Þjóðviljinn - 28.09.1975, Síða 8

8 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 28. september 1975
Lars Gustafsson og Jan Myrdal: Dæmi um aö menn sýni sjónarmibum hvors annars heiöarlega forvitni.
Rabb, mest um
eina kappræöu
Fita og forseta-
skyttirí
Hvað er til bragðs að taka á
bliðum haustdegi? Spiegel skýrir
frá þvi, að þegar þjóöverjar snúa
aftur heim úr sumarleyfum i
sólarlöndum, þá hafi þeir fitnað
samtals um 17 þúsund smálestir.
Hér mætti á eftir koma long
skýrsla um megrunaræði hins
efnaða hluta heimsins og enda á
staðhæf ingu um að syndarhugtakið
hafi i velmegunarþjóðfélagi verið
að færast af kynlifinu yfir á átið.
Sektarvitund og samviskubit
fylgir ekki því sem gerist i rúrn^
inu heldur frammistöðu við mat-
arborðið. Og baðvigtin er orðin
skriftafaðir mannfólksins: á
morgnana stiga menn á hann og
segja með sjálfum sér: Faðir, ég
hefi étið..
Og þá berst skothvellur vesian
frá San Francisco. Kvenmaður ,,
i rúllukragapeysu, siðbuxum og
brúnum kúrekastigvélum” skaut
á Ford forseta og Visir spyr í for-
undran: „Hvers vegna hún hæfði
ekki forsetann vita menn ekki.
Færið var þó ekki nema þrettán
metrar”. Blaðinu finnst bersýni-
lega miður, að fréttin skyldi ekki
verða enn hrikalegri en raun varð
á. Og samkvæmt lögmáli um
fréttaflutning, sem Einar Már
rakti hér i Þjóðviljanum fyrr i
vikunni, er strax haft hátt um að
tilræðiskonan hafi „komið við
sögu i uppþotum róttækra” (i út-
varpi slæddist það reyndar inn að
frúin hefði eitthvað verið á snær-
um alrikislögreglunnar FBI um
tima, en vonandi fyrnist fljótt yfir
slikan ósóma). Reyndar er einnig
búið að tengja þessa konu við
blaðakóngsdótturina Patty
Hearst og þá virðist liggja beint
við að panta handa þeim báðum
islenskan miðilsfund til að hrekja
frá þeim ill öfl — eins og þegar
hefur verið gert fyrir Patty
Hearst (sbr. Velvakanda þennan
sama dag, þriðjudag).
Herra minn sæll og trúr.
Nema hvað: kannski er þá
óhjákvæmilegt, að forsetar og
forsetaefni verði fyrir byssukúl-
um: bandariskt þjóðfélag er
mettað af byssum, byssum sem
virðulegri og rökréttri röksemd i
veruleika á tjaldinu, sem allir
horfa á fjórar stundir á dag.
Byssur þegja ekki við þessar að-
stæður. Þær gelta.
ónauðsynleg samtíð
En einhversstaðar utan við
þessar glefsur úr fréttum og
skrifum vikunnar er að flækjast
fyrir umræða um bókartetur sem
kom út i Sviþjóð fyrir nokkrum
mánuðum. Nú er að segja frá
henni áður en það gleymist.
Bók þessi er kappræða i formi
bréfa milli tveggja sænskra rit-
höfunda og kappræðugarpa, hins
vfgreifa marxista Jans Myrdals
og hins vinstrisinnaða frjáls-
hyggjumanns Lars Gustafssons.
Bókin heitir „Samtiðin ónauðsyn-
lega” (Den onödiga samtiden,
PAN, Norstedts). Upphaf kapp-
ræðunnar og tilefni er staðhæfing
frá Jan Myrdal um að hin ókræsi-
lega samtið okkar sé eiginlega ó-
nauðsynleg. Hann segir sem svo,
að okkar timi, hefjist byltingar-
árið 1848, sem hefði getað breytt
heiminum. Samkvæmt skilgrein-
ingu Karls Marx voru þá þegar
allar forsendur fyrir þvi að gerð
væri allsherjarbylting sem yrði
upphaf stéttlauss samfélags.
Að sjálfsögðu má segja sem
svo, að það sé fáránlegt að veltá
þvi fyrir sér, að ef eitthvað annað
hefði gerst en það sem i raun
gerðist, þá hefði allt farið á annan
veg. En i meðferð þeirra félaga
verður þetta efni einkar spenn-
andi: Jan Myrdal nemur ekki
staðar við það að bylting hafi ver-
ið nauðsynleg og möguleg á miðri
fyrri öld, heldur hafi þær aðstæð-
ur i raun verið fyrir hendi þau 125
ár, sem siðan eru liðin. í þeim
skilningi er okkar samtið „ónauð-
synleg” — við hefðum fyrir löngu
getað verið komin að markinu.
Þetta samhengi hjá Myrdal og
viðbrögð Lars Gustafsson eru
skemmtileg ögrun við alla þá,
sem i dag reyna að komast tií
botns i stéttasamfélagi okkar
tima og velta upp „staðleysu”
(útopiu) okkar tima: mögu-
leikanum á að skapa þjóðfélag
sem ekki er til. Er hægt að notast
við hugsanir Marx sem leiðarvisir
i dag og þá i hvaða mæli?
Mínusar viö Marx
Báðir kappræðumenn hafa
sinar efasemdir um marxismann
eins og hann hefur verið iðkaður,
honum beitt. En efasemdir þeirra
byggja á mismunandi forsendum.
Myrdal er sem gagnsýrður af
hugmyndum Marx og rökræðir á
hans forsendum. Gustafsson
viðurkennir framlag Marx til
heimspeki og söguskýringar og
styðst við hann i sinum þanka-
gangi. En efasemdir hans eru
tengdar þvi, hvernig marxisma er
beitt i heiminum i dag.
Gustafsson telur, að sósialismi
sá sem i dag er við lýði hafi ekki
breyttstöðu verkamanna i grund-
vallaratriðum. Hann telur að
sósialisminn hafi orðið einskonar
nýr kapitalismi, þar sem sömu
framleiðslu afstæðureru i gildi og
innan hins gamla — munurinn sé
sá, að nú sé það rikið sem tekur til
sín virðisaukann fræga, sem
verkamenn skapa með vinnu
sinni. Hann hafi ekki létt hlut
þeirra t.d. með þvi að vinnutim-
inn styttist. Sjálfur vill Gustais-
son leita skýringa á þessari þróun
með þvi, að meta sjálf fram-
leiðslu tækin öðruvisi en Marx
gerði. Hann heldur fyrir sitt leyti,
að það sé i raun ekki hægt að
breyta samfélaginu meðan haldið
er við sjálfum þeim framleiðslu-
ferli i iðnaði sem við nú þekkjum.
Gustafsson telur að það séu hin
sameiginlegu einkenni háþróaðs
iðnvædds samfélags sem haldi
verkafólki i stöðu sem breytist litt
eða ekki.
Rétt kenning
Myrdal telur hins vegar ekkert
að sjálfum skilningi Marx á þjóð-
félaginu: það séu hins vegar hinir
ýmsu marxistar, sem hafa teymt
7þróunina og gagnrýnina á
kapitalismanum af réttri leið. Og
hann bregður upp dæmum af þvi,
hvað hefði getað gerst ef að þessi
fræðimaður eða foringi hefði haft
möguleika á að ráða ferðinni, en
ekki hinn. Að dómi Jans Myrdals
eru höfuðandstæðingarnir endur-
skoðunarsinnar I verklýðsstétt.
Með magnaðri beiskju lýsir hann
verklýðshreyfingu sem hefur
brætt sig saman við embættis-
menn og auðhringaséffa, og
myndað með þeim þá mafiu, sem
sýnir á sér klærnar i málum eins
og hinu þekkta IB-máli (ákærur á
hendur vinstritimariti, sem hafði
komið upp um ljósfælið leyni-
þjónustuspilverk i Sviþjóð). Mál-
fiutningi Myrdals lýkur með hat-
rammri gagnrýni á Sviþjóð sem
hákapitalisku ræningjasam-
félagi.
Þjóölýgi
i bréfaskiptum þessum fersvo,
að einnig Lars Gustafsson fellst á
þá hugsun — eftir nokkurn mót-
þróa — að samtiðin sé ekki nauð-
GRÆN BYLTING
eftir Birgi Svan
Fer ennþá huldu höfði
án teljandi blóðsúthellinga
ganga dagarnir yfir borgarastéttina.
Tommi horfir Austurstrætisaugum
á sýslan kauphéðna.
Visir er fyrstur með engar fréttir
af morðsveitum komma.
Það ber ekki allt upp á sama dag
má lesa úr spánskgrænum augum
Jóns Sivertsens.
Ármannsfellið vandunnið
nema til komi asni klyfjaður gulli.
Það kæmi engum á óvart
þó að slik bylting
æti feitasta barnið sitt.
synleg. Allt til 1848, segir hann,
gat borgarastéttin talað I nafni
alls mannkyns i vigorðunum
frelsi, jafnrétti og bærðralag.
Eftir 1848 segir hann, er borgara-
leg menning ekki lengur fulltrúi
mannkyns, en hún kemur fram
rétt eins og svo væri. Þar með er
hin opinbera lýgi fædd, sem lýst
er i sögu Andersens, um nýju föt-
in keisarans (og fleiri : bók-
menntaleg dæmi eru rakin). Það
er, segir hann, lýgi og leyndar-
dómur á bak við samfélagið. Bæði
Lars Gustafsson og Jan Myrdal
láta sér IB-málið verða til dæmis
um það, að hætta sé á þvi að hin
opinbera lýgi taki völdin I land-
inu. Þvi það er mikið djúp stað-
fest milli yfirlýstrar hugmynda-
fræði samfélagsins og þeirrar
hugmyndafræði sem þetta sam-
félag i raun hagar sér eftir., og
upp kemur eins konar geðklofn-
ing. Lars Gustafsson heldur þvi
fram, að i Sviþjóð rétt eins og i
Bandarikjunum, verði tilfinning-
in fyrir „laumustjórn” æ sterk-
ari. Við fellum tár yfir illsku
heimsins og þrýstum Allende að
brjósti okkar, en i reynd erum við
hluti af þeirri gráðugu heims-
valdastefnu sem myrðir
Allende...
Kappræður og
við sjáeftir
Hér hefur aðeins verið drepið á
nokkra þætti málflutnings þeirra
fél. i einfölduðu formi. Þvi fer
fjarri að bókin hafi vakið einróma
hrifningu. Olof Lagercrantz
kvartaði yfir þvi i sinni gagnrýni,
að höfundarnir væru sifellt að
auðmýkja lesendur sina með
ótimabærum lærdómi og enda-
lausum tilvisunum i lesingu sina
fremur en veruleikann. Sven
Delblanc vill hnykkja á og kallar
þá bullukolla sem gangi krafta-
verki næst i þvi að vera „óvart
spaugilegir”. Torben Broström
er aftur á móti hrifinn af þeim
„upplýsta krafti”, sem af þessari
bók stafar. Hann segir að þessi
torlesna bók taki mann sterkum
tökum einmitt vegna þeirrar
blöndu af lærdómi og ástriðu sem
þar sé að finna.
Ég vil að lokum vitna til vel við-
eigandi klausu sem daninn
Broström skrifar um þessa
sænsku kappræðu: „Bókin á það
skilið að við hér heima þekkjum
hana, vegna þess að hún sýnir
ekki aðeins möguieikanná kapp-
ræðu milli marxista og ekki-
marxista sem ekki barasta éta
hver úr sínum poka hver á sinu
máli, heldur sýnir hún einnig
menningarlegt frelsi undan for-
dómum og löngun til að hlusta á
röksemdir hvers annars án þess
að þær séu úr lagi færðar til þess
að gera þær tortryggilegar”.
Þetta er semsagt vel viðeigandi
Karl Marx: — kenningin röng
eða rangtúlkuð.
klausa: hér er svo sannarlega
vikið að hlutum er vanræktir eru
hér á isa köldu landi. Við erum
eins og allir vita miklir snillingar
i þvi að hunsa umræðu um grund-
vallaratriði eða láta hana hlaupa
i skötuliki jafnskótt og hún er upp
tekin. Það þarf að halda friðinn i
flokknum, kirkjunni, eða leik-
félaginu. Það má ekki styggja
Hann sjálfan eða Þá. Það er líka
erfitt og timafrekt að standa i
svona veseni. Það er bæði auð-
veldara og- vinsælla að slá öllu
upp i hálfkæring, gifuryrði, yfir-
boð i dægurmálum, ósjálfráða
skrift sem heldur að hún sé
skáldleg, falsanir á skoðunum
annarra, klfkupot til að blása út
verðleikana, ákall til almennra
fordóma, draugagang, austur-
lenska visku, opinberunarbók Jó-
hannesar öskur og grát.
Árni Bergmann.