Þjóðviljinn - 29.09.1970, Side 7

Þríðjtudiatgur 29. sepDdmiber 1970 — MÓÐVŒÍLJINN — SlÐA J
t-
ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ
EFTIRUTSMAÐURINN
eftir N. V. GOGOL
Leikstjóri: Brynja Benediktsdóttir
Það mun mál llestra að
„Eitirlitsimia’ðurinn" eftir stór-
skáldið og brautryðjandann
rússneska N. Gogol sé á meðal
snjöllustu sígildra gleðileika í
bókmenntum heimsins — okk-
ur kemur að sjálfsögðu Moli-
ére í hug, en Gogol dáði mjög
hinn fransfca moistara og varð
fyrir nokkrum áhrifum frá
honum. Auðsæir kostir þessa
ógleymanlega verks eru fleiri
en hér verði taldir. Mergjað
skop og sa-farík kimni skálds-
in-s á fáa sína líka, en framar
öllu er „Eftirlitsmaðurinn"
hivöss og nöpur og al'gild á-
deilia á viðurstyggilega og
þeir gert sig seka um margvís-
lega óhæfu. Og svo illa tekst
til að þeir ímynda sér að höfð-
ingi þessj sé lítilmótlegur,
léttúðuignr og lágtsettur skrif-
stofumaður sem dvalizt hefur
í tvasr vikur í gistihúsinu og
ekki getað borgað grænan eyri,
enda tapað öhu skotsilfri sínu
í fjárhættuspili, og þá er ekki
að sökum að spyrja. Valds-
mennirnir hneigja sig og
beygja fyrir þessum skartbúna
slæpingja, halda honum dýr-
lega veizlu, skríða fyrir honum
á allar lundir, múta honum og
Xána srtórfé, og dóttfr fógetans
sjálfs trúlofast hinum drýldna
Baidvin Halldórsson og Búrik Haraldsson í lilutverkum sínum
í „Eftirlitsmanninum“ eftir Gogoi.
botnlausa spillingu keisara-
dæmisins rússneska á dögum
harðstjórans Nikulásar fyrsta;
„hvað er gieðileiiknr án sann-
leika og gremju?“ sipurði Gogol
sjálfur. Sagan gerist í nafn-
lausri smáborg einhiveirsistaðar
víðs fj'anri höfuðstaðnum, og
lýsir skefjalausum yfirgangi,
gjörræði og samvizkuleysi
ennbættismannanna; þedr eru
mútaþægir, svikulir og hóiglíf-
jr, heimskir og fávísir, en slæg-
ir og lævisir um leið. H-rak-
menn; þessd og blóðsu-gur svíf-
ast einskis, féfletta og traðk-a
á vamarlausri alþýðu, nota al-
m-ann:afé í eigin þá-gu, rýj-a
borgara, bændur og verk-amenn
inn að skinni, kýla vömbin-a
og lifa í óhófi á kostnað hins
réttlausa almenndngs. En eiitt
óttast þorpa-rar þessir eins og
fjandann sjálfan: eftirlit stjóm-
arinn-ar í Pétursborg. Borgar-
fógetinn fréttir að von sé á
háttsettam erindrek-a keisarans
og þá verður skelfingu þedrra
ekki með orðum lýst: ahir bafa
og hra-ðlygnia ævintýramanni.
Síðan helduir hann á burt í
skyndi með morð fjár í vas-
an-um, svikin komast upp von
brá’ðar, og í sama mu-nd kemur
sjáJfur efitirlitsmaðurinn og
stefnir embættismönnunum öll-
um á sinn fund; og þar lýkur
hinni kostulegu söigu.
Dramatísk bygiging leiksins
er bafin yfdr gagnrýni, þar
rekrjr hvert atvikið annað á.
rökiréttan, hni-tmiðaðan og
mjög sk-oplegan háitt og svo
eðlilegan að þar má ekkert ait-
riði missa. Og ek'ki er minna
vetrt um m'annlýsingar s'kálds-
ins, sálrænt imnsæi og glöggan
skilninig á mannlegt eðli; þó
að valdsmennimir séu aili-r ó-
dámar og bófar að meira leyti
eða m-inna og nokkuð ýktir
eins og tíðkast í gleðileikum,
eru þeir hver öðrum ólíkir,
ljöslifandi einstakljmgar, hlæigi-
legi-r og mannlegir í senn. Gogol
hefur verið nefndux fyrsta
raunsæisskáld í heimialandi
sínu og lærifaðir sáðaxi mikil-
menna rússneskra bókmennta
og mun ekki auðgert að
hnekkja þeim dómum; hann
var sannur nýsköpuður og
gekk aldrei troðnar, slóðir.
Frumsýning „Eftirlitsmanns-
ins“ árið 1836 líktist helzt póli-
tískri sprengju, afturh-alds-
menn fylltust reiði, ókvæðis-
orðin dundu á hinu gæfu-
snauða skáldi. Gogol var eng-
inn byltingarsinni og þó þarf
ekki annað en kynnast þessu
snilidarverki hans til þess að
renna grun í að einihvemtíma
hlyti aö því að korma að öreiga-
bylting yrði í Bússlandi keisar-
ans.
Þáð er tæpast ofsaigt að sýn-
ing Þjóðleikihússins hafi valdið
mörgum æmum vonbriigðum,
og ber fleira til en ég sé fær
um að dæma. „Ef'tirliitsmaðux-
inn“ hef'Ur að því ég veit bezt
verið túlka’ður með ýmsum
hætti víða um lönd, sumir lagt
megináher2iu á gáska og ærsli,
aðrir á hlifðarliaust raunsæi og
bei^kia ádeilu án þess að
gleyma í neinu hinu ma-gni
þrungna skopi. Sýningin ís-
lenzka stefnir ekki í neina sér-
stakia átt, og reyndist hvorki
nógu mergjuð, áhrifamikil né
hlægileg, kátínan í salnuxn
sými minni en hefði mátt ætl-
ast til. Sum atriðanna voru
ánægjulegia hröð og skemmti-
leg, önnur of sviplítil og dauf-
leg og langdregin; lítið fór fyr-
ir hinni beizku íélagsiegu á-
deilu og var þó ekki alveg
gleymt með ölXu. Brynja Bene-
diktsdóttir er un,g að árum og
hiefur get’ið sér góðan orðstír
fyrir stjóm minnr leikrita, en
aldrei glímt við verulega stórt
viðfangsefni fyrr en nú; vand-
virkni hennar og hæfileika æitla
óg ekki að d-raga í efa, en þetta
mannmarga, fjölslungna meist-
araverk reynist henni ofviða,
En þess ber að gæta að Þjóð-
leikhúsið er eflaust fáliðasta
stofnun sinnar tegundar í víðri
veröld og sízt betur á vegi
statt í þeim efn-um en fyri-r
tattugu ár-um; en „Efitirlits-
maðurinn" verðux að vera ram-
bundin heild ef vei á að fara,
þar má engan lilekk skorta.
Jafnvel aukaleikendurnir sem
sumir mæXa vart orð af vörum
þurfia að kunna vel til verka,
þeir eru sjálf rússneskia þjóðin,
kúgairar og kúgaðir. Hér eru
þeir fflestir nýliðar og margir
lítt sannfærandii, og jafnvei
sum hinna mieiri hlutverka ekki
skipuð réttum mönnum, og
þessa galla ætla ég ekki að
skrifa á kpstnað leikstjórans.
Notuð er vönduð, gömiul þýð-
ing Si-gurðar Grímssooar, og
það er áreiðanXega ekki honum
að kenn-a er einhverjum Trja-
pitsjkí, vini spjátrungsins
Klestakovs er breytt í sjaXfan
Gogol — það er hin versta
smekkleysa sem auðgert er og
sjálfsagt að breyta.
Jjeikmyndirnar tvær eftir
Birgi Engillxsrts eru írumlegar
og mjög haglega og snoturlegia
unmar, einkum lierbergið fá-
tæklega í gistiíhúsimu; um rúm-
góða Stoíu bæjarfógetans er
líka margt gott að segja, þó
að hún sé nokkuð fábrotin og
stilfærð og maður sakni þess
að sjá ekki ofurlítið af sóða-
ska-pnum i hinni rússnesku
smáborg. Mossían-a Tómiasdó-tt-
ir er við mumum meðal annars
frá „Lýsistxöta’ teiknaði bún-
ingana; þeir eru nokikuð mis-
jafnir að gæðum, en litrikir
og fjöibreyttir — beztir þóttu
.1*^ "8f ..
lláMSiii

ífeSwx’wffcíf.ý;'
Hópatriði,
mér kjólar fógetafrúarinnar Og
sknau-tklæði Klestakovs.
Gogol segir sjálfur að Klesta-
kov eigi að vera lítiH vexti
og lioraður, og garir það auð-
vitað hinn fáránlega misskiln-
ing stórum Hægilegri. Að því
leyti er ErHngur Gísliason ekki
á réttam stað, hann er fríður
og glæsilegur og það er í sjálfu
sér sízt að lasta. En að ööru
leyti féll mér túlkun Erlin'gis
vel í geð, hann er trúr skap-
gerð hins heimska, bamalega
og hégómlegia borgarbúia og of-
leikur bvengi, piltangur sem
lifi-r aðeins fyrir líðandi stund
og hu-gsar aldirei ærlega hu-gs-
un, frekur og raupsamur þeg-
ar svo ber undir. Ef til viU er
hann beztur þegar hann hittir
bæj-arfó-getann í fyrsta sinn og
skelfur af hræðslu, enda á þar
ágætum mótleik að fagna, og
ekki síðri er hann fer á fjör-
urtmar við kvenfólkið. Ofboðs-
legt gor-t hans og lygi er hann
kemur dmkkinn úr veizlunni^
er líka skemmtileg, þótt sjálf-
sagt megi etnn meira úr gera.
Þagar á alit er litið held ég að
Erlingur hafi vant leikið l>etar
öðru sdnni.
Skvasník bæjarfógetl er ann-
að aðalhlutve-rkaninia og vel
borgið í meðförum Vals Gísla-
sonar. Valur lýsir Xjóslega harð-
ýðgi hans, trúgimi og sleikju-
skap í senn og er ef tii vill
beztar þegar hann lætur svip-
una ríða á baki þeigma sinna..
Útiit og svipbrigði eru með á-
gætam, og Valur sýnir einnig
að fógetinn er enginn bjáni,
helduir ósvífinn, mútugjam og
gróf'gerður. Þegar fógetinn far-
mælir heimsku sinni í lokdn
liiggúr við að maður vorkenni
honum; og þar ratar leikarjnn
á rétta leið.
Annars vaktd kona tóget-
ans, Þóra Friðriksdóttir tals-
vert meiiri hláitur og kátínu en
bóndi hennar. endia skopleg í
bezta lagi sem vera ber, en
vart mjög rússnesk í útiiti.
Kona þessi er ósvikin daður-
drós, giysgjöm, hégómleg og
forvitin með afbri-gðum, og
kemu-r það allt mætavel til
skila i þróttmikium og mjög
kátlegum leik Þóru. Við hlið
hennar vairð helztl lítið úr
dóittarinni Guðrúnu Guðlaug®-
dóttar enda á hún litlia sviðs-
reynslu að bald. Hún er ung
og lagieg og lipur í hreyfing-
um, skýr í máli; en framsögn
og túl-kun of viðvaningsieig og
óþroskuð og hefði Xeikstjórinn
þuirft að skóla hana betar. En
hvað um það, ég vona að Guð-
rún ei'gí framtíð fyrir höndum.
Valdsmenn borgarinnar voru
of ósamstæðir til þess að þeir
gæta myndað verulega
skemmtilega heild, nema ein-
staka sinnum. Rúrik Haralds-
son er hinn hirðulausi dómari
sem hugsar um fátt annað en
héravieiðar og lætur múta sér
með hundum. Rúrik er hæifd-
lega borubrattur á svip og í
framgöngu og blátt áfram ó-
borganleguæ þegar bann er að
múta hánum falsaða eftirHts-
manni. Þá er Baldvin Haildórs-
son prýðilegur fátækraifulltrúi,
verulega ógeðslegur náungi
eins og ætiazt ex til, bragða-
refur, rógberi og þorpari. Bald-
vin er liæfilega seyrður á
svip og trúr sínum málum.
Ámi Tryggvason er oftlega
mjög kátbroslegur skólastjóri,
en ekki í öUu rétt manmgerð
að mínu viti. Og Jón Júlíus-
son er greinilega á röngum
stað sem póstmedstárinn, for-
vitinn náun-gi sem gerir fátt
annað en opna bréf eða stela
þeim; þótt Jón skorþ bvorki
greinilega framsöign né góðan
vilja er sýnilega hægt að gera
miklu meira úr hinu þakkláta
hlutverki. Héraðsiæknirinn er
þýzkuir og kann ekki orð í
rússnesku og því vart anmað
en statisti, en nýHðanum Jón-
asi Sigfússyni vea^ður ékkert
úr honum; um varðstjórann,
Guðjón Iniga Siguxðísson svip"
að að segja.
Það eru nafnar tvedr, óað-
skiljainlegir lagsmenn og ár-
þekkir um flest sem koma hin-
um slysalega orðrómi af stað,
kjaftaskjóður og snippara-
menni báðir tveir: Gunnar
Eyjólfsson og Gisli Alfxeðsson.
Túlkun Gunnars er mjöig
hressileg, fjörmiki'l og fyndin,
en lei'kur Gísla yfirborðsletgri
og ekkd alltaf nógu sannfær-
andi en þeir ern þó svipaðir um
margt og allvel samtafca. en
til þess er ætlazt af skáldinu.
Bessj Bj'amason leikux Osip,
þjón eða þræl Klestakovs mjög
eðlilega og skynsamlega, hann
hefur að vonum Htiar mætar
á framferOj húsbónda síns. en
bjarigar honum samt í tæika
tíð, enda greindari og aðgætn-
ard, hæfilega grófgerður í máli
Framihald á 9. síðu.
„Skozka óperan" í Rvík
Þessa dagana leggur 50 manna fiokkur listamanna frá Skozku
óperunni í Edinborg undir sig Þjóðleikhúsið að verulegu leyti í
fyrradag komu fyrstu menn úr hópnum hingað til iands, en
það voru tæknimenn óperunnar, sem byrjuðu strax j gær
að koma fyrir leiktjöldum og öðrum búnaði vegna sýninga
flokksins. Hér sýna Skotarnir tvær óperur eftir brezka tón-
skáidið Benjamin Britten: Albert Herring og The Turn of the
Screw. Myndin hér að ofan er úr síðarnefndu óperunni.

i