguna, en það
verður eflaust siðar rækilega
gert af færum manni.
FuIIyrða má að lýsingin á
Merði Valgarðssyni sé gerð af
meistairahöndum, endia Jóbanni
sýnilega efst í huiga, en hitt
ekkert áhlaupaverk að skipa
slíkum manni í fremsta sætið
í leáknum. Mörður Jóhánns er
hræddur um konu sina fyrir
Skarphéðni, afbrýðissemin bæt-
ist ofan á mannvonzku hans,
öfund og und'irferli og knýr
hann til illverkanna. Það er
þessi djúpstæða lýsing sipilltr-
ar sálar sem framar öllu gef-
ur leikritinu gildi; Jóhann hef-
ur ekiki aðeins áhuga á Merði,
bann vorkennir þrátt fyrir allt
þessum ótoappamanni.
Leikritið er torvelt viðfangs
og svo mannmargt að allir leik-
endur Þjóðleikhússins eiga þar
einbverjum skyldum að gegna,
stórum og smáium. Leikstjóri
er Benedikt Ámason og leggur
mikla rækt og alúð við verk
hin® frærga frændia síns, en hef-
ur ekki ailtaf erdndi sem erf-
iði, fær ekki við allt ráðið.
Sýningin er glæsileg á ýmsa
: a- y. :
Þórkatla og Miörður Valgarðsson (Herdís Þorvaldsdóttir og Baldvin Halldórsson)
semii; gervdð gott og útíit og
framkoma sannfærandd, efcki
sízt í uppbafi fimmta þáttar,
hinu minnisverða aitriði sem
áður var getið. f annan stað
get ég ekki fellt mig við Skarp-
héðin Rúriks Haraldssonar og
eflaiust framar öllu vegna þess
að andlitsgervi hans er mein-
gallað og bæði synd og skömm
að fara þannig með eins gervi-
legan mann og Rúrik er. Skarp-
héðinn á að vera sú glæsi-
lega hetj.a sem allir þekkja úr
Njálu og er þó öillu mannlegri
og skapfellilegri ; leikritinu.
En lítið fer fyrir glæsibrag og
gáfum hins karlmannlega ofur-
huga á þessum stað, hinum tor-
ráðna mannj sem kveður ljóð-
ið faigira í brennunni i leikslok;
hann vixðist oftasf allt of
ruddiafenginn, grófgarður, jaín-
vel hiedmskur.
NjáM og Bergþóru er vel
borgið í traustum höndum
Róberts Amfinnssonar og Guð-
bjargar Þörbjarnardóttur, þau
eru samvalin og samtafca. Ró-
bert leggur mesta áherzlu á
sáttfýsi Njáls og einlægan frið-
arvilja og flytur fallega ræðu
hans í veizlu Höskulds. Sjálf-
ur á Hösfculdiur mdklu hlut-
verki að gegna, en það er lagt
á ungar og lítt reyndiar herð-
ar. Hábon Waage er tvímæla-
laust efnilegur leikari og mjög
geðfelldur í sjón og raun, en
nokfcuð ungæðisieg framsögn
hans og framganga duldist þó
ekki, og mjög að vonum. Hildi-
gunnur er einhver stórbrotn-
asta og máttuigasta mannlýsing
í leiknum og falin Kristbjörgu
Kjeld. Það sópar óneitanlega
að henni, en framan af eru orð
hennar og túlkun ekki nógu
sannfærandi, en þegar búið er
að vega Höskuld nær hún á-
gætum tökum á hlutverkimi,
birtir mikla ástriðu, ósveigjan-
legt stolt og faefnigimi hinnar
sfcapstóru konu í akýru ljósi.
Ævar R Kvanan er Flosi og
leifcur bans nokkuð mdsjafn;
hann er ekki veruleg'a aðsóps-
mikill höfðingi, en tekst vel að
sýna að Flosi er seinþreyttur
til vandræðanna. Valur Gisla-
son fer mjöig látlaust og eðli-
lega með hlutverk Valgarðar
gamla, traustur í sjón og raun
og sannur kraftur og dulinn
eldur í orðum bans. Gísli Al-
freðsson er skörulegur sem
Grimiux Njálsson og Sigurður
Skúlason fer snoturlega með
Mutverk Helga bróður hians, en
brýnir of mikið röddina. Þá
er Gunnar Eyjólfsson ágsetur
Kári, mjög vasklegur maður og
gervilegur, en hdnn frækni
kappi kemur reyndar mjög lít-
ið við sögu í Iedknum. Enn
eiga tvær konur talsverðum
skyldum að gegna. Önnur
þeirra er Þorgerður móðir
Höskulds, en Anna Guð-
miundisdottir lýsir ósveigjan-
Framihald á 9. síðu
Njáll og Bergþóra (Róbert Arnfinnsson og Guðbjörg Þorbjam-
ardóttir).
lund, en vekur vart hrifningu
margra og veldur efflaust sum-
um vonbrigðum. Minna varð
úr sumum hlutverfcunum en
mátt hefði ætla, brennan ekki
eins tilkomumikil og eíni
standia til, á meðal annars
vegna þess að beitingu ljós-
anna virðist áfátt á þeim stað,
og sviðsmyndimar sumiar ekki
hiafnar yfír gagnrýni, en þær
eru verk Gunnars Bjiamiason-
ar. Jóhaun ætlaðist að sjálf-
sögðu til raunsærra lýsdnga
faguirs landsliags og híbýla, en
hér ©r ekki um eiiginleg leik-
tjöld að ræða, heldur stílfærða
leikmuni sem breytt er á ýmsa
vegu og oft af ærnum hagleik;
í baksýn er stuðlaberg sem
virðist i góðu samræmd við
loftið í leikhiúsinu. Gjáin í for-
leiknum er mér sizt að skapi,
en þegar tjaiddð er dregið frá
sést maður standa grafkyrr á
háum tröppum og líkist mynda-
styttu, en það er raiunar Val-
garður grái. Búningar Gunn-
ars Bjaimasonar eru litríkir,
fallegir og miargbreytilegir og
lofa meistarann og mjög í anda
söguialdar. Leifur Þórarinsson
hefur samið sérkennilegia og
viðeigandi tónlist við leikinn.
Þýðing Sigurðar Guðmunds-
sonar arki'tekts er mér vel að
skapi, riituð á hreinu og við-
felldnu nútíðarmáli.
Baldvin H'alldórsson leikur
Mörð og er tvímæialaust rétt-
ur maður á réttum stað, en
þó að undarlegt megi kalla er
óralangt síðan að honum bafa
verið fengin viðamikil hlut-
verk. Baldvi’n tekst mjög vel
að sýna hin mörgu andlit Marð-
ar, tungumýkt hans, flærð,
veikleika og logandi afbxýðis-