Þjóðviljinn - 20.10.1974, Blaðsíða 9

Sunnudagur. 20. október. 1»74 ÞJÖÐVII.JINN — SIDA >
af erlendum vettvangi
FagnaA tr vinstrisveiflu I Lissabon
Vasco Goncalves: ljbsmæAur lýAreAis eAa hvaA?
Portúgal og vinstrisveifla
um sunnanverða Evrópu
Eftir Árna Bergmann
Flest hefur verið með kyrrum
kjörum i Portúgal siðan Antonio
de Spinola hershöfðingi neyddist
til að segja af sér fyrir þrem
vikum. Eins og menn rekur minni
til ætluðu ýmsir stuðningsmenn
Spinola að efna til mikillar kröfu-
göngu I Lissabon honum til
stuðnings, en það hafði þá verið
augljóst um hrið að allmikill
ágreiningur rikti milli forsetans
og hinna ungu liðsforingja sem
höfðu veriö bakfiskur i þeirri
hreyfingu sem steypti fasiskri
stjórn Caetanos I april. Það var
auðséð, að mikið stóð til, og ekki
virtist hinn „þögla meirihluta”,
sem svo kallaði sig, skorta fé. Til
dæmis fengu menn útbýtt ókeypis
járnbrautarmiðum til Lissabon ef
þeir lýstu sig fúsa til að taka þátt i
göngu þessari.
Tilraun sem
mistókst
Vinstrisinnar þóttust vissir um,
að ganga þessi ætti að verða
upphaf hægri uppreisnar gegn
bráðabirgðastjórn þeirri sem
komið var á fót þegar Caetano
féll. Haft er fyrir satt, að
kommúnistaflokkurinn hafi
byrjað að rýma aðalbækistöðvar
sinar og koma meðlimaskrám á
örugga staði. Soares utanrikis-
ráðherra hélt þvi fram þá og siðar
að gangan mikla hefði átt að
breiða yfir uppreisnaráform, og
bandariska vikuritið Time segir,
að „vinsamlegir vestrænir dipló-
matar” hafi varaðSpinola sjálfan
við varhugaverðum áformum
stuðningsmanna fyrrverandi
stjórnarfars. Spinola sá þá sitt
óvænna og gafst upp, hann gat
ekki lengur ráðið ferðinni, allra
sist eftir að vinur hans og vopna-
bróðir, de Costa Gomes hers-
höfðingi, neitaði að styðja við
bakið á honum. Spinola aftur-
kallaði leyfið fyrir fjöldagöngunni
og bar fyrir ótta við hjaðningavig
milli hægrimanna og vinstrisinna
— en vinstrimenn voru þegar við
öllu búnir og farnir að hlaða
götuvfgi.
Hvert átti aðhalda?
Allt frá þvi herinn tók völd i
april og gaf fyrirheit um
lýðræðislega þróun hafa her-
foringjarnir og aðrir aðstand-
endur byltingarinnar lagt mikla
áherslu á einingu þjóðarinnar. Og
vissulega hefur svo virst sem
mjög viðtæk eining væri um að
aldrei skyldi horfið aftur til fyrri
stjórnarhátta. En það eitt var
ekki nóg. Fasiskt stjórnarfar og
nýlendustrið I Afriku, sem þjóðin
var orðin langþreytt á, voru alls
ekki duttlungar illra manna. Hér
var um að ræða stjórntæki og
tryggingú fyrir hagsmunum
þeirra fáu fjölskyldna sem eiga
lönd og iðnað i Portúgal og hafa
grætt á auðlindum nýlendnanna.
Þegar spurt er um þróun til
lýðræðis i þessu snauða landi,
Portúgal, þar sem mikið djúp er
staðfest milli auðs og örbirgðar,
þá hlaut að verða spurt um það,
hvað ætti að verða um þennan
eignarrétt,þennan auð.
Smám saman hefur þessi
spurning verið að skipta þjóðinni i
fylkingar. Annarsvegar eru þeir,
sem vildú aðeins breyta yfirbygg-
ingunni, breyta stjórnarháttum I
skikkanlegra form, en byggja að
öðru leyti á þvi sem fyrir var. í
þessum hópi er að finna ýmsa
hægfara borgara, hluta hersins,
og svo stuðningsmenn fyrra
stjórnarfars. Hinsvegar fer liðs-
foringjahreyfingin sem hefur tögl
og hagldir i bráðabirgðastjórn-
inni, og flokkar sósialista og
kommúnista. Og sameiningar-
táknið og þjóðhetjan frá þvi i
april, Spinola, hefur bersýnilega
hallað sér að fyrri hópnum. Þetta
hefur komið fram á ýmsan hátt.
Nýlendurnar
Spinola varð frægur um allan
heim fyrir bók sem hann birti i
fyrra, þar sem hann sýndi fram á
að portúgalir gætu ekki sigrað i
nýlendustriðunum. Það var þessi
bók sem þá kostaði hann og Costa
Gomes æðstu stöður i hernum. En
hann hefur bersýnilega ekki
getað sætt sig við það, hve ör
þróunin til sjálfstæöis Guineu-
Bissau og Mósambik hefur verið,
og ekki bætir það úr skák fyrir
honum, að þjóðfrelsishreyfingar
þessara landa hafa fullan hug á
að stefna á sósialisma. Þar með
eru hugmyndir hans um hægfara
þróun, sem að visu veiti nýlend-
unum sjálfstæði, en búi 'svo um
hnútana, að portúgalskt (og þá
alþjóðlegt) fjármagn haldi
aðstöðu sinni sem minnst skertri
runnar út i sandinn. I ljósi þessa
ber að skoða þá ákvörðun Spinola
að taka i eigin hendur samninga
um sjálfstæði Angola, en hún féll
vinstrisinnum mjög illa i geð. 1
Angola er mjög flókin staða. Þar
er annarsvegar stærri hvitur
minnihluti en i hinum nýlend-
unum, og hinsvegar er þjóð-
frelsishreyfingin þar klofin. í
þriöja lagi er landið firnalega
auðugt og mikið i húfi fyrir ýmis
vestræn auðfyrirtæki sem þar
hafa haft umsvif mikil. Það er
einmitt i Angola, sem hviti minni-
hlutinn er liklegastur til að reyna
að taka málin i sinar hendur og
lýsa yfir sjálfstæði i anda Ians
Smiths i Ródesiu. Það þótti lika
koma i ljós um siðustu mánaða-
mót, að sterkir straumar lægju
milli hægrisinna i Angola og i
Portúgal sjálfu, hvort sem
Spinola sjálfur hefur verið með i
þvi tafii eða ekki.
Þá hefur Spinola beint og undir
rós látið i ljós áhyggjur af
viðgangi kommúnistaflokks
landsins. Það er þess vegna sem
að hann vildi að frestað yrði um
eitt ár þingkosningum þeim, sem
bráðabirgðastjórnin hafði lofað
að fram færu ekki seinna en i mai
næstkomandi. Þelta er túlkað á
þann hátt, að Spinola hafi viljað
gefa sundruðum borgaralegum
öflum tima til að bræða með sér
flokk, sem gæti með árangri
keppt við kommúnista og sósia
lista.
Vinstri öflin
En borgaralegum öflum af
ýmsum tegundum tókst ekki að
snúa þróuninni sér i hag. Vinstri-
öflin hafa greinilega bætt stöðu
sina.
Oddviti liðsforingjahreyfingar-
innar sem neyddi Spinola til að
segja af sér er Vasco Goncalves.
Honum er lýst sem dugmiklum
hugsjðnamanni og einlægum
lýöræðissinna (Time). Hug-
myndafræði hreyfingarinnar er
ekki vel ljós — talsmenn hennar
hafa sumir lýst fylgi við
„vestrænan sósialisma”,en aðrir
lagt á það megináherslu að hlut-
verk þeirra sé mótað af bráða-
birgðaástandLþað sé fólgið i þvl
að tryggja framgang lýðræðis og
festa það i sessi.
Sósialistaflokkurinn hefur verið
mjög i sviðsljósinu, ekki sist fyrir
sakir foringja hans, Soares utan-
rikisráðherra, sem hefur verið
fulltrúi hinnar portúgölsku bylt-
ingar út á við. Flokkurinn á all-
miklu fylgi að fagna meðal
menntamanna, en honum gengur
miður að keppa við kommúnista
um fylgi verkamanna. Flokkur-
inn nýtur stuðnings sósialdemó-
krataflokka i Vestur-Evrópu, en
er allmiklu róttækari en þeir.
Kommúnistar
Kommúnistaflokkur Portúgals
reyndist hafa lifað sterku lifi
neðanjarðar um hálfrar aldar
einræðisskeið. Þegar loks birti af
degi gat hann virkjað umsvifa-
laust marga góða starfskrafta.
Hann hefur á stefnuskrá sinni að
þjóðnýta banka- og trygginga-
kerfi, samgöngur og námur. En
yfirleitt ber mönnum saman að
flokkurinn og fulltrúi hans i
bráðabirgðastjórninni, Alvaro
Cunhal, hafi farið að öllu með
mikilli gát. Cunhal hefur reynt að
gera liðsforingjahreyfingunni
lifið auðveldara með þvi að fá
verkamenn til að draga úr kaup-
kröfum (og hlotið fyrir óþvegnar
skammir frá maóistum og
skyldum hópum) Newsweek
telur, að markmið kommúnista
nú sé að tryggja sér um 20% at-
kvæða i næstu kosningum. Sama
blað telur aö portúgalskir
kommúnistar taki mjög mið af
þvi, að framganga þeirra hefur
viðtæk alþjóðleg áhrif. Þeir eru
nú i stjórn i Natóriki, og ferill
slikar stjórnar verður jafnan
hafður i huga þegar spurt er
um hugsanlega stjórnaraðild
kommúnista i Grikklandi og á
Italiu. Hér mætti viö bæta, aö það
er sjálfgert að kommúnistar i
Portúgal reyni áð skapa sem við-
tækasta samstöðu um tilteknar
og brýnar breytingar á gerð þjóð-
Framhald á 22. siðu.