Þjóðviljinn - 23.02.1972, Blaðsíða 7

w
Jón Engilbents geikik ungur
að aldri til liðs við verklýðs-
hreyfingunia oe sósáalism'ann.,
var einn í hópi þeirra. sem
bnaiutina nuddu fyrir nóttætoum
sósíalisma mdð stofnpun Spörtu
og síðan Kommjúnisitafloktosins.
Og þegar í ljós toom bvíiikir
listamiannshæ-fileikar bjuggu í
bonum, beitti hann óspant Mst
sinni til þesis að vekja alþýðu
mianna og þjóðinia aMa til með-
vitundiar um óþolandi og nang-
iátt þjóðfélag og um aifilið, sem
hún gat beitt. Þegar neyð
ventoalýðsins varð sitærst. —
eftir að beimsikreppan banst
til íslands, — var sú bjálp
næst, sem beztu Mstamenn
lanidsins gátu alþýðu veitt í
baráttu hennar, — sumir með
sögum og ljóðpjm — aðrir með
litum og llínurn. Var Jón Enigil-
berts einn þessara listrænu
baráttumanna og sitóð sáður
en svo einn í hieimi myndlist-
arinnar í þvi efni. Þetta voru
þeir áraitugir, þeigar Kathe Koil-
witz Franz Miasarell, mexí-
toönsku málaramir frægu Ri-
vera. Orozco og Siqueiros, og
miargir fleiri ristu því notna
þjóðfélaigi rammar rúnir. er
dæmdu menn tii flátæktiar mitt
í allsnæigtunum Þessir menn
settu miark sitt á timiabiMð
með því að helga Mst sínia buig-
sjón sinni. Maignþrunigmar
myndir Jóns frá þessum tím-
um, — myndir fjölskyldna, er
þj'ást af stoortinum, myndir af
kröfuigöngum þess fóiltos, er
vaiknar, — munu í framtíðinni
minna alþýðu á þá veröld, sem
var, og hún breytti með bar-
áttu sinni.
En það var etoki auðvelt fyr-
ir þassa vígreifu listamenn að
lifa á þessum tímum. Hvort sem
ura var að ræða að gefia út
bætour þeirra, sem nú eru við-
urkenndir mestir sniMingiamir,
eða fcaupa málverk mannia eins
og Jóns Engilberts, ’ þá þótti
þeim sem fjárráð höfiðu, ofit
fénu foetur varið til annars en
slífcs. Ég minnist þesis. siem
Jón sagði mér í Höfn 1936.
Hann bafði þá miálað stóra
mynd lítolegia miðað við vold-
. ugan vagg á lisitsýningu í Osió
1932 eða síðar. Hún var a£
sjómönnum tveim, er bera lík
fiélaga síns sjóretoig uipp
fjöruna. Máivertoið hafði eikfci
selzt og lérefitið var dýrt Hann
bafiði rist það í sundur og not>-
að í annað, en upptoastsriss
lítið gafi bann mér. — og svomia
toann að bafia farið um JSeiri
listaverto bans. Og þó haíði
Jón þá þegiar „brotizt í gegn“
og hlotið viðurtoenningu, sem
aðrir urðu að bíða efitir.
Þegar nýir bættir tótou að
ryðja sér til rúms í myndlist-
inni, — með stertoum litum og
frjálsir úr böndum „figuranna'“
— sýndi það sig að Jón tounni
ekki síður að beita þeirri Mst
og hugmyndaflug foans fékk þar
að njóita sín til fiulis. Það var
eing og með Jóbannes úr Köti-
um, er hann náði nýjpjm tind-
um ljóðMstarinnar laus úr
böndum rímsins. — Ég minn-
ist þess, er við undirbjuigigum
sögusýningu þjóðhátíðarinnar
1944 og höfðum fengið þá Jón
og Þorvaid Skúlason til að
myndsikreyta það herbergi, er
sýna skyldi „niðurlægingar-
tímiabil" ísienztorar sögu. Þótti
sumurn þá djarfit tefilt að taka
til þess siítoa menn. En það
varð líklega listrænasti þáttur
sögusýningarinnar: Tátonræn
mynd Jóng um sjóslysin tvinn-
uð samian við þjóðsögumar afi
svipunum, sem birtust undir
siítoum kringumstæðum, var
ógnþrungig listaverk. — sem
og Tyrkjarán Þorvaldar.
En nú fóru þeir tímar í
hönd að ekki var lengur ann-
aö hægt en meta til fuils —
llkia bér heima — þá listabætfi-
leifca. er Jón bjó yfdr Jafnvel
befðbundnar bantoasrtofnanir
óttaðust ektoi lengur „ab-
straktið“, það var beidur hitt,
— af því Jón var jafnvígur á
báða hætti —, að klæða yrði
natoinn mannsiíkiamiann á lista-
verkum hans, sivo eigi yli
hneyksli á æðri stöðum. En
þótt sú viðurkenning, sem Msta-
menn vissuiegia hijóta að óstoa
eftir í lifiandia láfi, væri fail-
bi hionum í skiaut var hann
Miðvátoudlagur 23. tfebrúar 1972
JÓN ENGILBERTS
Fæddur 23. maí 1908, dáinn 12. íebrúar 1972
alitafi eami baráttumaðurinn
unddr ni'ðri.
En það var táknrænt fyrir
tímianna rás að þegar Heimsi-
friðarráðið getokst fyrir hinni
mitolu myndlistarsöfnun _ 1959
og Jón var þar fulltrúi ísiend-
inga, að þá málaði bann ekiki
lengur mynd af fjölskyldrj í
neyð. heldur í efnahagsiegri
flarsæld, en með eyðileggingu
atómstríðs vofiandi yfir höfiði
sér. tátoniaða á einfiaidian hiátt.
ÞjÓ0 vor hefur misist mikinn
og fjöiihæfian Mstamiann. Sú
alþýða. er enn mian tíma ör-
birgðar og erfiðuistu baráttu,
þaktoar bonum samúðina og
skilninginn, listrænu Mðvedzl-
una oa baráttuna þá mest á
reið. Ástvinum bans eru send-
ar samúðartoveðjur, ekfci sízt
eiiginkonu hans Tove, sam ætíð
stóð við hlið bans í blíðu og
stríðu sem persónugervingur
þeirrar ástar, sem þolir aJllit
og umber albt.
Einar Olgeirsson
★
Á sjónvarpsskerminum bregð-
ur skyndilega fyrir andliti sem
vetour óliíkiustu geðhrif. Síðan
kemur þuiurinn með stuttorða
frétt, samt nóg tii að ryktoja
manni að nýjpj sjónarhomi þótt
þess sé s'ízt óstoað.
Jón Engilberts átti það sam-
eiginlegt ýmsum landkönnuð-
itm sem greint er frá í bótoum
að tatoa því meira ástfóstri við
bláma fjiarlægðanna sem það
fyrirbæri gerði foonum ofitar
grítok. Hjá slíkium mönnum
verður ofit bart til andlegra að-
drátta Á einbvem óiskiljianieg-
an bátt baida þeir siamt til
jafns við méðbræður sána,
stojóta þeim jafnvel ref fyrir
rass. 0[t hjá þeim leynist ein-
kennileigur og dýrmœtur hæfi-
leiki til að ýta við sofianda-
hætti o^ forpokun í umbverf-
inu. Jón samsaimaðist aldrei
diufitinpj, Hann setti fieimnisilausit
fram þá kenningu að erótííkin
væri stertoasita aflið í miannin-
um. En í riaun var hann dýrk-
andi rómantískra sáiarbrær-
inga eins og margar myndir
hanis bera giöggt vitni. í stjóm-
og félagsmálium var hann rófi-
tækrar og jiafinframt óiþoiinmóð-
ur, en síður en svo útbalds-
laras. Fraoðilegt sífiur var eitur
í bang beinram Samkvæmt
kenningu sánni um að ailt væri
leyfilegt nema vera leiðinleg-
-jr lýsti bann þvi yfir um
sextugt að hann væri anark-
isti. Þótt Jón væri engan veg-
inn mótflailinn heimsiystum þá
hlúði bann samt að meinlæta-
manninum í sjálfium sér og
yfir persónu bans var trega-
blandin alvara. Dómgreind Jóns
á myndlist var með afbrigðum
þrostouð. Hiann gleypti aidrei
hrátt neitt af þvi sem dúkk-
aði upp í listheiminum, bvorki
stílhræringar né fiorm. Hann
kúventi etoki af þvi að al-
menningsáMtið væri bagstæð-
ara beldur einfiaidiega vegna
þess að bann var búinn að
gera hlutina upp við sig. En
sOíkt uppgjör átti allajafna
langan aðdraganda. Ég æitJa
e'ktoi ag kríta mútoia um list
Jóns EngiJberts. Hún taiar sjéJf
sínu méli Á hinn bóginn held
ég að fá-Jm sé kunnugt hve
mikJa áherzlu hann lagði á
handverkið. Hann lagði sig ekki
einungis í framkróka um að
autoa við lietekingu sína á því
sviöi, heldur fiannst honum sá
listamiaður óþoiandi og óferj-
andi sem var illa að sér í
bandverkinu. Hann fór heidur
ekitoi dult með þá stooðun sína
að bandverteinu færi síhrak-
andi. Hann var þeirrar skoð-
unar að frelsi og svigrúm ust-
arinnar minnkaði þegar band-
verteið tæki að fymasit. Vei
þeim listamanni sem eteki kann
að draiga upp sómasamlega
mynd, voru hans orð. Fjöiin
fieiirur við grindina, því Jón
leit á það sem móðgun við
sig að vera titlaður MstmáJari.
Hann kalJa'ði sig aldrei ann-
að en miálara. ef tii vill til að
minna sig á faliveiti tímianna.
Þorsteinn Þorsteinsson.
*
Jón Engilberts kom ásamt
föður mínum beim um Petsa-
mo 1940. Þeir höfðu verið mikl-
ir mátar í Kaupmannaihöfn um
fimmtán ára stoei'ð, og nú hýstu
fioreldrar rnínir þetta framiand-
lega og fjörlega fióJk, Engil-
bertsfijölsikylduna, meðan bún
var að koma sér fyrir. Jón var
þá hálffertuigur, en ée sextán
ára, Ég hafði hitt fólkið áðúr,
þá barn að aldri í fylgd föð-
ur miíns heirna og erJendis. en
þetta voiu fyrstu raimveiulegu
kynnin. Einn daiginn komst ég í
afieitan vanda og var mjög mið-
ur mín. Gesturinn varð þess á-
stoynja og tók mig afsiðis og
leysti vandia minn af skilningi
og nærgætni sem ég gleymdi
ekki j bráð. Mannsteilningur
sextán ára unglings er ektei
uppá marga fistoa, enda undr-
aðist ég að þetta aideilis ó-
venjulega drenglyndi skyidi
leynast bakvið hávaöasöm og
skrautleg fiorhlið gestsins.
Það voru þessdr eiginleitoar
í fiari Jóns EngiJberts sem vin-
ir foans kynntasrt Og- miátu svo
mikils Óviidarmenn bans sáu
aðeins gunnreif fiorbliðin, það-
an sem steeytin bomu. þessi
sem voru svo listilega gerð að
mönnum varð starsýnt á þau
og voru lenigi á lofti Og fióru
þangað sem þau áttu að fiara,
Það varð heidur aldrei nein
þurrð á salti í sárin. MáJarinn
spara’ði það ektei fremur en
litatúbuirnar þegar bann var að
tjá tilfiuningar sánar af ýmsu
öðru tagi. Ég vissi hann hieid-
rar aldrei svo fátætoan að bann
synjaði vesælum manni á föm-
um vegi um ' glaðiegt viðmót,
jafnvel etoki efitir að bann
kenndi banameins sáns sem
hann reyndi að leyna efitir
mætti. Enginn var sivo aum-
ur, drukteinn eða ódrukfeinn, að
Jón ætti ektei jaínan handa
honum nokteur bressileg orð og
tífoaai, etf um vrar beðið. Hann
sparaði ekki heldur gamanið
handa vinbonum sínum og vin-
um — og hann sparaöi svo
sannariega ekki vini sína, eí
hiann taldi sig þurfia að beita
þeim fyrir vagn sinn langan
veg eða stoamman. Og við því
var hreint ekkert að gera. Hófi-
semi í þessrjm efnum var Jóni
víðsfijurri Hann vissi vei hvers
virði toann var og það sem
foann bafði á boðstólram — og
vildi fá eittbvað fyrir sinn
snúð og engar refijar, eins og
góðum toaupmanni sæmir. Þeir
seni voru svo tóimir í toolMn-
um að skilja ekki þetta ein-
fialda lögmál, fengu skilmerki-
legan reisupassa út í kuidann
ásamt sikeyti — og áttu etoki
afturfcvæmt nema gegn afiar-
kostum og dýrram gjöfium. Mál-
arinn var sjáltfum sér sam-
krvæmur út í æsar. Til þessuira
eðliseiginda bans má m.a.
rekja verðleika þúspjnda mynda
sem dreifðar eru um ailar jiarð-
ir fióiki til yndis og ánægju.
Þannig kemur ailt heim og
samian, ef í saumimn er stooðað.
Jón tounni vel að umgamg-
ast böfðingja, sem svo eru
toa-liaðir. Srarna mat hann fyrir
annað og meira en penánga,
mennimgarlega víðsýni, þótt
— ÞJÓÐVfiLJiINN — SÍÐA 7
sQítoir hafi af steiljainiegum á-
stæðum einkum verið af úit-
lendu bergi brotnir. Aðra af
þessari srtétt miat bann einsk-
is en hann skreytti sig með
þeim af því að hann þekkti
mennima og beiminn, þeir
keyptu lítoa myndir af hon-
um. Annað getok honum ekki
til, viðmót hans gagnvart vesal-
ingram tók af öli tvímæli um
það. Hann foafði gamian af
öllu tilstandi leifosýnimgum,
samkvæmum — og Jaiglegum
konum sem tounnu að snyrta
sig «g klæða, eintoum sæmi-
lega greindum leitokonum, ef
hann gat orkað á þær og þær
á hann, en það var engin ai-
vara á bak við þaÖ, þótt
svo virtist á yfirborðinrj, bann
bafði gaman af sviösetningu.
Hann sótti ortou í návist þessa
tovenfólks — blóð sig — toon-
an var honum táknmynd guð-
dómsdns og m-oldarinnar. Þegar
gestimir voru fiamir fór hann
hljóðlátu-r með ortouma uppí
vinnustofun-a, þar sem toaen
bvortoi hló né gerði að gamni
sínu. Þar var bamn einn með
guði sírnum og gerði örvæn-t-
ingartfuiiiar tilraunir til að
skapa ! steini lampanma, fár-
sjúfcur maður sáöasta árið —
fieigur — og vissi það
Það er ekki ailt sem sýn-
ist.
Jón var áberandi vel máli
fiarinn. röddin hljómmikil og
styrte Og máltfarið kröfitragt,
meitlað, blóðmikið, myndnítet
með atfbrigðum, svo sem við
var að búa&t í fiari manns með
rítea stoapsmiuni og háþróaða
sjóngáfiu enda beitrti bann sam-
líkingram af fiágætum fimieik,
þannig að bann kom stundum
ótrúlegu etfnismagni fyrir í
einni siíkri. Af sjóifu leiddi
að hann sagði allra manna bezt
frá meðan bann hélt kröftrjm
aínum óisMertram. Hviersdiagsi-
legasta smælki sem rato á fjör-
ur bans varð að stórmunum
þegar hann bafði vélit þar um.
Fréttir úr bæjarlífinu sem ég
saigði honum stundum voru
orðnar óþetokjanlegar í endur-
söign foans nokkrum dögum sáð-
ar, allir höfuðdrærttir skerptir
og breikteaðir, allt hitit fiarið,
nemia örtfáir fiínir drættir sem
bundu myndina saman. Hiann
skeytti því engu þótt ég heyrði
tii, bann var búinn aö setja
sitt vörumerki á reteaviðinn og
hló ailsendis purkuniarlaius. Ég
gærtti þess lítea að leiðrétta
bann aidrei. H-ann virti út í
æsar rértt annarra til að fiara
sínum höndram um efnið. Hann
skipti sér ekteert af efnistökum
mínum á endurminningum
hans, bvemig ég fielldi niður,
sfceytti á ný, umorðaði. aiveg
á sama hátt og bann var ein-
ráður við miyndimar sem hann
var að mála meðan hann mæiiti
fram minningama-r. Hann fétek
aldrei að viita um örvænting-
una sem ég varÖ stundram grip-
inn þegair ég leit uppúr minni
listgrein á hians — myndimar
sem bamn var að mála og
snéri baiki við mér. H-ann fékte
heldiur ektei að vita hive ég hart-
aði bann stundum þegar toann
var að gera úrttekrt á ísienzikia
þjóðfélaginu, hJaðinn orteu
mamn s sem er að stoapa og
hetfrar boðið iát öiJum kröfbum
sdnum srtiund úr degi. Hann
tiúði þvd ekld að þertta veiði-
mannaþjóöffélag ætti framrtáð
fyrir sér sem menningarríbi
sem rnark væri á tateandi. aö
það léti nokteru sinni afitrar
heillast af öðrram markmiðum
en fjármumalegum og efnisleg-
um. að það myndi notetoum
tíma unn-a listamönmram sínum
skilyrða til að skiapa list handa
sér og haiminum. Hann hafði
ekfci édnu sinni trú á sósíai-
ismanum tii þess sem hann þó
hélt tryggð við alJa tíð, hvem-
)"tj svo sem á þvd flotmaigni
hefiur staðið Hann taldi þjóð-
ina og Alþingi hatfa orðið því
ómertoara sem lemgra leið á
öidina, að sama stoa.pi menn-
ingarfjiandsamlegra sem úr
rneiru var að spiJa. Hann tíndi
til dæmi á dæmi ofian úr sam-
tímanum — unz úr varg fjail.
Ég trúði honum ektoi — ektei
þá. Sdðan eru liðin táu ár,
það er ekki la-ngur tími, en
fjaiiið er enn á sínpjm stað
FramlhaM á 9. síðu.
\
t
I
t
I