Þjóðviljinn - 23.05.1976, Blaðsíða 13

12 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 23. mal 1976
Þýskir sjóliöar af Emden marsera nifiur Bankastræti eins og Reykjavik væri hernuminn bær.
BeitiskipiO Emden i ytri höfninni i Reykjavik I ágúst 1938
Þýski kafbáturinn U 26 skriöur út úr höfnínni i Reykjavik I júli 1939.
ÞÝSKT
HERVALD
á götum
Reykjavíkur
Áriö 1938 var vígbúnaður
þjóðverja til striðsundir-
búnings orðirtn öllum aug-
Ijós. Island gegndi lykil-
hlutverki á Atlantshafi.
Þar gat orðið miðstöð her-
skipa- og kafbátaflota sem
réði siglingaleiðum um
norðanvert Atlantshaf ið og
ennfremur áningarstaður
sprengju- og orrustuflug-
véla milli heimsálfa. Þjóð-
verjar munu þvi hafa litið
þetta aríska eyland hýru
auga og haft um það ráða-
gerðir að hertaka það eða
ná þar aðstöðu.
Hinn 8. ágúst 1938 kom hingað
beitiskipiö Emden i kurteisis-
heimsókn og átti sú heimsókn
eftir aö valda nokkurri
hneykslan. Þetta skip var hiö
fyrsta sem þjóöverjum var leyft
að smiða eftir fyrri heimsstyrj-
öldina og hljóp það af stokkum
1927,6000 smálestir aö stærö meö
630 manna áhöfn. Skipiö var hér i
fjóra daga og var mikið um
dýröir. Hermann Jónasson for-
sætisráöherra fór um borö aö
skoöa herskipið og íslenska rikis-
stjórnin bauö foringjum og sjó-
liðsforingjaefnum i feröalag til
Gullfoss og Geysis. Þá kepptu
skipverjar i knattspyrnu viö Val
og Gisli Sigurbjörnsson hélt ræöu
viö þaö tækifæri fyrir hönd Vals.
Ekki voru þó allir jafnánægðir
með heimsóknina. Um þaö segir
Mogunblaöiö 11. ágúst:
„Þjóöverjarnir hafa yfirleitt
mætt hér kurteisi bæjarbúa eins
og vera ber. Þó hafa kommúnist-
ar ekki getaö setiö alveg á strák
sinum og hafa þeir reynt aö
móöga hina erlendu gesti. Hefir
Henrik Ottóson guöfræöinemi
gengiö þar einna fremstur
i flokki.”
Og þaö var rétt. Kommúnistar
gagnrýndu framkomu hinna
þýsku soldáta. 1 septemberhefti
Timarits Máls og menningar 1938
er aö finna klausu undir heitinu
„Þýskt hervald á götum Reykja-
vikur”. Hún hljóöar svo:
„Samkvæmt lögreglusamþykkt
Reykjavikurbæjar skulu þeir, er
óska að stofna til hópgangna á
götum bæjarins, fá til þess leyfi
yfirvaldanna. Er þaö sjálfsögö
skylda manna og fyrirhafnarlítiö,
að útvega sér slfkt leyfi. Það var
þvi ekki laust viö, aö friösömum
borgurum yröi starsýnt á atferli
þýskra hermanna af beitiskipinu
„Emden”, sem statt var I
Reykjavik dagana 8.-12. ágúst, er
þeirað kveldi hins 9. gengu fylktu
liöi meö foringja i fylkingar-
brjósti og sungu hersöngva. Var
þetta allt meö hermannasniöi.
Uröu margir til aö spyrja lögregl
uná, hvort þetta væri meö hennar
vilja og vitund gert. Þaö kynlega
var, aö íoringi skipsins, sem sagt
var að kæmi hér i „kurteisisheim
sókn”, haföi ekki haft fyrir þvi, aö
spyrja hvort þetta væri leyfilegt.
Þessar hersýningar Hitlers-
manna endurtóku sig dagana. 10.
og 11. og fram á brottfarardag
skipsins. Fóru þeir margar ferðir.
á dag og sungu hersöng nasistá
„Horst -Wessel-sönginn’’ („...
þegar gyöingablóðið drýpur af
kutanum liöur mér best...”) og
aðra söngva honum lika. Blöö
vinstri flokkanna i Reykjavik
átöldu þetta athæfi og bentu á, aö
þetta væri hin freklegasta lítils-
viröing á sjálfstæöi íslands og
sýndi, aö valdhafarnir i Berlin
teldu sig litlu skipta viröing og lög
landsins. — Sagt er aö þeir hafi
boriö þvi viö, aö þetta væri venja
þeirra, er þeir sæktu heim miöur
siöuö lönd, svo sem Sumatra og
Java, þvi aö „innfæddum” mönn-
um væri skemmtun aö slikum
göngum. — Þess má geta til
samanburðar, að herskip ann-
arra þjóöa hafa aldrei móögaö
sjálfstæöi landsins á þennan
hátt...”
Þessi gagnrýni mun hafa oröiö
til aö settar voru strangari reglur
um herskipakomur hingað.
1 upphafi árs 1939 berast til Is-
lands fréttir um áhuga þjóöverja
aö koma hér upp hernaðarað-
stööu. Á þessum timaeru hérlika
alls konar þýskir visindamenn við
veöurathuganir og mælingar og
höfðu margir islendingar illan'
bifur á þessum mælingum. 20.
janúar birti Journal American i
New York frétt um aö þjóðverjar
hyggist koma upp kafbátastöövum
á Islandi og á sama tima voru
þýsk herskip aö sniglast kringum
landiö. 1 mars segir Morgun-
blaöiö aö fyrrnefnt herskip
Emden sé væntanlegt til eftirlits
með fiskiskipum viölandið. Getur
blaöiö þess meö nokkrum
undrunartón aö hér hafi aldrei
veriö jafnstórt herskip viö fiski-
skipaeftirlit.
1 siöasta hefti af timaritinu
Rétti er grein eftir Einar Olgeirs-
son sem heitir: „Hermann Jónas-
son og upphaf sjálfstæöisbarátt-
unnar nýju.” Þar segir m.a.:
„15. mars 1939 réöst þýski her-
inn inn I Tékkóslóvakiu eftir aö
þýska rikisstjórnin haföi boöiö
forseta þess lands tii Beriinar og
sett honum þar þá úrslitakosti aö
Prag yröi jöfnuð viö jöröu meö
flugárás,' ef hann ekki ofurseldi
Þjóðverjum land sitt sem
verndarsvæöi. Forsetinn beygöi
sig, þótt enga heimild heföi til.
Um sama leyti kúgaöi þýska
stjórnin Lithaugaland með hótun-
um til þess að afhenda sér
Memel.
16. mars flutti islenska útvarpiö
þá frétt aö þýsk nefnd væri á leið
til Islands til aö fara fram á
lendingarleyfi fyrir þýskar flug
vélar hér.
17. mars flutti ég fyrirspurn i
Sunnudagur 23. mai 1976 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 13
'Hitler átti aödáendur á tsiandi. Hér sést fánahyiling fslenskra nasista viö lciöi Jónv- Sigurössonar i
kirkjugaröinum viö Suöurgötu.
Hermann Jónasson forsætisráöherra i heimsókn um borö I U 26 sumariö 1939. Hér sést hann á tali viö
Friedeburg kafbátaforingja.
Þýsk sendinefnd aö koma úr heimsókn i stjórnarráöiö. Fremstir ganga von Rente-Fink sendiherra
þjóöverja á tslandi og Wcver kapteinn á beitiskipinu Emden. Aftar ganga dr. Timmermann konsúll
og sjóliðsforingi af Emden. Þess má geta aöWever haföi áöur veriö flotamálasérfræöingur I sendisveitum
þjóöverja I Paris, Madrid og Lissabon.
fernu lagi til forsætisráðherra —
utan dagskrár i sameinuðu þingi
um þessakröfu þjóðverja.Svaraði
Hermann Jónasson þeim
skilmerkilega og kvað ekkert
lendingarleyfi mundu veröa veitt.
Sendi ég skeyti til Kaupmanna-
hafnar um málið. Það var þetta
skeyti, er geröi umsóknina og
neitunina aö heimsfrétt, er vakti
athygli, en gaf tilefni til harðra
deilna á þingi hér heima, þvi það
var af ýmsum illa séö aö sagt
væri berum orðum hvilikra of-
beldisverka mætti vænta af þýsku
rikisstjórninni, en hún sendi her-
skipið „Emden” hingaö um þetta
leyti; og Hermann varð náttúru-
lega aö gæta alls hófs i oröum
sem forsætisráöherra.
En viö Hermann töluöum eins-
lega saman eftir fyrirspurnarum
ræöurnar. Þaö var út viö glugg-
ann i efri deild. Tvennt er mér
minnisstætt úr þvi samtali.
Annaö var að i tal barst fyrir-
spurn min um hvort rikisstjórnin
heföi gert ráðstafanir til þess aö
hér væru i grend ensk eða
amerisk herskip, er „Emden”
kæmi, en eðlilega haföi Hermann
neitaö aö svo væri, þvi hér væri
aöeins um „kurteisisheimsókn”
að ræöa af Þjóðverja hálfu. Þá
sagöi hann vib mig aö rikisstjórn-
sem kom nokkru siðar, var engin
athygli veitt.”
Þá er ennfremur vakin athygli
á þvi i greininni að bróðir Görings
flugmarskálks hafinýlega veriö á
ferb um Island. Morgunblaðið
hélt þvi fram að greinin i
Manchester Guardian væri runn-
inundan rifjum kommúnista á Is-
landi i þeim tilgangi aö grafa
undan öryggi landsins.
Simskeytib sem Einar Olgeirs-
son minnist á vakti einnig mikla
reiöi Morgunbláösins og sagði
það aö kommúnistar væru hér
Heimsókn um borö I U 26, Til vinstri er Magnús Pétursson bæjar-
læknir i Reykjavik en til hægri dr. Gerlach sendiherra þjóöverja á
tslandi.
in heföi gert ráðstafanir i þessa
átt, en auövitaö yröi ekkert sagt
um þaö opinberlega.
Hitt var aö i tal barst aö ógæti-
legt væri aö rikisstjórnin færi i
heimboð út i „Emden”. Hermann
kvaöst gera sér ljóst af dæmunum
utan úr heimi hvað varast yröi i
þessum efnum.
Þvi get ég þess að raunsæi hans
og einlægur vilji hans til aö halda
Islandi utan viö hernaöarátökin
sýndi sig þá — og er nú aö mak-
leikum lofaður. En sama vilja
haföi hann og á að hindra — eigi
aðeins þýsku glæpamannastjórn-
ina — heldur og önnur heimsveldi
i aö ná heljartökum á Islandi, þótt
hins vegar engilsaxnesku stór-
veldin stæöu þar betur að vigi:
droitnandi yfir aöalaöflutnings
leiöum islendinga — eöa svo
notuð séu orö eins ihaldsþing-
manns úr umræöunum 9. júli
1941: „meö hnifinn á barka
okkar.”
Hinn 3. mars 1939 birtist i enska
blaðinu Manchester Guardian
grein þar sem þvi er haldið fram
aö þýskir visindamenn séu aö
rannsaka landiö undir fösku yfir-
skini og þýska herskipiö Meteor
hafi nær alltaf bækistöö á tslandi
og mæli dýpt fjaröa. Þá sagöi orð-
rétt I greininni:
„Sl. sumar var tekiö á móti
þýskum knattspyrnumönnum
eins og prinsum, haldnar veislur
fyrir þá og þeir ávarpaöir i
prentuðu móttökuriti af forsætis-
ráöherranum, en enskum flokk,
enn aö verki meö slúöur i erlend
blöb.Skeytiö sem birtist fyrst I Ar-
bejderbladet I Kaupmannahöfn
hljóöaði á þessa leið:
„Forsætisráðherra hefir á Al-
þingi staðfest aö Þýskaland krefj-
ist leyfis til aö koma upp flugvöll-
um á Islandi. tslendingarnir
krefjast, að þessari kröfu Hitlers
verði visaö á bug. Væntanleg Is-
landsheimsókn „Emdens” á
sennilega aö hræða Islendinga til
þess að verða viö kröfunni.”
t byrjun april kom enski ihalds-
þingmaöurinn MacNamar meö
fyrirspurn i ensku þinginu um
hvort bretar vilji vernda lsiand
gegn nasistahættu og um miöjan
mai kom herskipiö Vindictive,
9100 smálestir, i opinbera
heimsókn til Islands.
Af þessu má sjá aö stórveldin
voru farin aö bitast um tsland
meö tilliti til komandi stribsá -
taka. 1 júli um sumarið komu
tveir þýskir kafbátar, U 26 og U 27
af stærstu og fullkomnustu gerö,
sem þjóöverjar áttu þá i
kurteisisheimsókn til Reykja-
vikur og var það i fyrsta sinn sem
kafbátar komu.
Rúmum mánuöi siöar skall
heimsstyrjöldin á og kom þá i ljós
hverjir höfðu undirtökin i átökun-
um um Atlantshafiö. Þjóbverjar
gátu ekki fylgt eftir áhuga sinum
aö hertaka tsland. Þaö voru bret-
ar og siöar bandarikjamenn sem
náöu þvi kverkataki, sem þeir
hafa ekki sleppt siöan.
—GFi
TEXTI: GUÐJÓN FRIÐRIKSSON
MYNDIR: SKAFTI GUÐJÓNSSON