Þjóðviljinn - 24.01.1976, Side 21

*T.j?í* ilt'í ,ív ';, '/[íf ( Kr j ’/i'fÚ* ( €■< C tr
Laugardagur 24. janúar 1976. ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 21
DAGUR
RÍS
Framhald af 19. siðu.
Verkamennirnir fjórir sem dæmdir voru I dreifibréfsmálinu 1941. F.v. Hallgrimur Hallgrimsson, Egg-
ert Þorbjarnarson, Eðvarð Sigurðsson og Asgeir Pétursson. Myndin er tekin i fangelsisgarðinum á
Skólavörðustig 9. Eðvarð átti myndavélina en fangavörður tók myndina.
Nú skyldi byrjað klukkan 7 á
morgnana i stað 6 áður. Auk þess
var auglýst hækkað kaup.
Allgreiðlega gekk að koma
taxtanum i framkvæmd — en þó
þybbaðist Reykjavikurbær við,
þangað til verkfalli hafði verið
hótað.
Sú mikilvæga ákvörðun var
einnig tekin á þessu ári að félags-
menn Dagsbrúnar mættu ekki
starfa með ófélagsbundnum
mönnum.
Arið 1930 var fyrsti starfs-
maður Dagsbrúnar ráðinn.
Kreppuárin.
Barátta fyrir vinnu
Eftir kauphækkunina 1930 hélst
kaupgjald óbreytt til ársins 1937
þrátt fyrir tiiraunir til að lækka
það. Félagið átti fullt i fangi með
að verjast árásum stjórnvalda og
atvinnurekenda og berjast gegn
atvinnuleysi. Kreppa var skollin
á. Ástandið fór sifellt versnandi
og fleiri og fleiri bættust i hóp at-
vinnulausra.
Verkalýðnum varð smám
saman ljóst eðli kreppunnar og
kerfiðsem að baki var. Kjarni is-
lenskrar verkalýðshreyfingar
um miðbik aldarinnar og allt
fram á þennan dag kom úr röðum
þeirra manna, sem hertust i
harðri stéttabaráttu fjórða ára-
tugsins.
17. júli og 9.
nóvember 1932
Árið 1932 var hið harðasta i
sögu Dagsbrúnar. Þá kom tii
blóðugra bardaga milli verka-
manna og lögreglu fyrir utan
fundarstað bæjarstjórnar i gamla
Gúttó en þar átti að lækka kaup i
atvinnubótavinnu. Lauk viður-
eigninni svo að sjálfstæðismenn
heyktust á kauplækkuninni og var
það mikill sigur verkamanna i
vörn. Um sumarið <17. júli) hafði
komið til slagsmála á sama stað.
Á þessum árum var borgara-
stéttin orðin verulega hrædd um
völd sin og lagði kapp á að efla
lögreglu og varalið hennar t.d.
með kaupum á skotvopnum og
táragasi. Olli þetta miklum deil-
um. Hið umdeila varalið var af-
numið 1934 að kröfu Alþýðu-
flokksins.
A þessum árum juku
kommúnistar smám saman fylgi
sitt i Dagsbrún, og settu deilur
þeirra og krata mikinn svip á
stjórnarkosningar i félaginu.
Aiþýðuflokkurinn galt þess að
vera af og til i rikisstjórnarsam-
starfi og missti þannig tiltrú
verkamanna.
Árið 1937 fékkst nokkur
kauphækkun eftir viku verkfall og
á þvi sama ári var lögum Dags-
brúnar breytt og stofnað
svokallað trúnaðarráð og hefur
það haldist siðan.
Fjörbrot
Alþýðuflokksins
Arið 1938 gengu alþýðuflokks-
menn i fyrsta sinn til samstarfs
við kommúnista og var borinn
fram sameiginlegur listi í Dags-
brúnarkosningum og náði hann
auðveldlega kjöri. Stýrði siðan
Héðinn Valdimarsson stjórn
félagsins undir merki einingar.
Siðar á árinu klofnaði Alþýðu-
flokkurinn og gekk þá Héðinn út
með vinstra arminn. Missti
flokkurinn meirihlutatök sin i
Dagsbrún og á árinu 1940 voru
rofin tengsl hans við Alþýðusam-
band íslands. Úr þessu fóru áhrif
Alþýðuflokksins smátt og smátt
dvinandi innan verkalýðs-
hreyfingarinnar.
Umbrotaúr i
Dagsbrún
1940-1942
Á árunum 1940 til 1942 náði
flokkur atvinnurekenda, Sjálf-
stæðisflokkurinn, itökum i stjórn
Dagsbrúnar vegna umbrota á
vinstri vængnum.
Arið 1940 var Héðinn enn i kjöri
til stórnar félagsins ásamt
kommúnistum en Alþýðu-
flokkurinn lét sig hafa það að
ganga til samstarfs við ihaldið
enda nýorðið samstarf þessara
aðila i rikisstjórn. Unnu þeir
siðarnefndu naumlegan sigur og
hófst þá niðurlægingartimabil i
Dagsbrún, sem nánar verður
sagt frá i næsta kafla.
A þessu sama ári hóf Héðinn
Valdimarsson einleik sinn og árið
1941 bauð hann fram sérstakan
lista og naut til þess aðstoðar
sjálfstæðismanna. Kratar og
sósialistar buðu fram hvor i sinu
lagi. Héðinn gekk með sigur af
hólmi eftir einhver þau mestu
umbrot sem orðið hafa i sögu
Dagsbrúnar.
Dreifibréfsmúlið
Þegar bretar hernámu Island
10. mai 1940 gjörbreyttust öll
viðhorf. Atvinnuleysi hvarf og
fjöldi islendinga hóf að vinna i
þágu breska heimsveldisins. Is-
lenskir atvinnurekendur sáu
fram á góða daga með ótal gróða-
möguleikum á kostnað langsvelts
verkalýðs. Dagsbrúnarmenn
byrjuðu launabaráttu gegn sam-
einuðu rikisvaldi, atvinnurekend-
um og breskri herstjórn.
Hinn 1. jan. 1941 hófst verkfall
verkamanna og samþykkti al-
mennur fundur þeirra að auglýsa
kröfur Dagsbrúnar sem
kauptaxta ef atvinnurekendur
neituðu aðsemja. Ungur róttækur
verkamaður, Eðvarð Sigurðsson,
hafði borðið þessa tillögu fram i
trássi við stjórnina, enda var hún
hálfvolg i málinu
Bretar tóku kröfurnar óstinnt
upp og tilkynntu að þeir hættu að
ráða’ islendinga i vinnu, ef
eKKi yroi lalliö frá þeim, og yrðu
þá breskir þegnar látnir vinna
verkin. Þetta var auðvitað fjar-
stæða eins og á stóð. Bretar voru i
sárri þörf fyrir islenskt vinnuafl.
Nokkrir ungir dagsbrúnarmenn
tóku sig til og sömdu flugmiða á
ensku með upplýsingum um
verkfallið og dreifðu honum til
breskra hermanna. 1 honum stóð
m.a.:
„Hvað getið þið gert? Ef ykkur
er skipað að framkvæma verk i
herbúðunum eða við höfnina, sem
þið teljið að islenskir verkamenn
hafi áður unnið, eða ef ykkur er
skipað að skerast i leikinn við
verkfallsmenn á emhvern hátt,
eigið þið að neita sem einn mað-
ur. Sendið undirforingja ykkar til
yfirforingjanna með þau skila-
boð, að þið teljið ekki slfk afskipti
skyldu ykkar sem hermanna.
Bendið á, að þið séuð I hernum til
þess að berjast gegn fasisma,
ekki til þess að berjast gegn is-
lensku þjóðinni, er gerir ná-
kvæmlega það sama, sem þið
munduðgera ihennar sporum...”
Nú var breskum yfirvöldum
nóg boðið. Frá og með 5. jan. hófu
þau handtökur á þeim mönnum
sem samið höfðu og dreift flug-
miðanum. Einn af stjórnarmönn-
um Dagsbrúnar lagðist svo lágt
að benda á hina „seku”. Þeir
voru úr róttækari armi félagsins.
Þessir menn voru Helgi Guð-
laugsson, Haraldur Bjarnason,
Eðvarð Sigurðsson, Eggert Þor-
bjarnarson, Asgeir Pétursson,
Guðbrandur Guðmundsson og
Hallgrimur Hallgrimsson. Þeir
voru fyrst i haldi hjá bretum en
11. jan. voru þeir afhentir islensk-
um yfirvöldum eftir að bretarnir
höfðu fullvissað sig um að þeir
yrðu dæmdir fyrir landráðastarf-
semi.
Daginn eftir að Dagsbrúnar-
kosningum lauk eða 29. jan. 1941
gaf rikisstjórnin út bráðabirgða-
lög þar sem hegningarlögunum
var breytt i þvi skyni að hægt yrði
að dæma hina ungu verkamenn i
tukthúsið. Skv. þeim kvað saka-
dómari upp þann úrskurð að Egg-
ertog Hallgrimur skyldu dæmdir
i 18 mánuða fangelsi en Asgeir og
Eðvarð i 4 mánuða fangelsi. Hinir
voru sýknaðir vegna þess að þeir
höfðu ekki átt þátt i samningu
bréfsins. Hins vegar voru rit-
stjórar Þjóðviljans dæmdir i
þriggja mánuða fangelsi sökum
skrifa sinna um málið. Forsendur
dómsins voru þær að dreifing
flugmiðanna heföi verið móðgun
við breska ljónið og egnt það gegn
islenska rikinu.
Vegna þessarar undanlátssemi
Þjóðstjórnarinnar — i stað þess
að standa fast á rétti islenskra
þegna — gengu bretar á lagið.
Þetta vor var útgáfa Þjóðviljans
stöðvuð og ritstjórar hans sendir i
fangabúðir til Bretlands.
Fyrrnefndu verkfalli i byrjun
janúar lauk á hinn hraklegasta
hátt. Tilboð frá atvinnurekend-
um, sem fellt hafði verið með
yfirgnæfandi meirihluta á fundin-
um 1. janúar, var nú aftur borið
til atkvæða af stjórn félagsins. Nú
var svo af verkamönnum dregið
vegna fangelsana og linkindar
stjórnar sinnar að tilboðið var
samþykkt með naumum meiri-
hluta. Þar með var ósigur félags-
ins innsiglaður og skeleggustu
baráttumenn þess undir lás og
slá.
Þessir samningar, sem fólu i
sér nær óbreytt ástand, runnu út i
árslok 1941 en stjórninni láðist þá
að segja þeim upp með löglegum
hætti og batt þannig hendur hinn-
ar róttæku stjórnar, sem kosin
var i janúar 1942, i heilt ár.
Þúttaskil 1942
1 stjórnarkosningum i janúar
1942 urðu þáttaskil i sögu Dags-
brúnar. Þá unnu róttæku öflin
undir stjórn Sigurðar Guðnasonar
mikinn sigur. Árið 1942 er aö öðru
leyti eitt hið merkasta i sögu
verkalýðsbaráttunnar.
Vegna þess að hendur Dags-
brúnarstjórnar voru bundnar af
vanrækslu fyrri stjórnar, eins og
áður sagði, hafði hún litið svig-
rúm i samningum við atvinnurek-
endur. Verkamenn gátu ekki háð
löglegt verkfall. Hófst þá hinn
svokallaði skæruhernaður. Ein-
stakir hópar verkamanna gerðu
með sér samtök um að fá hækkað
kaup á vinnustöðum sinum og
náðu góðum árangri. M.a. lagðist
niður öll vinna hjá Eimskip i júni-
mánuði. Vinnuveitendafélagið
gaf út svartan lista yfir 300 verka-
menn hjá Eimskip og setti þá i
verkbann. Að lokum varð Eim-
skip þó að ganga að kröfum
verkamanna.
1 ágúst sá rikisstjórnin og
Vinnuveitendafélagið sér ekki
annað fært en að ganga til samn-
inga við Dagsbrún. Með þeim
samningum náðust fram grund-
vallarbreytingar. Lögbundinn
var 8 stunda vinnudagur og
verkamönnum tryggt 12 daga or-
lof á ári. Auk þess hækkaði kaup
verulega.
Með hækkuðu kaupi var lagður
grunnurinn að hinum öfluga
gjaldeyrisvarasjóði sem lands-
menn áttu i lok striðsins. Stór-
auknar fjárhæðir frá hernum
voru lagðar inn á erlenda banka.
Voru þær siðan notaðar til endur-
nýjunar atvinnulifsins eftir strið.
Verkfallsbaráttan 1942 varð þvi
afdrifarík fyrir islenskt þjóð-
félag.
Nýtt timabil
Sá meirihlutLsem myndaðist i
Dagsbrúnarkos’ningunum 1942.
hefur haldist siðan. Flest hin sið-
ari ár hefur orðið sjálfkjörið
vegna þess að einungis einn listi
komfram. Var svo i stjórnarkjör-
inu á þessu ári.
Þetta timabil hafa Dags-
brúnarverkamenn ýmist verið i
sókn eða vörn og barátta þeirra
hefur breytt þjóðfélaginu á ýmsa
lund. Verkfallsvopninu hefur
óspart verið beitt en ekki verður
farið út i að rekja þá sögu hér. Að-
eins skal minnst á það að Dags-
brún hefur ávallt staðið i farar-
broddi og ekkert félag á landinu
haft innan sinna vébanda jafn
stéttvisan og samstilltan hóp.
Um 1950 verða þær breytingar á
verkalýðsbaráttunni að mörg
félög fara að hafa samflot um
uppsögn samninga og aðrar að-
gerðir. Hefur þetta einkennt bar-
áttuna siðan.
Meðal þess sem náðst hefur
fram á siðari árum er 44 stunda
vinnuvika 1965 og 40 stunda
vinnuvika 1970. Eftir 6 vikna
verkfallið 1955, sem er eitt hið
harðasta á þessu timabili. var
samið um atvinnuleysistrvgg-
ingasjóð. Árið 1961 var samið um
styrktarsjóð Dagsbrúnar. Þá hef-
ur orðið sú þróun að nú eru viku-
og timakaupsmenn fastráðnir
þ.e.a.s. hafa vissan uppsagnar-
frest og fá greiðslur vegna veik-
indadaga o.fl. Þetta var sett i lög
á dögum vinstri stjórnarinnar
1958. Orlofsdagar eru nú orðnir
24. Margt annað mætti tina til.
Árin 1936 til 1964 voru skrifstof-
ur Dagsbrúnar i Alþýðuhúsinu.
Árið 1964 eignaðist Dagsbrún
ásamt Sjómannafélagi Revkja-
vikur stórt og glæsilegt hús i
Lindarbæ og hafa skrifstofur
félagsins verið þar siðan ásamt
bókasafni og félagsaðstöðu.
Þannig hefur hinn m jói visir frá
1906 orðið að gildum stofni árið
1976.
Það var ekki blásið í
lúðra né barið á bumbur
Sú verkamannakynslóð, sem
vaxið hefur úr grasi siðustu tvo
áratugi eða þar um bil, fær vart
skilið þau lífskjör, er stofnendur
Dagsbrúnar áttu við að búa.
Sennilega fær hún þó enn siður
skilið lifsafstöðu og hugsunar-
hátt þessara manna, sem unnu
myrkranna á milli, þegar vinnu
var að fá, en. voru þess utan i
þindarlausri leit að stopulli
hlaupavinnu. Barátta þessara
manna fyrir bættum lifskjörum
fór ekki hátt, það var ekki blásið
i lúðra né barið á bumbur, þegar
þeir lögðu til orustu og unnu
fyrsta fimmeyringinn, sem á
milli bar með þeim og atvinnu-
rekendum, og skar úr um það,
hvort unnt var að halda lifi i
sjálfstæðum stéttarsamtökum
reykviskra verkamanna. Hin
vinnandi alþýða reykviskra
daglaunamanna var i byrjun
aldarinnar umkomulitil, hlé-
dræg og bljúg i kröfum. Hún var
seinþreytt til vandræða, en stóð
þétt fyrir, ef henni var misboð-
ið. Seigluna og þrautseigjuna
hafði hún erft frá feðrum sinum,
sem höfðu að visu ekki háð
launabaráttu i orðsins venjuleg-
um skilningi, en orðiðað berjast
fyrir engu öðru en sjálfu lifinu.
Úr rœðu sem Sverrir Kristjánsson flutti
á hálfrar aldar afmœli Dagshrúnar 1956