Þjóðviljinn - 31.08.1975, Blaðsíða 4

4 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 31. ágúst 1975.
\PWÐVIUINN
MALGAGN SOSÍALISMA
VERKALÝÐSHREYFINGAR
OG ÞJÓÐFRELSIS
Ctgefandi: Otgáfufélag Þjööviljans
Framkvæmdastjóri: Eiöur Bergmann
Ritstjórar: Kjartan ólafsson
Svavar Gestsson
Fréttastjóri: Einar Karl Haraldsson
Umsjón meö sunnudagsbláöi:
Arni Bergmann
Ritstjórn, afgreiösla, auglýsingar:
Skólavöröust. 19. Sfmi 17500 <5 linur)
Prentun: Blaöaprent h.f.
AÐ VERA EÐA VERA EKKI
Enn i dag er þvi ósvarað, hvort nokkrar
greinar ekki alltof fjölskrúðugs islensks
menningarlifs eigi að lifa eða deyja. At-
hygli manna beinist þessa daga meir en
endranær að islenskri kvikmyndagerð,
ekki sist vegna blaðaskrifa um samskipti
kvikmyndamanna við islenska sjónvarp-
ið. Þau minna enn á það hve óralangt er
frá þvi, að þessari grein menningarlegs
sköpunarstarfs hafi verið tryggður grund-
völlur sem hægt væri að standa á af nokk-
urri skynsemi.
Þrátt fyrir margra ára umræður og
upplýsingaflaum um þá margháttuðu fyr-
irgreiðslu sem innlend starfsemi á sviði á-
hrifamestu listgreinar samtimans nýtur i
grannlöndum okkar, hefur enn ekki tekist
að juða stjórnvöldum til að stofna kvik-
myndasjóð sem gæti risið undir sliku
starfi. Mestallur skemmtanaskattur af
aðgöngumiðum kvikmyndahúsa rennur til
félagsheimila, sem alltof mörg eru til litils
annars notuð en að halda i þeim skröll og
bingó. Menntamálaráð hefur eina miljón
króna til úthlutunar og dugir skammt eins
og hver maður sér. Sjónvarpið hefur alls
ekki reynst islenskri kvikmyndagerð lyfti-
stöng—þvert á móti má segja, að hálfgert
eða algjört strið riki milli þess og kvik-
my ndagerðarmanna.
Á siðasta þingi fluttu þingmenn fjögurra
flokka frumvarp til laga um stofnun kvik-
myndasjóðs, sem fengi bæði árlegt fram-
lag úr rikissjóði og 10% af andvirði að-
göngumiða að kvikmyndahúsum til ráð-
stöfunar. Samkvæmt frumvarpinu á sjóð-
urinn að efla islenska kvikmyndagerð
„með beinum fjárstyrkjum, lánum, á-
byrgðum og verðlaunum” sem megi nema
allt að 80% af kostnaði við gerð myndar.
Þá skal sjóðurinn notaður til að koma á fót
kvikmyndasögusafni og „stuðla á annan
hátt að bættri kvikmyndamenningu, m.a.
með þvi að verðlauna kvikmyndahús, sem
fram úr skara við val á góðum kvikmynd-
um”. Þvi miður virðist sem þetta mál hafi
enn einu sinni verið saltað: menntamála-
nefnd hefur lýst sig „ekki sammála” um
fjáröflunarleið og visað málinu „til rikis-
stjórnarinnar”.
Ýmsar kenningar má sjálfsagt hafa
uppi um það, hvers vegna valdhafar hafa
tekið svo dauflega undir kvikmyndakröfur
og raun ber vitni. Ein ástæðan er kannski
vanþróuð kvikmyndamenning yfirleitt,
sem kemur m.a. fram i mjög bernskri og
litt gagnrýninni afstöðu til sjónvarpsins —
a.m.k. ef borið er saman við kunnáttu
manna i þvi að átta sig á öðrum fjölmiðl-
um. í annan stað má vel vera, að hér sé á
ferð hræðsla við þessa áhrifamiklu list-
grein. Það er að minnsta kosti alveg ljóst
af samskiptum sjónvarpsins við kvik-
myndamenn, að meðal áhrifamanna er
allt annar og taugaveilunarlegri mæli-
kvarði lagður á það sem sagt er i kvik-
mynd en það sem sagt er i grein eða td.
skáldsögu. Fáir hrökkva lengur upp við
jafnvel hatrömmustu þjóðfélagsádeilu i
skáldsögu, en ef að reynt er i raun og veru
á ofur varfærnislegan hátt að draga fiska
undir steini islensks mannlifs, þá eru rek-
in upp þau skaðræðisöskur aðmenn gætu
haldið að sjálfstæðishúsið hefði verið
bombardérað. Það er i anda þessa ótta, að
i raun hefur verið reynt að fylgja þeirri
stefnu á íslandi að þar verði ekki til kvik-
myndir sem sýni annað en náttúru eða
vinnubrögð og sé blandað við islenska
sjálfsánægju. Manneskjum og vanda
þeirra hefur verið úthýst að svo miklu
leyti sem valdhafarnir hafa ráðið ferðinni.
„SVART
GAT”
A BAK
VIÐ
SPRENGINGU
í GEIMNUM
Hverjareru þær eiginlega þess-
ar dularfullu orkulindir I geimn-
um, sem stundum flæöa yfir alla
bakka — nú siöast i stjörnumerk-
inu Orion, þar sem
röntgengeislun frá ennþá óþekktu
fyrirbæri hefur magnast eins og
viö sprengingu af óútskýröri
ástæöu?
Eöa aðrar lindir, sem þeyta af
meiri stöðugleika orku út frá sér i
þvi magni, sem alls ekki kemur
heim og saman viö viöteknar
skoðanir um það hvernig hlutum
sé eiginlega varið úti i geimnum?
Þaö veit enginn.
En næstum þvi allar kenningar
benda i dag til hugtaks sem menn
kalla „svört” eöa „myrk göt”.
„Svörtu götin” eru hugsmiðar
sem reistar eru af fremstu stjarn-
eðlisfræöingum timans. Menn
telja að geröar hafi verið athug-
anir sem bendi til þess, að hug-
smiðar þessar svari til raunveru-
leikans, en endanlegar sannanir
hafa menn ekki.
Samkvæmt þeirri kenningu
sem vinsælust er i dag eru „svört
göt” lokastig i þróunarsögu
vissra stjarna. Kenningin litur út
á þehnan hátt — mjög einfölduð:
Stjarna veröur til úr þvi afar
þunna efni sem i reynd má enn
allsstaöar finna i geimnum.
Þetta þunna efni er i þvi sem
menn kalla plasmaástandi.
Plasma svarar til hins gamla
eldshugtaks i höfuðskepnulistan-
um jörö, vatn, loft og eldur. Nú
um stundir segjum viö fast efni,
fljótandi efni, lofttegund og
plasma.
Plamsaö er þaö sem menn kall-
aö jóniseraö gas — m.ö.o. i staö
hlutlausra mólekúla og atóma
hafa myndast rafhlaönar eindir,
svokallaöir jónar.
Plasmaö hagar sér i mörgum
tilvikum ekki eins og venjuleg
lofttegund. Þannig er þaö t.d. alls
ekki vist, aö þaö reyni eins
og venjulegt gas að fylla allt
tómarúm. Plasma hefur þvert á
móti þann sið aö dragast saman.
Og þar eö mestur hluti geimsins
er plasma er meö tilvisun til
þessa hægt aö útskýra hvernig
efni safnast saman i stjörnur.
Smám saman hefur svo mikiö
efni safnast saman, að þyngdar-
afl byrjar að segja til sin. Þetta
þýðir að enn meira efni safnast
saman. Eftir alllangan tima er
kominn i ljós heljarmikill klump-
ur.
Viö samþjöppun efnisins
myndast hiti. Meö timanum
verður þessi hiti svo mikill að
atómkjarnarnir, mest vetnis-
kjarnar, taka að bregðast hver
við öörum. Klumparnir veröa að
vetnisofnum þar sem orka leysist
úr læöingi við það að léttir
atómkjarnar bræðast saman.
Nú hefur myndast sjálflýsandi
stjarna.
Um alllangt skeiö er þyngdar-
afl hennar i jafnvægi við þann
orkustraum sem frá henni leggur.
Stjarnan er nokkurnvegin föst
stærö.
En þetta jafnvægi varir ekki aö
eilifu. Smám saman byrjar
stjarnan aö skreppa saman. Þá
aukast kjarnaviöbrögðin i þeim
mæli að þau veröa sterkari en
þyngdaraflið. Stjarnan fer aftur
að vaxa.
Nú getur smám saman dregiö
úr kjarnaviöbrögðunum — elds-
neytiö getur gengið til þurröar —
meö þeim afleiöingum, aö
þyngdarafliö nær aftur yfirhend-
inni, enda þótt það sé minna en
fyrr. Og nú getur allt mögulegt
gerst.
Stjarnan getur þjappast saman
i ótrúlegum mæli i einum eða
fleiri áföngum.
Veröi stjarnan minni en 1.4
sinnum stærö okkar sólar veröur
hún aö lokum aö svokölluöum
hvitum dverg á stærð við okkar
jörð. Efnið hefur þá pressast svo
saman, aö innihald einnar
teskeiðar vegur þar 100 tonn. Það
er reyndar hægt að likja hvitum
dverg viö eitt stórt atóm. En sé
stjarnan allt að þrisvar sinnum
stærri en okkar sól nemur
samþjöppunin ekki staöar viö
ástand hvits dvergs, en heldur
áfram og veröur þá þaö til sem
kallast nevtrónstjarna.
Slik stjarna getur veriö aöeins
20 km. i þvermál eða þar um bil,
og innihald einnar teskeiöar
getur þar vegiö 10 miljónir smá-
lesta. Slikri stjörnu má likja viö
atómkjarna.
Sé stjarnan upphaflega enn
stærri lýkur þróuninni ekki einu
sinni hér. Þá þjappast efniö sam-
an, ef til á broti úr sekúndu,
saman til fullkomins þéttleika.
Þetta þýöir aö innihald einnar
tekskeiöar vegur miljónir
miljóna tonna.
I þessu tilviki er þyngdarafliö
svo gifurlegt, að jafnvel ekki ljós
kemstá brottfrá slikri „stjörnu”.
Þaö er þess vegna að þessar al-
gjöru mótsetningar viö tómarúm
eru kallaðar „svört göt”.
Þvi er ekki hægt að skoða þær
beinlinis. Engin geislun kemst á
brott frá þeim. En menn telja sig
hafan skoöað nokkur slik „göt” á
óbeinan hátt. Þær sýnast nefni-
Framhald á ls.siðu.
w
ALÞJÚÐLEG
VÖRUSÝNING
22.ÁG.-7.SEPT
BLAFELL HF.
UMBOÐS- OG HEILDVERZLUN
BOX 242 KOPAVOGI NAFNNR 1362*5131
SOLU5KRIFSTOFA. SKIPHOLTI 7
Rt'i K JAViK SIMI 27033
ALÞJOÐLEG VORUSYNING.
REYKJAVÍK.
22. ÁGÚST - 7. SEPT. 75
s^ih'Tor
MDUSON
cosmedc
IIMBOD FVRIR
eftirtaldar
SNYRTIVORUR
blaek
jack
Endocil
,jwv