Þjóðviljinn - 26.09.1970, Qupperneq 7

laugBnJaiður 26. septemiber 1970 — ÞJÓÐVILJINN — SlÐA J
Börn og umhverfí
Það eru 200 þúsund dönsk heimili án salemis
— en við eigum eina miljón nýrra bíla . . . segir
m. a. í óvenjulegri grein úr danska blaðinu Bama-
heimilið.
Frá dögum Parísarkommúnuunar . . .
. ■ til hinnar „nýju vinstrihreyfingar" (Marcuse heldur ræðu
yfir stúdentum).
Gagnrýni á sósíalískar hreyfíngar
Enginn sem fer í bókaverzi-
anir getur komizt hjá því,
að sjá hið mikla frarmiboð sem
þar er af (frekar) ódýrum
pappírskiljuim uim pólitísk og
fólaigsfraeðileg efni. Eins oig
við vitum hefur ís-lanzk fram-
leiðsla á slfkum bóikium iegið
í láginni, við höfum sjáifir
lagt lítið af mörkum táil hánn-
ar fjöruigu pólitísku umiræðu
sam hefur átt sér stað ailt í
kringum okfcur, einkum á
vinstra arrnd stjómmiála. Mál
og menning geirir þarfan hlut
mieð því að reyna að flytja
þessa umræðu til Isilands —
með því að gefa út kittjur um
pólitísik efni og féliaigsfræði-
leg, þaeði þýddar, og svo
frumsamda bók, sem út kom
í sumiar: Þættír úr sögu sósí-
alismans eftir Jóhann Pál
Árnason.
Bók Jóhanns Páls er að vissu
leyti ný tilraun, og hún mun
njóta þess, vegna þess áhuga
sem þar með er henni tryggð-
ur, og gjalda þess um leið að
akurinn er lítt plæigður. Það
kernur reyndar fljióitt í ljós.
að það er einn heOzti höfuð-
verkur höfundar (hvoi’t sem
hann hefur gert sér grein fyr-
ir því eða ekfci) að koma sór
niður á það fyrir hvem hann
er að skrifa, hvaða þekkingu
á að gera ráð fyrir fyrirfram.
Þetta er að sjállfsögðu enfittað
prófa, vegna þess hve fátæk-
leg opinber umiræða er fyrir í
landinu. I bókinni er komið
viða við: ýmsir Dartar afMarx
og Engiels eru á dagskrá, ann-
að alþjóðasaimibandið, bylting
balsévika, Stalín og Tkotsikí,
alþýðufylkingar þriðja ára-
tugsins, Austur-Evrópa eftir
stn'ð, Kína, Kúba, Víetnam,
nýja vinstiristefnan, maóismi,
nýtrotskíismi, tilnaunin í
Tékkóslóvalkfu — þetta er allt
noikkuð í litlu kvei-i. Og manni
finnst einatt sitokkið glanna-
lega á miilli, menn og atburð-
ir rétt nefndir án útfærslu,
röksemdafiærslan svo snubb-
. ótt, að lesandinn verður að
trúa höfundi, ef hann gietur
ekki leitað víðar til að prófa
staðhæfinigiarnar. En þessir
galllar koma að sjálfsögðu ekki
í veg fyrir það, að bókin geti
verið einslkonar umræðugrund-
völlur, upphaf að öðrum og
e.t.v. sérhæfðari skrifum um
sósíadisima; má reyndar vera
að silíkur sé einmitt tilgangur
höfundar.
Jóhann Páll er hvorki að
samna ágæti sósíalismans
fyrir andstæðinguim hans né
segja sögu sósíalísikra hreyf-
inga, hann er fyrst og flremst
að gagnrýna slíkar hreyfing-
[LÆltUKÍs^D^
[PO^TTDILIL
ar fyrr og síðar, og því fer
fjarri yfirleátt að hann sýni
miskunnarsemd í þeirri skoð-
un. Hann byggir á þeirri
fO'rsendu, að sósíalismd sé
„ekki sama og félagstleg eign
á firaimleiðsilu,tækjíuim“ þótthún
sé eitt af frumskilyrðum sós-
íallismo, heldur sé þjóðfólagið
„um leið umskapað og sjólf-
stjóm meðlima þess komdð ó
í stað stéttakúgunar og rík-
isvalds“.
Af þessum sökum telur hann
að sósíalismi sá sem er við
lýði í hinum ýmsu löndum
rísi var undir nafni: vegna
hins siterka ríidsvalds, veigna
einokunar forystu ríkjandi
fllokka á póflitisku valdi, vegna
þess að þeir gefi ekki svigrúm
sjálfstjórn verkalýðsins. Þetta
er. að möirgu leyti eðlileg við-
horf, sem margir sósiíalistar
og kommúnistar hafa tilednk-
að sér — í mdsmunandi mæli
að vísu — efftir að afleiðinga'r
stailinskra stjómarhótta urðu
ljósar ölluim þeim, sem nenna
að opna augun. Jóhann Páll
gengur reyndar lengra en
flestir aðrir í gagnrýni sinni,
og vel má vena að menn
kveinki sér undam sumir
hverjir. Líklegt er t. d. að
mönnum finnist hait aðsœtta
sig við það (svo nýllegt dærni
sé tekið), þegar höfundurseg-
ir að þær breytingar á stöðu
og stjóm fyrirtækja í þágu
hraðfara hagvaxtair, sem
gerðar hafa verið að undan-
förnu í ýrmsuim löndum, leiði
aðeins tii aukins forstjóra-
valds, en verkamenn ráði
engu m,eira en áður um gang
mála. En þá er því tdl að
svara, að meðan austurevr-
ópskir kemmúnistar gera
sjélfir enga alvariega tilraun
til úttektar á félagsileiguim af-
leiðingum ráðstafana sem
þes'sara, þá verða menn að
sitja uppi með tortryggni
þeirra, sem hvekktir eru á
hdnuim stóiru sveilfllum þeirra
frá Stalín hinium algóöa iil
StaMns hins gritmma.
er í vanda meö það, hvaðhafi
verið óumfilýjanlegt í þróun
þeirra og hvað ekki.
Auðvitað leitar Jólhann Páll
ekki á náðir hinnar sáttfúsu
nauðhyggju, sem „útekýrir"
allt som gerzt hefur meðþeim
hætti, að það veröur „nauð-
syn“. T>egar hann gagnrýnir
olurvald flokksforystu, „af-
bakanir“ skrifstoffuvaldsins á
sósíalisima í Sovétrífcjunum og
víðar, reynir hann að gera
grein fyrir öðrum valkosti.
Kosti sem væri tengdur því,
að ríkisvaldinu til mótvægis
væri verkailýð'sihreyffinig sem
gegndi sjálfstæðu hliutverki.
gæti haimlað gegn ednokun
valdsins. En um leið skýrir
hann frá hlutum, sem virðast
benda til þess, að verkalýð-
urinn í viðkomandi Hönduim
hefði ekki getað, eða varla
getað gegnt slíku hlutverki. I
Sovétríkjunum, segir hann,
var verkálýðsstéttin fámenn,
hún gafft mdkið afhroð íborg-
arastyrjöldinni, margir verka-
menn voru settir til stjlórnar-
starfa og því var í lok borg-
arastyrjaldar „verkalýðsstéttin
úr sö'gumni sem sjálfS.tæU
pólitfskt aifl“, og því var ,,ó-
kleift" að framkvæma hina
nauðsynilegu iðnvæðingu Rúsj-
lands „undiir forustu verk-
lýðsstéttarinnair sjálfrar". I
annan stað er minnzt á það i
samibandi við Júgósilavíu, að
verkamainnaráðin þar (sem er
júgóslavneslk tilraun til „sjálf-
stjórnar“ alþýðu) hafi ekki
nóð tilætluðuim árangri m. a.
vegna þess að „verkalýðs-
hreyfingin í Júgóslavíu hafði
mjög lit’a reynslu í pólitískri
og faiglegri baráttu". Ogfleiri
skyld dæmi mætti ncfna, sem
virðast þrengja að þeim val-
kostum sem Jóhann Páll gerir
ráð fýrir. Þeirri spurninigu. er
því miður að miklu leyti ó-
svarað hvort sósíalískur eigna-
réttur í lítt þróuðum löndum
hljóti alltaf að hafa í för með
sér takmarkað eöa lélegt lýð-
ræði.
Ga'gnrýni Jólhanns Páls, á,
að því er virðist, margt
skylt með viðihoríum trotsk-
ista, eða arftaka þeirra. Ekki
svo að skilja, að bókarhöf-
undur sé hatrammur kreddu-
maður á þeirri galeiðu, og
hainn veit cílurvel, að trotsk-
istum fyrr og síðar hefurflest
verið betur gefið en aðbyggja
U'pp hreyfingu, sem gæti stað-
izt þá prófraun tfmans að ná
umtalsverðum pólitískum á-
hrifum. En úr þeim hópi hef-
ur a.m.k. komið einn margvis
pólitískur saignfræðingur, De-
utscher, og hann virðist reynd-
ar alilffyrirterðarmikill í rit-
inu (nemia hvað manni finnsl
Jóhann Páll sýnu bölsýnni en
Deutscher er). Eitt er það.
sem mig minnir að lærisveinn-
inn eiigi sameiginlegt með
læriföðurnum í slkoðun hans
á Sovétríkjunium og öðrum
ríkjum í Austur-Evrópu: hann
Það er svipaður vandi á
ferðum þegar Jóhann Páll
kamur að samlbúð verkalýðs-
flokks og veridýðsstéttar i
kapítalískum löndum. Hann
minnir að sjólfsögðu á það,
að verklýðsstétt gerir ekki
býitingu neinskonaf nema
undir einbcittri pólitískri for-
ystu. En þegar vikið er að
aöstæðum, sem hann telur
hafá boðið upp ó möguledka á
sóisiíah'skri þróun (t.d. Spánn
og Frakikland á dögum alþýðu-
fylkinga fjórða áratugarins,
maíbyltingin ‘68) virðistmanni
Jóhann Pálil vera einstaklega
hallur undir það að skella
skuldinni af ósi'gri fyrst og
frcmst á pólitíska fiorystu
kommúnistaflokkanna, og
hlaupa sem skjótast yfir aðra
áhrifavalda. Sj'álfsaigt hafa
kommúnistaflokkar í þessum
löndum, sem víðar, sýnt af
sér sfcaimimsýni, hræðslu og
guð má vita hvað, en varia
er þar með ölll saiga sögð. Jó-
hanni Páli finnst þaö t.d. af-
leitt að franslki kommúnista-
flokkurinn skuli hafa svarað
mafbyltingunni með því fyrst
og fremst að stefna að kjosn-
ingum í bandalagi við aðra
vinstriifilökka í stað þess að
„skýra og fylgja eftir því bylt-
ingarkennda inntaiki sem bar-
áttan hafði nú öðlazt“. Þetta
hljómar ekki illa — en hvað
þýðir þetta í raun og veiru?
Einkum það „að fýllgja eftir“?
Þýðir það að franski fllokkur-
inn hefði átt að nota skipu-
lagðar sveitir sínar til þessað
hafa forustu um að verica-
menn tækja verksmiðjur á
áitt vald um allt land og
stjómuðu þeim? Eða hvað?
Það hljóimair líka bærilega, en
hvað þá um marghöfðaðan
þurs hins sméborgaralega ótta
(sem enginn slkyldi halda að
verkamenn séu lausir við),
hvað um vopnaða Dögreglu —
og svo franska herinn? Er
það ámælisvert, þótt komm-
únistar reyndu í staðinn að
koma á vinstri samsteypu-
stjóm? Og ein af þeim stað-
hæfingum Jólhanns Páls sem
mér finnst skrýtin er sú, að
komimúnistar hafi þá „lokað
auigum fyrir þeim vandamál-
uim sem hluiu að komast á
daigsfcná" í slíkri samsteypu-
stjóm. Leiðrétti mig góðir
menn, eff það var ekki ednmitt
komið á dagskrá um þetta
leyti, að frönsk vinstristjóm
hefði tilbúnar ráðstafanir til
að hnekkja efnalhagslegum
skemmdarverkuim auðvaldsins,
sem reyndust svo afdrifarík
allbýðufylfcingarstjóminni fýrir
stríð.
Bók Jóhanns Páls er más-
jöfn, og verður hverjum
lesanda miisjöfn á ólíkan hátt.
Sumt er í henni fróðlegt (t.d.
vekur bað sem sagt er um
Gramsci góða löngun í medra
um þann mann), annað er ó-
Ijóst (t.d. menningarbyltingin í
Kína, sem vonlegt er), enn
annað blátt áfram skrýtið.
Heildairimyndin er skratti böl-
sýn: þótt enginn biðji um op-
inbera bjartsi'ni í austurevr-
ópskum stíl, er það héldur
mikið af svo góðu, þegar sá
þanki hlýtur að saskjaásaik-
lausan lesara, að alllt þetta
sósíalíska brölt hafi verið til
einskis. Sú spuming liggur að
mesitu leyti á mdlli hluta,
hverju marxískar hreyflngar
hafa óorkað, og hverjir eru
möguleikar þeirra — hún
hverfur fyrir útlistun á þ'/i
hvað þeifn hefur mdsitelkizt.
En mörg viðlhcirf bólkairinnar
eru bæði athyglisverð og
gagnleg — einkum það sem
oinfaldast er og skiptir um
leið mestu máli: að sósíalismi
er ekki sjálfviifc masktfna sem
fer í gang við þjóðnýtingu
framleiðslutækia. að lýðræðis-
krafan er sá báttur hatns, sem
. ein getur tryggt honum virð-
ingarverða tilveru.
Ámi Bergmann.
I blaði danska Bamaheimila-
ráðsins, Bömehaven, birtist ný-
lega grcin um böm og það um-
hverfi sem þcim er búið. Þar
koma m. a. fram eftirfarandi
staðreyndir og staðhæfingar sem
vafalaust koma mörgum á 6-
vænt sumar hverjar.
Bom yngri en 15 ára eru
fjórðungur íbúa Danmerkur.
Foreldraréttur er ótafcmark-
aður eignaiméttur. Það er hægt
að neryða upp á böm bæði dval-
arstað og hegðun. Foreldramir
geta gert hvað sem þau vilja
við böm sín,meðan ekki sér á
þeim.
Umlhverfi bamanna er um-
hverfli hinna flullorðnu.
1 þeim héruðum Jótlainds, þar
sem tefcjur eru Xægstair, erung-
bamadauði 50% hærri en ann-
arsstaðar í lamdinu. Hann er
2-3 sinnurn hærri að þvi er
viarðar böm, sem búa í eins
herbergis íbúðum, en þau sem
búa í fjögurra herbergja fbúð.
Þriðjungur bama í Danmörfcu
lifir fyrstu ár sín í edns eða
tveggja herbengja íbúð.
Bamadauðimi er 58% hærri
meðal bama ednsitæðra miæðra.
200.000 maminabústaöir í Dan-
mörku eru án salemis.
I 500.000 fbúðum í Danmöriku
er enginn vaslkur og í 750.000
efckert bað.
1 ár eru byggðar 45 þúsund
íbúðir í Dammörtou. 45 þúsund
íbúðir, sem gefla möguleika á
að neyta menningarafurða, en
ekfci sikapa þær. Gefa efcki
möguleifca á samvistum, leikj-
um, dansi, tónlist, gera vaiiia
réð fyirir bömium. Herbergin
eru of lítil, einarngrun of slærn,
of lítið af rými til sameigin-
legra þarfla.
1 stað fredsis fcoma frfstundir,
dægradvalir í stað mieniningar.
f dag eru byggðar 125 ibúð-
ir, 25 sfcirifstofur og ein eða
tvær opinberar bygginigar. Það
er ekfci nóg, og það er efcki
nógu gott.
1 kapítaiístou þjóðfélagl er
húsnæði ekki mannréttindi held-
ur verzlunairvara. Meðan eftir-
sipumin er miedri en framlboðið,
verður efclki um verúlega breyt-
ingu é gerð húsmæðis að ræða.
Við byggjum traust hús, úr
jámi, siteypu og gleiri. Það er
erfitt að hreyfa við niðurstoð-
unni. Við verðum að lagaoikik-
ur að íbúðunum til liangs tímia,
Þessu mættí snúa Við ef
manneslkjan, flengi vald á fjér-
magni, siteypu, vélum og lamdi.
Ef flramledðandi og neytandi
hefðu sömu hagamiund af því
að stoaipa umlhverfi, sem gæfi
möguleika á sarnvem, á sam-
eiginlegri neyzlu, á sameigin-
legri vinmu, fyrir tílraiunir,
hlýju, lif, fyrir félagsskap Ibama
og fuilorðinna og annarraibaima
og annama fullorðinna manna.
í Dammörfcu.
Það er lítið um slíkt umhverfi
í Danmörfcu.
En við edgum eina mdljóin
nýrra bíla.
Það koma 10.000 nýir bílar á
mánuði.
Umferð í Danmörku klostar
20 miljónir króna á dag (tæpL
140 miljióinir ísOenzfcra fcróna).
Á hverju ári flarast 1100
manns í umterðdnni. Fjórða
hvem dag flerst barn í umr
ferðinni í Danmörteu.
Það er efcki pláss fyrir böm
í Danmörku.
Af öryggisástæðum verður að
lofca bömin inni, og vegnaþess
að þau geta elklki verið heilma
fá þau í staðinn bamaighettoi
sfcóla, frístundahiedmilí, leifcvelli,
æskuíýðsklúbba o.s.ífrv. Þar er
sumpart hægt að gleyma bamið,
sumpart bjéða því upp éslkaða-
bætur fyrir sfcort á þroslkamögu-
leifcum — við :’"ilyrðd, semþeir
fullorðnu setja, í umlhverfi, sem
þeir flullorönu hafa stoaipaö fyr-
ir fullorðið flóllk. En oflanigireind-
um mairfomiðum er aðeins sdnnt
að nofckru Jeyti, meðall annars
vegna þess að nóg flé er veditt
tíl slífcra stoifnana.
EN:
Eftir 20 ár verðum við heilim-
ingi rífcari.
Eftir 27 ár verðumi vdð þriisv-
ar sinnum rátoairi.
Eftír 35 ár verðum við fjór-
um sinnum rftoan-i.
Til hvers á að nota auðævdn?
Hvernig á að sfcipta þedmí?
Eiga bensínstöðvar og bantoa-
útibú að halda áfralm að hafa
Pramhald á 9 síðu.
Byggingarlist og
bæjaskiputag rædd
Umræðuefni fjórða heftis
Sanwinnunar er byggingarlist
og bæj.arskipuiLag, og er það að
sjálfsögðu ekki nema eölilegt:
á fláum sviðum þjóðlífs höf-
um við íslendingar orðið ffyrir
meiri slysum en þegar við höf-
um ráðizt í að reisa oktour hús,
einkum ef það stóð til að þau
yrðu stór og tilkomumikil.
Það eru ýmsir nytsamlegir
þankar í þessari umræðu og
skelegglega framsettar hjá ýms-
um höfundum. Það er reynt að
koma lesendum í skilning um
hlutverk arkitekta og verksvið,
og mun víst varta af veita,
mótmælt þeirri „gervimennsku
og fúski sem ákveðnu lífs-
formi“ sem hefur sett svip sinn
á byggingarstartsemi, svo og
„siðgæðislegum subbuhættí“
sem hefur leitt til allskonar
myrkraverka í sambandi við
úthlutun verkefna við smíði
opiniberra mannvirkja. Það er
heldur efcki víst að lesendur
hafi almennt gert sér grein
fyrir þvf, að íslenzkt landslag
er einmitt viðkvæmara fyrir-
vondum byggingum en gróður-
sælli lönd, sem geta falið aBs
konar byggingartistarsilys á bak
við tré. Eða þá þvi, að Reykja-
vík, sem hefur verið fremiur
„blönduð“ borg er í aufcmum
mæli að verða fyrir því, að upp
risi „ósýniíegar girðingar“ milli
vertoamannalhverfa (Breiðholt)
og auðmannahverfa (Garða-
hreppur).
Einmitt í þvi samhengi fær
hið fræga aðalskipulag okkar
Reykvíkinga heldur betur orð í
eyra. Það er tíl dæmis gerð
grein fyrtr því að það sé afar
hæpin áætlun að byggja upp
úthverfi til að sofa í og sérstök,
afmörfcuð, svæði fyrir viðskipti
og iðnað; hólfa borg sundur í
sérhæfðar einingar með ifláum
snertipúnktum og takmöricuðum
samskiptum fólfcs og þátttöfcu í
menningar- og félaigslífi. Og
það er minnt á atriði sem er
reyndar áberandi: minnfcandi
íhlutun íbúanna sjálfra í mótun
eigin húsnæðis og hverfa —
útkoman eru þær „gersneyddu
vínirbrauðslengiur“ sem Björn
Ólafs lýsir á einkar skemmti-
legan hátt. — áb.
I