Þjóðviljinn - 13.03.1977, Blaðsíða 8

8 SÍÐA — ÞJOÐVILJINN Sunnudagur 13. mars 1977
Árni Bergmann
skrifar
Millum frænda og mága
Konrad Lorenzt Dauöasyndir
mannkyns. Vilborg Auður tsleifs-
dóttir þýddi. A.B. 1977.
Af stuttri kynningu á kápu
þessarar bókar eftir ágætan
austurriskan sérfræöing i hegöun
dýra og manna mætti helst ráöa,
aö ritiö fjallaöi um náttúruvernd i
venjulegum skilningi. Svo er þó
ekki. Höfundur tekur I samþjöpp-
uðu máli til máls um flest hinna
stærstu mála: óffjölgun, spillingu
umhverfis, hnignun tilfinninga-
lifs, geðbilaða samkeppni, hann
spyr aö þvi, hvaö eigi aö gera viö
„andfélagslega einstaklinga”
(þ.e. glæpamenn), uppreisn æsk-
unnar og hagvöxtinn. Það er ekki
laust viö að lesanda finnist höf-
undur gina yfir full-miklu.
Rauður þráður
magnast

En þegar aö er gáö, eru hinir
ýmsir málaflokkar tengdir sam-
an einum þræöi. Sá þráöur er
málsvörn fyrir hugmyndir
Lorenz um hlutföll milli þeirra
afla sem mestu ráöi um háttalag
mannsins, gott og illt. Hann ræöst
mjög á þaö sem hann kallar
„falska lýðræðiskenningu”, sem
heldur þvi fram aö hegöun manna
sé „eingöngu ákvöröuö af um-
hverfisáhrifum og lærdómi.”
Þetta viðhorf telur hann
háskalegt, vegna þess m.a. að
það geri aö engu hugmyndir um
ábyrgð einstaklings, heldur skjóti
allri ábyrgð yfir á óæskileg
uppeldis- og umhverfisáhrif sem
menn verði fyrir, einkum i
bernsku. Þetta viðhorf komi og i
veg fyrir, að menn kunni rétt tök
á ýmsum þverstæöum i mann-
legri hegöun, sem skapast af þvi
til dæmis aö sumar þær hvatir,
sem á einu sögulegu skeiöi eru
tegundinni til framdráttar, verða
henni til úrkynjunar viö nýjar aö-
stæöur osfrv.
Villur þessar vill Konrad
Lorenz leiðrétta meö þvi aö menn
kanni sem best áhrif „undirkerfa
i taugakerfinu, sem hafa oröiö til i
rás þróunarsögunnar” á
mannlega hegðun, geri sér aö
viskubrunni „hina sterku lik-
ingu sálfræöilegra og liffræöi-
legra þátta”. M.ö.o. Lorenz vill
raska þvi hlutfalli sem vísindin og
almenningsálitiö hafa komið sér
upp, aö þvi er varðar skilning á
þvi hverju samfélagslegir
þættir og hverju liffræðilegir,
erföbundnir, ráða um mannlegt
háttalag.
Að búa þétt
Viö ætlum okkur ekki þá dul að
fara I föt þeirra sem skrifaö hafa
og skrifa mikla doöranta um
þessi gagnmerku mál. Heildar-
áhrifin af bók Konrads Lorenz eru
þau, að eins og allir sem mæla
gegn langvarandi einstefnu-
akstri, þá hefur hann margt gott
og skynsamlegt fram aö leggja.
En hann getur einnig falliö i þá
synd, aö gera full-litiö úr hinum
félagslegu þáttum þegar hann
heldur fram þeim liffræöilegu.
Tökum til dæmis kaflann um of-
fjölgun og þéttbýli. Lorenz bend-
ir á þá raunverulegu hættu, aö
þéttbýli ofbjóði „hæfni manna til
að mynda félagsleg tengsl”. En
hjá honum verða þéttbýli og
mannmergð eitthvað illt af sjálfu
sér og eru teknar þvi til sönnunar
mjög einfaldaöar hliöstæöur viö
vanliðan dýra sem lokuö eru
saman inni I þröngum búrum eða
vaniiöan manna i fjöldafanga-
búðum. Og hnykkt á með þvi aö
halda þvi fram, að „offjölgun”
hljóti „óhjákvæmilega” aö leiöa
til þess aö „einstaklingurinn glati
sérkennum sinum og allir steyp-
ist i sama mót”. Hér vakna strax
upp margskonar andmæli. Skyldi
ekki t.d. mjög heföbundið bænda-
samfélag I afskekktum og frekar
strjálbýlum dal steypa menn
rækilegar „i sama mót” en
þverstæður nútima stórborgar?
Og skyldi ekki einsemd og tilfinn-
ingavandræði nútima borgarbúa
vera m.a. tengd þeirri
þverstæðu, aö hann býr rýmra nú
en áður, hann býr t.d. i lítilli
kjarnafjölskyldu en ekki stórfjöl-
skyldu. Borgir voru áður miklu
smærri en nú, en „þéttbýliö” var
miklu áþreifanlegra.
Skjótt
breytast veður
Bók Konrads Lorenz er reynar
skemmtilegt dæmi um þaö, hve
ört þarf að endurskoöa stórar
fullyröingar um mannlegt sam-
félag. Hann segir t.d. margt
skemmtilegt um tegundarbundn-
ar og félagslegar orsakir þess, aö
unglingar gera uppreisn gegn
kynslóö foreldra sinna og heldur

Þegar menn
trúðu á
Öðin og Þór
■ / . . (
M.t. Steblin-Kamenskl: Mif.
Izdatelstvo
„Naúka”. Lenfngrad 1976.
Sænski rithöfundurinn Per Olof
Sundman hefur gert sér mat úr
Hrafnkels sögu i skáldsögu. Jó-
hann Hjálmarsson segist i
Morgunblaöinu hafa sagt viö
hann i þessu sambandi, aö liklega
þyrftu Islendingar menn eins og
Sundman eöa þá argentinumann-
inn Borges til að kenna sér aö
meta Islendingasögur. Ætli þetta
séu ekki óþarfa áhyggjur hjá Jó-
hanni? Ætli viö komumst ekki
sæmilega af meö innfædda aðdá-
un og útlistun á Njálu og Eglu?
En hitt er svo rétt, aö erlendir
menn, sem hafa lagt stund á
fornar bókmenntir okkar, hafa
fyrr og siöar komiö fram meö
óvænt sjónarmiö, hafa i krafti
annars menningararfs þeirra
sjálfra komiö auga á ýmislegt
þaö sem okkar mönnum sést yfir.
Fyrir nú utan þaö, aö þeir vinna
hver i slnu landi merkilegt
kynningarstarf.
Framarlega i flokki slikra
manna er Mikhail Steblin-
Kamenski prófessor i Leningrad.
Hann hefur veriö mjög atkvæöa-
mikill um þýöingar og útgáfur á
rússnesku á Islendingasögum,
Eddukvæöum og svo Snorra-
Eddu. Hann hefur fariö á
skemmtilega yfirreiö um „Menn-
ingu íslands” I svonefndri bók, og
margir hafa oröið til aö lofa bók
hans „Heimur Islendingasagna”
sem hefur verið þýdd og gefin út i
nokkrum löndum og Hiö islenska
bókmenntafélag hefur spáð I.
Sú bók var skrifuð I anda þeirr-
ar viöieitni, aö nútimamenn reyni
sem best að setja sig inn i hugar-
heim samtiöarmanna og höfunda
fornra bókmenntaverka, en reyni
aö forðast áhrif frá seinni tima
hugmyndum um þaö, hvaö sé
söguritun, hvaö skáldskapur og
þar fram eftir götum. Þessu viö-
horfi beitir Steblin-Kamenski lika
i riti sinu um goösagnir sem kom
út i fyrra. Þar er fjallaö um goö-
sagnir almennt, en nánari skoöun
beinir höfundur aö mestu aö goö-
sögnum sem varöveist hafa I
goðakvæðum Eddu og I Gylfa-
ginningu. Kemur þaö sér vel
rússneskum lesendum, aö Eddur
hafa nýlega komiö út i rússnesk-
um þýðingum, enda visar höf-
undur óspart beint I þær útgáfur.
1 fyrsta kafla bókarinnar rekur
Steblin-Kamenski ýmsar þær
kenningar sem I umferð hafa
veriö um uppruna og eöli goö-
sagna. Þykja honum flestir skól-
ar gefa næsta hæpin svör, hvort
sem þeir leggja áherslu á aö goö-
sagnir séu endurspeglum
ákveðinna sögulegra viöburöa, *
frumstæö visindi til útskýringar á
náttúrufyrirbærum, persónu-
gervingár stjörnuheimsins íöa þá
afla i undirvitundinni o.s.frv.
Höfundur telur sig I flestum her-
búöum rekast á sterka tilhneig-
ingu til oftúlkunar. Menn séu
sýknt og heilagt aö troöa sinum
eigin hugöarefnum upp á þær i
staö þess að taka miö af þvi, aö
goösögur sköpuðust aöeins á
vissu tímaskeiði. Sem bendir til
þess, að þær séu fyrst og fremst
tengdar ákveönu þroskastigi
mannlegrar vitundar. Sem ein-
kennist af þvi,að hve „ósennileg”
sem goðsögn var, þá var hún
raunveruleiki þeim sem meö
hana fóru. M.ö.o. — þeir trúöu á
hana.
t öörum kafla er fjallaö einmitt
um sérkenni þessa þroskastigs,
um þær hugmyndir um tima og
rúm sem birtast i goöakvæðum
Eddu. Hér veröur ekki fariö út i
þá sálma, en höfundur gerir grein
fyrir mun á skilningi nútima-
manns og goösagnatlmamanna á
tima og rúmi, hvernig t.d. heimur
goðsagna býöur jafnan upp á tak-
markaöa yfirsýn — timi og rúm
eru tengd ákveönum atburðum.
H3AATE/1bCTBO HAVK*.
WMMMr»»A«C«96 OTfiCnCHMI