Þjóðviljinn - 15.06.1974, Blaðsíða 8

8 SIÐA — ÞJ6ÐVILJINN Laugardagur 15. júní 1974
Laugardagur 15. júni 1974 ÞJ6ÐVILJINN — StÐA 9
Ekki fínn
klúbbur,
heldur
fagfélag
Innkaupa-
pólitík er
ritskoðun
Hvers konar
ritlauna-
trygging?
Undirstaðan
má ekki
þrengjast
Hvað tókst
Samvinunni?
Erfitt að
ritstýra
íslenskum
Siguröur A. Magnússon: Rithöfundasamtök hljöta aö eiga i sifelldum vandræöum meö „sérstakar aöstæöur”.
aralaun. Hinsvegar eru menn
ekki á einu máli, hvernig ber að
tengja þessar greiðslur við aðrar
tekjur rithöfunda. Sjálfur er ég
þvi meðmæltur, að allar aðrar
tekjur rithöfundar þýði jafnmik-
inn frádrátt frá ritlaunatrygging-
unni — m.ö.o. tryggingu sem um
leið vinnur gegn þvi að menn séu
að vasast i öðru. Slikt kerfi er við-
haft i Sviþjóð.
Þessi trygging væri semsagt
ætluð starfandi rithöfundum, og
færi fram endurskoðun á þvi á
tveggja ára fresti hvort rithöf-
undur teldist vera i starfi, miöað
við útkomu næstu fimm ára á
undan. Eftirlaunamál yrði að
leysa með öðrum hætti. Þá yrði
að gera ráð fyrir að launasjóður
risi undir starfsstyrkjakerfi fyrir
nýliða, þá sem enn hefðu ekki fest
sig i sessi.
Þá er og brýnt að koma i höfn
samningum við rikisútvarpið.
Þar höfum við dregist svo aftur
úr að ótrúlegt er. Eru þar nefnd
dæmi um að leikstjórar og jafnvel
leikarar fái meira fyrir flutning
verks en'höfundur fyrir að semja
það.
Illar tungur
' — Nú heyrast alltaf raddir sem
eru tortryggnar á kjarabaráttu
rithöfunda, sumir telja þeim holl-
ast að vasast i margvislegum
störfum og safna þar með lifs-
reynslu, aðrir efast um að það sé
skynsamlegt að nema örfáir
menn hafi víðurværi af ritstörf-
um; enn öðrum finnst litið til
starfs rithöfunda koma yfir höf-
uð. Hvað segir þú um slikar að-
finnslur?
— Að þvi er varðar fjölda rit-
höfunda, þá verður það reyndar
svó, að i litlu samfélagi verður
alltaf hærri hlutfallstala hjá okk-
ur en annarsstaðar — við eigum
lika tiltölulega fleiri ráðherra og
prófessora en aðrir. Og ég held
það fari ekki meira fyrir okkur
En svo má ýmislegt gott segja
um ritið vona ég. Ég hefi fengið
bréf frá ungum manni, sem skrif-
ar smásögur, þar sem hann segir
m.a. að það sé meira menntandi
að lesa einn árgang af Samvinn-
unni en sitja ár i menntaskóla.
Páll Lýðsson komst svo að orði á
SÍS-fundi þar sem Samvinnuna
bar á góma, að við yrðum að horf-
ast i augu við það að Samvinnan
hefði verið tiu ár á undan sinum
tima, og það hefði þvi miður ekki
getað gengið.
Opinn vettvangur
Ég tel að Samvinnunni hafi tek-
ist að vera opinn umræðuvett-
vangur um þjóðfélagsmál. Það
var mikið leitað til okkar. Sem
dæmi má nefna að til okkar leit-
aði hópur manna sem hafði tekið
sig saman um að kanna kjör aldr-
aðra; niðurstöðurnar birtast i
næsta hefti — enn er blaðið ekki
búið að syngja sitt siðasta vers.
Það gerðist sem sagt alveg eins
að hópar áhugamanna sneru sér
til min og að ég hefði frumkvæði
um umræður um Yiltekna hluti.
Þessu var það og tengt, að rit-
launaútgjöld voru tiltölulega lág
miðað við annan tilkostnað. Svo
margir lögðu hönd á plóginn af
áhuga.i sjálfboðavinnu — en ann-
ars reyndi ég auðvitað að greiða
sómasamleg ritlaun.
Samvinnan var lika mörgum
ungum skáldum hvatning og
lyftistöng. Þetta var misjafn
gróður eins og menn munu kann-
ast við. En blaðið var svo til eini
vettvangur sem völ var á fyrir
ljóð og smásögur ungra höfunda.
Það er kannski mesti missirinn
að nú skuli fokið i þetta skjól
þeirra.
— Var ekki erfitt að ritstýra
þessum umræðuflokkum?
— Jú, það var reyndar einn
helsti höfuðverkurinn. Þegar eitt-
að sameina rithöfunda?
Til hvers
Sigurður A. Magnússon var kosinn formaður Rit-
höfundasambands íslands á nýlegu þingi þess, þar
sem þau tiðindi gerðust að ákveðið var að sameina
islenska rithöfunda i eitt stéttarfélag. 1 eftirfarandi
viðtali er Sigurður spurður um verkefni hins nýja
sambands, um stöðu og vandamál rithöfunda og svo
umreynslu hanS af Samvinnunni sem umræðu-
riti um menningar- og þjóðfélagsmál, en hún lýkur
nú göngu sinni sem slik .
Við erum langt á eftir rithöfundum annarsstaðar á Norðurlöndum f
kjaramálum. Mjög skipti um hjá Svfum þegar rithöfundar fóru f
hópum inn á bókasöfnin árið 1969 og tóku út bækur sinar. Hér sést
Astrid Lindgren bera út af bókasafni bækur sfnar um Linu iangsokk og
fleira merkisfólk.
— Af hverju þurfti að sameina
rithöfunda?
— Klofningur i röðum rithöf-
unda og rigur milli félaga þeirra
hafði hin verstu áhrif, m.a. þau
að menn tóku ekki mark á þvi
sem við höfðum fram að færa i
kjaramálum. Gott dæmi er ein-
mitt viðureign okkar við útvarp-
ið, en samningar við það hafa
verið lausir siðan i mars 1972, og
enginn viljað fjalla um málið i al-
vöru, gerðardómur meira að
segja visað þvi frá sér. En nú
heyri ég útvarpsmenn segja sem
svo: Nú er hægt að fara að taka
mark á ykkur.
Allir með
— Hvað er brýnasta verkefni
hins nýja sambands?
— Við þurfum að vinna að
endurskoðun á þeim drögum að
lögum sambandsins sem sam-
þykkt voru á þinginu. Sérstaklega
er nauðsynlegt að fella úr ákvæði
laga, þar sem segir að þeir einir
fái inngöngu, sem hafi samið verk
sem hafi „listrænt gildi”. Við
verðum að sleppa slikum matsat-
riðum. Bæði er slik siun ófram-
kvæmanleg i framkvæmd og þá
er félagið miklu veikara ef ein-
hverjum semjendum bóka er
haldið utan við samtökin. Ég var
nýlega staddur i áttræðisafmæli
danska rithöfundasambandsins
og þar sögðu ræðumenn sem svo:
Við vorum einu sinni finn klúbbur
meö ströngum inntökuákvæðum,
en viö urðum ekki sterkir sem
fagfélag fyrr en við skildum, að
allir þeir, sem ættu höfundarrétt
að verja, ættu að vera með.
Hitt vita svo allir sem vilja, að
rithöfundum er mikil þörf á
sterkum kjarasamtökum; fjöldi
starfshópa byggir atvinnu sina á
starfi rithöfunda og fá að sjálf-
sögðu full laun — en frumkvöðull-
inn sjálfur ber langsamlega
minnst úr býtum allra sem ná-
lægt bökagerð koma.
Bókasöfn
Þá er það einkar brýnt að reka
á eftir bókasafnslögunum og
breytingum á þeim. Þau ákvæði
sem nú eru i gildi um greiðslur til
rithöfunda fyrir afnot af bókum
þeirra á bókasöfnum eru mjög
úrelt orðin. Eins og best sést á
þvi, að fyrir fjórum-fimm árum
var hægt að úthluta fimm mönn-
um 150 þúsund krónum hverjum
af þessu fé, en i ár aðeins tveim
250 þúsund hvorum. Lögin hafa
legið alllengi i salti hjá ráðuneyt-
inu. En samkvæmt þeim hækkar
framlag rikissins til bókasafna
verulega og svo greiðslur safna til
rithöfunda eftir þvi. Upphæðin
mundi margfaldast og út úr þessu
fást 6—8 starfsstyrkir sem mun-
aði um. 60% bókasafnspening-
anna færu i þá sem fyrr, en 40%
sem fara beint til höfunda,eftir
bókaeign þeirra á söfnum, mundu
einnig verða umtalsverð upphæð.
í lögunum var upphaflega gert
ráð fyrir þvi, að rikið keypti 300
eintök af frumsömdum islenskum
bókum handa bókasöfnum. Er
þetta svipuð tilhögun og er i Nor-
egi og þykir hafa gefist vel. En
vandinn er sá, að sum bókasöfn
eru svo fjárvana, að þau kaupa
kannski ekki nema 10—12 bækur á
ári. A öðrum stöðum eru bóka-
verðir svo fordómafullir, að þeir
vilja alls ekki baekur eftir marga
af okkar ágætu höfundum. Þar
með vantar ýmsa ágæta höfunda i
söfn i heilum héruðum, og það
þykir okkur heldur vond ritskoð-
un. En nú brá svo við hér, að
bókaverðir vildu þetta ákvæði úr
lögunum, og var það fellt niður —
við viljum hinsvegar fá það inn
aftur er endanlega verður frá
frumvarpinu gengið.
Rammasamningur
— Þið hafið mikinn áhuga á
rammasamningi við útgefendur?
— Já, sá samningur er þegar
til, og Bóksalafélagið, en svo heit-
ir félag útgefenda, hefur tekið til
hans jákvæða afstöðu og sett
nefnd i málið. Þar er miðað við að
rithöfundur fái i sinn hlut 15% af
andvirði seldra eintaka bókar. Á
Norðurlöndum er þetta hlutfall 16
2/3% eða einn sjötti útsöluverðs.
Þetta á að tryggja vissa lág-
marksgreiðslu hverjum höfundi
— enda þótt gert sé ráð fyrir þvi
að höfundur, sem mikið er um að
koma út bók sem útgefendur
leggja ekki i, geti fengið undan-
þágu frá þessum ákvæðum. Það
er auðvitað ljóst að það eru viss
vandkvæði á að fylgjast með
framkvæmd rammasamnings.
En það er þó bót i máli að sam-
kvæmt höfundarréttarlögunum
nýju er hverri prentsmiðju skylt
að gefa sambandi okkar upp upp-
lag hverrar bókar. Þar með er
reynt að setja undir þann leka að
seld séu eintök sem prentuð voru
umfram þá tölu sem höfundur
fékk upp gefna.
Viðbótarritlaun
— Viljið þið breyta þeim
ákvæðum sem sett voru til bráða-
birgða um úthlutun viðbótarrit-
launa? (Eins og menn muna voru
til þeirra hluta veittar 12 milj.
króna af fjárlögum, og fékkst það
fé upp úr viðleitni höfunda til að
virkja skattheimtu rikisins af
bókum i þágu bókmennta. En
söluskattur af islenskum bókum
er nú 17%, rikið hefur tekið meira
af söluverði bóka en ramma-
samningur gerir ráð fyrir til
handa rithöfudnum.).
— Þau ákvæði voru sett til
bráðabirgða. En nefndarmenn
hafa almennt verið inni á þeirri
hugmynd, að úr þessum pening-
um verði stofnaður launasjóður.
Tryggi hann vissum hópi starf-
and,i rithöfunda laun (ritlauna-
trygging) sem miðast við kenn-
rithöfundum en ýmsum öðrum
sérgreindum hópum — verkfræð-
ingum eða myndlistarmönnum.
Nú, það er auðvitað ágætt að
safna lifsreynslu. En þróun mála
er reyndar sú, að með óbreyttu
ástandi verður firnalega erfitt
fyrir alla, nema þá sem ekki hafa
fyrirfjölskyldu að sjá kannski, og
svo sárafáa aðra, að gefa sig
að ritstörfum. Þá þrengist undir -
staðan, bókmenntirnar fara að
veslast upp, og þá fer allt tal um
islenska menningu að verða
næsta hæpið. Og staða tungunnar
stórversnar.
— Þið samþykktuð tillögu um
að Bókaútgáfa Menningarsjóðs
yrði afhent rithöfundum.
— Já, menn voru bjartsýnir á
þinginu. Ekki veit ég sjáifur hvort
það er beinlinis komið á dagskrá
að rithöfundar yfirtaki forlagið.
Hitt er svo annað mál, að það
væri sjálfsagt að breyta starfs-
háttum Menningarsjóðs, hafa rit-
höfunda með i stjórn útgáfunnar,
koma einhverri mynd á afstöðu
útgáfunnar til nýrra islenskra
bókmennta, sem hefur satt að
segja verið mjög á reiki.
Samvinnan
— Ef við nú vendum okkar
kvæði i kross og vikjum að Sam-
vinnunni. sem þú nú hverfur frá.
Hvað tókst þessu riti og hvað
tókst þvi ekki?
— Þetta er reyndar nokkuð erf-
ið spurning. En svo mikið er vist,
að henni tókst ekki að verða
fjöldablað. Samvinnan fór nálægt
6000eintökum þegar best gekk, en
komst niður i 4000. Ég held að
þetta hafi m.a. verið tengt þvi, að
hvert hefti var helgað ákveðnu
máli eða málaflokki, og það gat
þvi verið nokkuð erfitt að halda
saman mjög sundurleitum áskrif-
endahóp. Einmitt þess vegna var
það slæmt að ekki var unnt að
halda úti föstum þáttum, eins og
t.d. þeim sem Magnús Torfi var
meö um erlend málefni áður en
hann varð ráðherra og fleiri slik-
um — slikir þættir skapa riti eins
og þessu kjölfestu.
hvert mál var tekið fyrir var að
sjálfsögðu reynt að skipta verk-
efnum milli manna. En það
reyndist erfitt að hemja menn,
hvern innan sins ramma. Flestir
töldu sig þurfa mikla innganga og
fóru hver yfir annarra girðingar i
leiðinni. Og það kemur á daginn,
að menn eru afar viðkvæmir fyrir
niðurskuðri öllum. Það sem ég
hefi skrifað það hefi ég skrifað.
Það var sjaldan tekið i mál að ég
færi að hrófla við handritum.
Tímaritadauðinn
— Þegar Samvinnunni var lok-
að sem umræðublaði, var þá fyrst
og fremst haldið á lofti tapinu,
eða hvað?
— Það er nú svo; tapið á hinni
nýju Samvinnu verður miklu
meira. Svo var lika talað um að
það þyrfti félagsmannablað til að
efia tengsl við félagsmenn og
ræða samvinnumál. Hlyn var ætl-
að þetta hlutverk eftir að ég hafði
tekið við þvi verkefni að reka
Samvinnuna sem menningarblað.
En hann hefur staðið i stað I sjö
ár, náði ekki útbreiðslu. Kaupfé-
lögin virtust ekki sinna þvi mikið
að dreifa Hlyni. Það veltur mikið
á þeim, hvernig fer fyrir þessu
nýja blaði,en mér hefur sýnst, að
þeir sem starfa hjá kaupfélögun-
um hafi svo mikið að gera við við-
skiptin að þeir hafi ekki tima til
standa i að dreifa blöðum.
— Samvinnan er partur af
þeirri sorgarsögu sem timarita-
dauðinn er. Af hverju lifa timarit
ekki hérlendis, og tiltölulega
miklu verr en bókaútgáfa?
— Þarna kemur marg til
greina. Timarit er ekki. hlutur
eins og bók, ekki gjöf. Svo er það
blátt áfram samspil firnalegrar
yfirvinnu íslendinga og sjónvarps
sem sker niður virkan lestrar-
áhuga. Annars staðar heyrum við
skýrslur um að sjónvarp hafi
heldur hert á fróðleiksfýsn
manna og forvitni um prentað
mál — en til þess að svo megi
verða þurfa menn að vinna
skikkanlegan vinnutíma.
A.B. skráði.
sáár\ yráiTv séJty s*ét\ s-áJr\ jráár\ ráár\ ráár\ jTééty séJt\

7
Dagbókarbrot
um Listahátíö
LISTAHATIÐ hefur staðið i
eina viku þegar þetta er prentað.
Á setningarhátið var frumflutt
verk eftir Herbert H. Agústsson
sem átti of margt skylt við
biómúsik um speisið. I „Selurinn
hefur mannsaugu” kemur fram
sá kraftur er yngri höfundar hafa
bestan þegar þeir lýsa reiði sinni
og beiskju og háði, og fékk þetta
notið sin i vandaöri vinnu leikhús-
manna.
•
Um leið var i þessari
sýningu saman dregið furðu
mikið af vandkvæðum andófs-
manna i bókmenntum og pólitik á
Islandi allar götur frá striðs-
árunum, erfiðleikar þeirra við að
leita að sannfærandi, jákvæðum
grundvelli andspænis þróun sam-
félags og mannlegs hátternis,
sem er þeim hvimleið. Frá Stokk-
hólmi kom splunkunýr Tsjekhof i
Þjóðleikhúsið, opinskárri og nær
okkur en okkur hafði áður grunað
— án þess þó að túlkendur væru
að neyða einhverjum heimatil-
búningi upp á textann. Og i
afskaplegum og óyfirstiganlegum
skorti á tónlistarskribentum
gengur einn blaðamaður sig inn i
Laugardalshöll. Til að sannfærast
um að fiðlukonsert Mendelssohns
er mikill englasöngur þegar
stórmeistarar eins og Pinhas
Zuckerman halda á boga, og að
mikið hefur Prokoféf verið
greindur tónsmiður og lifs-
reyndur, og að Sinfóniuflokkur
Lundúna leikur eins og einn
maður og um leið eins og þúsund
manns, og að André Prévin er
framúrskarandi jákvæður seið-
skratti. Og er gaman til þess að
vita, að á stundum eru hugtök
eins og stjórn, vald og agi
gjörsamlega sneydd öllum nei-
kvæðum hugrenningatengslum.
o

ÞETTA ER BROT úr dagbók
eins af ibúum þessarar borgar,
sem á margt óséð og óheyrt og er
vonandi fullur af góðum
áformum. Þau segja ekki annað
en það, að einn er ótviræður
kostur á listahátiðum, þær hleypa
allmörgum kappi i kinn, menn
eru nokkru forvitnari en hvunn-
dags, lenda fyrr en varir á svo-
litlu listafyllerii.
En til hvers er annars verið að
halda listahátiöir? Til að sýna að
við séum ekki lakari en aðrir, eins
og Birgir Isleifur lét að liggja i
setningarræðu? Til að eiga
nokkrar stundir sem kannski
gera okkur ögn betri menn i bili,
eins og Kristján Eldjárn sagði við
sama tækifæri? Til að koma
einhverju nýju á framfæri, eða til
að rifja það upp, að mörg hljóð-
færi hefur drottinn búið til handa
Gyðingunum sinum?
•
NÚ ER ÞETTA 3. listahátiðin,
og fyrirbærið er svo margþætt að
erfitt er að gefa svör við
alhæfandi spurningum um það.
Sá liður, sem er i föstustum
skorðum, er heimsóknir erlendra
stórstjarna i músik, sem og það,
Kraftur í
„Selnum”
Spánnýr
Tsjekhof frá
Svíþjóð
André Prévin
framúrskar-
andi seiðskratti
Barenboim
ofsa-klár
að verkefnaval þeirra er oftast
miðað við fjöldaaðsókn, troðnar
slóðir. Aðrir þættir eru meira á
hreyfingu. A siðustu hátið var
mikið um kammertónleika og
voru á þeim frumflutt sex ný verk
islensk. Að þessu sinni hefur
þungi hins innlenda framtaks
færst yfir á leikhúsin: Selurinn,
Sæmundur fróði, Þrymskviða,
ballett. Norrænu dagskrárnar i
Norrænu húsi eru ekki eins
umfangsmiklar og áður. Þjóð-
hátið setur sinn svip á allt saman
með sýningunni miklu á Kjar-
valsstöðum. Hátiðin er i heild
vemju fremur varfærnisleg, þó
gerast alltaf einhverjar uppá-
komur eins og óvænt aðstreymi
að maraþonlestri á ljóðum okkar
tima á sunnudaginn var.
En svona upptalningar segja að
sjálfsögðu ekki nema fátt eitt. Við
höfum þá heildarhugmynd, að um
góða fagvinnu sé að ræða i lang-
flestum greinum, I ýmsum til-
vikum um afbragðsgóða, enginn
þarf að roðna þess vegna. Það er
lika ljóst, að listahátið breytir
engu sem nemur um listalif okkar
eða listaneyslu. Listahátið
breytir engu, nema siður væri,
um viðtekna afstöðu til stjörnu-
menningar. Hún er næsta hóf-
legur hvati á nýjungaþorsta, svo
varlega sé að orði kveöið. Hún
breytir engu um misskiptingu
listaviðburða milli höfuðborgar-
svæðis og landsbyggðar. En
upptalning á þvi, sem listahátið
ekki gerir, rýrir að sjálfsögðu
ekki þá staðreynd, að hún býður
miklum fjölda uppá að hver og
einn finni sér góða og sanna
reynslu af listaverkum. Og —
þrátt fyrir ýmsa fyrirvara —
kannski þokar hún listunum
nokkuð ,,út á við”. 1 einu dag-
blaðanna var hafteftir poppara á
dögunum að Barenboim væri
ofsalega klár, og „hver er hann
þessi Sjópeing, sem meikaði
þetta?”
Arni Bergmann