Þjóðviljinn - 24.01.1976, Blaðsíða 3

Laugardagur 24. janúar 1976. ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 3
á þessum fyrstu árum Dagsbrún-
ar hafi Pétur G. Guðmundsson
verið sá maðurinn, sem var sér
pólitiskt skýrast meðvitandi um,
hvert ætti að vera stefnumið
verkalýðshreyfingarinnar, ekki
bara i bráð, heldur einnig i lengd.
Þegar Dagsbrún er stofnuð er
hann byrjaður að gefa út Alþýðu-
blaðið gamla, og hann er alla tið á
þessum frumbýlingsárum sá
sem fyrst og fremst reynir að
koma skoðunum verkalýðshreyf-
ingarinnar og sósialismans út til
fólksins. Framlag hans til blaða-
útgáfu er i rauninni stór-
merkilegt.
Hann er sá maður, sem einnig
hélt til haga miklu af gögnum
varðandi verkalýðshreyfinguna,
og skrifaði ýmislegt varðandi
sögu hennar, en þó þvi miður
alltof litið, vegna annarra starfa
bæði að félagsmálum og atvinnu
sinnar vegna.
Ég kynntist Pétri persónulega,
þegar ég kom inn i Dagsbrún, og
við spjölluðum oft ýmislegt. Per-
sónuleg reynsla Péturs i verka-
lýðshreyfingunni og þekking hans
á sögu hennar var mjög yfir-
gripsmikil. Og þar sem hann
hafði einnig góða hæfileika til rit-
starfa, þá litég svo á, að það hefði
verið ómetanlegt fyrir verkalýðs-
hreyfinguna, ef þessi maður
hefði, meðan hann var enn á góð-
um aldri, getað helgað sig þvi að
skrifa sögu verkalýðshreyfingar-
innar og Dagsbrúnar sérstaklega.
Pétur var sjálfmenntaður að
mestu leyti o| sérstaklega fjöl-
hæfur. Séð hef ég ágrip af sögu
verkalýðshreyfingarinnar á is-
landi eftir Pétur, ritað af honum á
þýsku. Þá er vitað, að hann gaf út
sænska orðabók, og áhugamál
hans voru ákaflega fjölbreytileg,
meðal annars jarðfræði, sem
hann fékkst nokkuð við. Pétur G.
Guðmundsson setur sterkan svip
á mótun verkalýðshreyfingarinn-
ar og tengsl faglegrar og póli-
tiskrar baráttu, einkanlega á ár-
unum fram yfir 1920, og kemur
reyndar oft sterklega við sögu
siðar, t.d. á árunum milli 1930 og
1940.
F rumstéttarvitund
og pólitisk
meðvitund
— Hvers konar félag telur þú,
Eðvarð, að Dagsbrún hafi verið á
fyrstu árunum?
— Hreint hagsmunafélag,
stjórnmálahugsun var þar ekki á
oddi. Sjálf frumstéttarvitundin er
langsterkasti drátturinn i sam-
bandi við fyrstu skrefin, en póli-
tisk stéttarmeðvitund er þar
miklu veikari, nema aðeins hjá
einstökum mönnum.
Það voru kjörin sjálf, vinnutimi
og kaup, sem efst voru á baugi.
Þegar Dagsbrún var stofnuð,
þá var algengasta kaupið hjá
verkamönnum 18—25 aurar á
timann. En i fyrstu „aukalögum”
félagsins er kveðið svo á, að tima-
kaupið skuli vera eigi lægra en 25
aurar á klukkustund yfir veturinn
og 30 aurar yfir sumarmánuðina.
Vinnutiminn var afmarkaður i
fyrstu „aukalögunum”, eins og
hann mun hafa verið almennt þá,
frá klukkan 6 að morgni til klukk-
an 6 að kvöldi. Matarhlé átti að
vera ein klukkustund á dag og
tveir kaffitimar, en ekki er tekið
fram hvenær dagsins. Þótt þetta
hafi einnig áður verið algengasti
vinnutiminn, gátu atvinnurek-
endur samt íátið vinna hvenær
sem var áður en Dagsbrún var
stofnuð. Vinnutiminn hélst svo ó-
breyttur, nema hvað skýrari á-
kvæði komu um matartima og
kaffitima, allt til ársins 1930.
Verður ekki annað sagt en i
fyrstu kröfunum, fyrstu „auka-
lögunum”, hafi verið hægt af stað
farið, enda munu atvinnurekend-
ur strax hafa virt helstu ákvæðin i
„aukalögunum”, þótt engir
samningar væru undirritaðir.
„Gula” félagið 1908,
og fyrsta verkfallið
1913
— 1 afmælisriti Dagsbrúnar, frá
50 ára afmælinu, er litil klausa
um tilraun til myndunar klofn-
ingsfélags árið 1908. Þessi klausa
(*6b0 félágsnienn i á'rslok 1906)', og
sjáanlegt að ýmsurú' og þá ekki
sist atvinnurekendum, hefur þótt
nóg um.
Ágúst Jósefsson sagði mér, að
þeir Dagsbrúnarmenn, hefðu
þegar þessi klofningstilraun stóð
fyrir dyrum hugsað ráð sitt, og
komið sér saman um að fjöi-
menna á boðaðan stofnfund þessa
klofningsfélags i þeim tilgangi að
yfirtaka fundinn. Þessi hernaðar-
áætlun tókst, fundurinn var fjöl-
mennur, þar var kosin stjórn og
Ágúst Jósefsson kosinn formaður
þessa ■ nýja félags. Framhald
hernaðaráætlunarinnar tókst
einnig, þvi fleiri fundir voru
aldrei haldnir i þessu félagi, og
engum sögum fer meir af þvi.
Þetta atvik sýnir hvort tveggja,
að atvinnurekendur eru þegar á
þessum tima farnir að nota ráð,
sem siðar varð vel kunnugt, —
það er að kljúfa verkalýðssam-
tökin, og stofna „gul” félög, — og
eins hitt, að Dagsbrúnarmenn eru
á þessum tima vel vakandi, og
beita þarna bardagaaðferð, sem
er eftirtektarverð og ber vott um
einkar snyrtileg vinnubrögð. Það
mun ekki sist hafa verið einmitt
Ágúst Jósefsson, sem lagði þessa
hernaðaráætlun.
— Fyrsta verkfall verkamanna
i Reykjavik mun hafa verið árið
1913. Hvað gerur þú sagt okkur
um það?
— Það ár hófst hér hafnargerð i
Reykjavik, bygging hafnargarða,1
lagning járnbrautarinnar i þvi
sambandi og fleira. Framkvæmd
verksins var i höndum danskra
verktaka, og yfirverkfræðingur-
inn Kirk var ekki á þeim buxun-
um, að fara að ákvæðum Dags-
brúnar um vinnutima og kaup.
Hann ákvað, að vinnutiminn
skyldi vera frá klukkan 6 að
morgni til klukkan 8 að kvöldi (i
stað 6). Þetta voru verkamenn
ekki ánægðir með, og um vorið
1913 kemur þarna til fyrsta verk-
falls verkamanna i Reykjavik.
Verkamenn báru sigur úr býtum,
og hinir dönsku verktakar urðu að
beygja sig fyrir samtökum
þeirra. Var þá gerður fyrsti skrif-
legi samningur Dagsbrúnar við
atvinnurekanda.
Einn svartasti
bletturinn
í Islandssögunni
— Heimsstyrjaldarárin fyrri
1914—1918 manst þú jafnvel sjálf-
ur. Kjör verkamanna á þeim
tima?
— Þegar heimsstyrjöldin
braust út i ágúst 1914, fór allt
verðlag hér fljótlega mjög hækk-
andi, en með samningunum við
hafnargerðina 1913, sem áður var
drepið á, hafði Dagsbrún skuld-
bundið sig til, að kaupgjald skyldi
haldast óbreytt til ársins 1916.
Þegar áhrif styrjaldarinnar
komu fram i hækkandi verðlagi.
varð verkamönnum vitanlega
með öllu ókleift að standa við
þennan samning. Þrátt fyrir
miklar verðhækkanir hélst kaup-
ið þó óbreytt, þar til i júli 1915. að
það hækkaði i 40 aura á timann.
Um þetta varð svo býsna mikið
þjark, þvi að atvinnurekendur
vitnuðu óspart i samninginn frá
1913, en urðu þó að sætta sig við
þennan nýja taxta.
Ég er sannfærður um, að sjald-
an eða aldrei hafa kjör verka-
manna i Reykjavik verið lakari,
en einmitt á þessum árum, —og
arðrán sennilega aldrei meira,
þvi á sama tima og mikill auður
kemur i landið þessi ár, með tog-
araútgerð m.a.. sem þá var kom-
in i fullan gang, og með háu verð-
lagi á útflutningsvörum okkar, —
þá er kaupgjald verkafólksins.
miðað við verðlagið á nauðsynja-
vörum, svo óskaplega langt á eft-
ir, að jaðrar við hreinan skort á
mörgum heimilum verkamanna.
Sjálfur man ég vel siðari
heimsstyrjaldarárin. Faðir minn
var þá sjómaður hluta úr árinu og
vann einnig i landi. Við vorum 6
systkinin þá, og erfiðleikarnir við
að halda slikri fjölskyldu uppi
voru geysimiklir. Þó hafði faðir
minn áreiðanlega aðstöðu a.m.k.
i meðallagi, miðað við verka-
menn þá. Ef við berum saman
þróun annars vegar kaupgjalds
og hins vegar verðlags á héistu
matvælum á árum heimsstyrj-
aldarinnar fyrri og næst á eftir,
þá er niðurstaðan þessi (hækkun
frá júli 1914): ^ ^
Félagarnir Ur dreifibréfsmálinu 1941. Þeir spila I tukthúsinu. Frá vinstri Ásgeir Pétursson, Eggert Þor-
bjarnarson og Hallgrimur Ilallgrimsson.
Eðvarð og Asgeir Pétursson tefla i fangelsinu við Eðvarð Sigurðsson I fangelsinu við Skólavörðustig
Skólavörðustlg árið 1941. Dæmdir að kröfu breska árið 1941.
hersins. — Eðvarð hefur hvltt.
„Rauða stjórnin”IÐagsbrún 1926. Frá vinstri: Arsæll Sigurðsson, Filippus Amundason, Magnús V. Jó-
hannesson, Guðjón Benediktsson, Guðmundur Oddsson.
er undirrituð E.S., ert það ekki
þú, sem ert höfundur að henni?
— Jú, reyndar. Þegar ég var að
blaða i fundargerðum Dagsbrún-
ar i tilefni af 50 ára afmælinu, þá
rakst ég þar á frásögn i fundar-
gerð frá 13. september 1908, sem
gat bent til þess, að eitthvert ann-
að verkamannafélag hefði þá
verið nýlega stofnað i Reykjavik.
Enga frásögn gat ég þó fundið
frekari gerðarbókum eða blöðum
frá þeim tima um tilveru þessa
annars verkamannafélags i
Reykjavik. Ég fór þá, árið
1956 á fund tveggja af gömlum
forystumönnum frá þessum tima,
Ottós N. Þorlákssonar, sem var
aðal-frumkvöðullinn að stofnun
Bárufélaganna, og siðar fyrsti
forseti Alþýðusambandsins, og
Ágústs Jósefssonar, sem lengi
var heilbrigðisfulltrúi i Reykja-
vik, en kom mikið við sögu verka-
lýðshreyfingarinnar á fyrstu ár-
um hennar, bæði i Hinu islenska
prentarafélagi og Dagsbrún, þar
sem hann var formaður i 2 á'r 1919
og 1920, — og i Alþýðusamband-
inu og Alþýðuflokknum.
Ottó kannaðist vel við þetta, og
sagði að það hefði verið stofnað
félag, en sagði mér jafnframt, að
Ágúst þekkti þetta mál miklu bet-
ur. Þegar ég kom á hans fund var
ekki komið að tómum kofunum
þvi hann var minnugur vel, fjör-
mikill og alltaf mikill áhugamað-
ur um verkalýðsmálin.
Agúst sagði mér, að rétt væri að
1908, sennilega siðsumars, hafi
verið stofnað i Reykjavik félag,
sem nefndist Verkamannafélag
Reykjavikur. Tildrög þess sagði
hann hafa verið þau, að Sigurður
Jónsson frá Fjöllum hefði verið
hvatamaður að stofnun félagsins,
en atvinnurekendur og þó einkum
Tryggvi Gunnarsson bankastjóri
hafi staðið á bak við hann. Dags-
brún er þá orðin býsna fjölmenn