Þjóðviljinn - 13.03.1977, Blaðsíða 13

12 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Suhnudagur 13. mars 1977
Sunnudagur 13. mars 1977 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 13
o5>

Jakob Björnsson orkumálastjöri.
í umræðum um íslensk
orkumál bregður einu
nafni fyrir oftar en mörg-
um öðrum: Orkustofnun.
Stof nun sú hefur komið við
sögu í flestum ef ekki öll-
um framkvæmdum á sviði
orkumála hérlendis síðan
hún varð til fyrir þremur
áratugum, tvo þá fyrstu að
vísu undir öðru nafni, em-
bætti raforkumálastjóra.
En hvert er verksvið
þessarar stofnunar?
Hvernig er hún uppbyggð
og hvað eru starfsmenn
hennar að fást við um
þessar mundir?
Til þess að leita svara við þess-
um spurningum fóru Þjóðvilja-
menn á fund yfirmanns stofnun-
arinnar, Jakobs Björnssonar
orkumálastjóra, og fer spjallið
■ viö hann hér á eftir.
— Áður en við snúum okkur að
hinni eiginlegu Orkustofnun er
rétt að gera grein fyrir þremur
stofnunum sem starfa aö mestu
leyti sjálfstætt en eru i nánum
tengslum við Orkustofnun, og eru
stundum taldar til hennar.
Þaö er fyrst til að taka
Rafmagnseftirlit rikisins sem sér
um öryggiseftirlit með rafmagns-
virkjunum og skyldum mann-
virkjum. önnur er Jarðboranir
rikisins. Þær eru i raun verk
takafyrirtæki með sjálfstæðan
fjárhag. Þær fá ekkert framlag af
fjárlögum heldur eiga að standa
undir sér sjálfar. Fyrirtækið á
alla jarðbora i landinu utan einn,
gufuborinn Dofra sem er i eigu
rikisins og Reykjavikurborgar en
Jarðboranir sjá einnig um
rekstur hans. Loks eru það Jarð-
varmaveitur rikisins. Þær eru til
kaupum allar loftmyndir af
Landmælingum Islands, sjáum
sjálfir um mælingar.á landinu
sjálfu en kaupum svo teikningar
á kortum Kortin nýtast fyrst og
fremst fyrir rannsóknir á vatns-
aflsvirkjunum en einnig að
nokkru fyrir jarðhitarannsóknir.
Annað stórverkefni deildarinnar
eru rannsóknir á jarðfræðileg-
um eiginleikum virkjunarsvæða,
jafnt á yfirborði sem neðanjarð-
ar. Slikar rannáóknir eru gerðar
til að kanna grundvöll fyrir stifl-
ur, uppistöðulón ofl., og aðstæður
til að gera jarðgöng og
önnur mannvirki neðanjarðar.
Islensk jarðfræöi er mjög breyti-
leg eftir svæðum, og getur það
valdiðýmsum erfiðleikum ef ekki
er byrjað á ýtarlegum rannsókn-
um. Deildin gerir svo frumáætl-
anir fyrir virkjanir, en sá þáttur
er að langmestu leyti keyptur frá
verkfræðistofum. Við gerum hins
vegar ekki ýtarlegar og nákvæm-
ar framkvæmdaáætlanir, þær eru
i verkahring virkjunaraðila. Aðr-
ir þættir starfsemi deildarinnar
Um jarökönnunardeild gildir
svo til það sama og um jarðhita-
deild; vinnubrögð hennar eru að
mörgu leyti mjög svipuð.
Þetta er hin faglega verka-
skipting deildanna. Auk þessa
rekum við rannsóknastofu i efna-
fræði og rafeindastofu þar sem
við hönnum og smiðum sum
þeirra tækja sem við notum, eink-
um við jaröeðlisfræðimælingar.
Suðurlandiö best kannað
— En ef við snúum okkur að
verkefnum. þessara deilda, hver
eru þau hélst?
— Þegar virkjunarrannsóknir
byrjuðu af krafti hér á landi á
árunum 1957—8 var hafist handa
á vatnasvæði Þjórsár og Hvitár.
Einnig var unnið nokkuð við Laxá
og viðar, en langstærstur hluti
rannsóknanna beindist að Þjórsá
og Hvitá fram til ársins 1966.
Þessar rannsóknir voru lagðar
fram sem hluti rikisins i Lands
virkjun og þær eru meginástæðan
fyrir þvi, að þetta svæði er best
kannað af öllu landinu. Siöustu tiu
fyrir um áhrif vatnsuppistöðu i
verunum á fuglalif, gróöur ofl. Er
hugmyndin sú að draga saman
árangur rannsóknarinnar i eina
heild og gera vistlikan af svæð-
inu. En þetta verkefni tekur
nokkur ár til viðbótar. Loks mun
raforkudeild taka að sér einhver
verkefni eftir pöntun frá
virkjunaraðilum eins og Lands-
virkjun, Rarik og Laxárvirkjun.
Krafla í gjörgæslu
Stærsta verkefni jarðhitadeild-
ar er vitaskuld Krafla. Þar sér
deildin um allar rannsóknir og
mælingar á borholum. Eldvirknin
kallar á gosvakt og má segja
að svæöiö hafi verið i gjörgæslu
eftir gosið i LeirhnUki. Jarðhita-
deildin leggur til mest af mann-
aflanum i þetta verkefni en samið
hefur verið við raunvisindadeild
Háskólans um einstök verkefni,
svo sem uppsetningu skjálfta-
mæla o.fl. gegn greiðslu kostnaö-
ar. Það er mikið verk að fylgjast
með þessu. Það ber auðvitað
mest á skjálftunum en það kemur
urnar ef þvi er hleypt beint inn á
þær. Þvi er það notaö til að hita
ferskt vatn i varmaskiptastöð.
Hitaveita Suöurnesja er sem
stendur stærsta einstakt verkefni
jarðkönnunardeildar. Til hennar
þarf að afla mikils af fersku vatni
en það má ekki ganga svo nærri
vatnsbólunum að saltvatn sogist
inn i þau. Einnig þarf að gæta
þess að vatnstaka vegna hitaveit-
unnar rýri ekki möguleika til að
afla neysluvatns fyrir byggðirnar
á Suðurnesjum. Staðhættir þar
syðra eru þannig að mikil þörf er
á aðgát i þessum efnum. Deildin
annast einnig smærri verkefni
fyrir sveitarfélög og aðila eins og
tsal og járnblendiverksmiöjuna á
Grundartanga. Slikum verkefn-
um hefur fjölgað mjög á undan-
förnum árum, einkum eftir að
farið var að gera meiri kröfur til
hreinlætis i fiskiðnaöi. Deildin vill
leitast við að leiðrétta þann mis-
skilning að viö búum aö góðu
vatni hér á landi. Að visu er það
gott þar sem hægt er að nýta jarð-
vatn en á blágrýtissvæöunum þar

Stærstu verkefni: Krafla,
Blanda og Austuriandsvirkjun
komnar með lögum um
Kisiliðjuna. Rikið tók að sér á sin-
um tima að afla gufu til verk-
smiðjunnar og fól Orkustofnun
það verkefni. Voru Jarðvarma-
veiturnar stofnaðar utan um
þetta verkefni, en siöan hafa þær
tekið að sér hliðstætt verk að
Reykhólum og hluta af fram-
kvæmdum við Kröflu, gufuöflun-
ina og umsjón með hönnun gufu-
veitunnar samkvæmt sérstökum
fyrirmælum iðnaðarráðuneytis-
ins.
Fjórskipt stofnun.
Hin eiginlega Orkustofnun er
hins vegar rannsókna- og ráð-
gjafastofnun,en hefur hvorki með
rekstur né framkvæmdir að gera.
HUn skiptist i fjórar deildir;
Skrifstofu- og hagdeild annast
skrifstofu- og bókhald stofnunar-
innar og einnig hina hagrænu hliö
orkumálanna. Raforkudeild sér
um rannsóknir á vatnsafli og
ýmsar athuganir varðandi raf-
orkukerfið, linulagnir, samrekst-
ur kerfisins oþh. Jarðhitadeild
sér um rannsóknir á jarðhita,
bæöi almennar rannsóknir sem
kostaöar eru af fjárlögum og eftir
beiöni sveitarfélaga sem standa
þá straum af rannsóknunum.
Loks er þaö yngsta deildin, Jarö-
könnunardeild, en samkvæmt
Orkulögunum frá 1967 þar sem
stofnuninni er markaö starfssvið
ber henni að leita aö hagnýtum
jarðefnum. Enn sem komiö er
hefur þessi deild þó eingöngu
leitað aö neysluvatni fyrir
sveitarfélög og einkaaöila.
Raforkudeild
Ef við förum nánar út i starfs-
svið einstakra deilda. þá rekur
Raforkudeild vatnamælingar
sem annast mælingar á rennsli
fallvatna um allt land,en þær eru
mjög mikilvægar til könnunar á
nýtingarmöguleikum þeirra.
Einnig sér deildin um landmæl-
ingar og undirbúning kortlagn-
ingar á virkjunarsvæðum Viðast
hvar þarf aö gera ný og stærri
kort vegna hugsanlegra virkjana,
og á undanförnum 15 árum höfum
við mælt býsna stóran hluta
landsins. Kortin eru gerð eftir
ljósmyndum teknum Ur lofti. Við
eru umhverfisrannsóknir sem
verða æ umfangsmeiri. Við önn-
umst þær að sumu leyti sjálfir.en
að verulegu leyti eru þær keyptar
frá Háskólanum, NáttUrufræði-
stofnun tslands og náttúrugripa-
söfnum i einstökum landshlutum.
Þessi þáttur hefur vaxið hvað ör-
ast á sl. 5 árum og tiðkast nú alls
staðar þar sem fyrirhugað er að
virkja. Deildin sér einnig um at-
huganir á raforkukerfinu, sam-
tengingu þess og uppbyggingu.
Loks má nefna að i tengslum við
raforkudeildina starfar Straum-
fræðistofnun sem gerir tilraunir
með likönum af höfnum, virkjun-
um og öörum vatnsluktum mann-
virkjunum.
Jaröhitinn
Jarðhitinn er erfiöari i rann-
sókn en vatnsaflið þar sem hann
er svo til allur neðanjarðar. Við
athuganir á jarðhita er beitt ýms-
um aðferðum. Almennar
jarðfræöirannsóknir eru mjög
þýöingarmiklar i þessu efni,og að
þeim vinnur mikill hluti starfs-
manna jarðhitadeildar. Það þarf
að gera sér vel grein fyrir jarð-
fræði þess svæöis sem á að nýta.
Ýmiss konar jaröeðlisfræðilegar
mælingar, svo sem mælingar á
viönámi jarðlaga, gefa góða vis-
bendingu um jaröhita. Einnig
jaröefnafræöi þar sem við rann-
sökum efnafræðilegt innihald
hveravatns, gufu og jarðvegs.
Loks eru það athuganir á vinnslu-
eiginleikum svæðisins, tækni-
legar rannsóknir á þvi hvernig
best er að ná jarðhitanum upp.
Jarðhitadeildin notar Jarðbor-
anir rikisins mest allra deilda
stofnunarinnar, þvi með borunum
fæst hiö endanlega svar hvað sem
allri jarðfræði liður. Við reynum
að fá eins miklar upplýsingar úr
borunum og hægt er. Jaröfræð-
ingar eru látnir fylgjast með bor-
unum, og taka þeir sýni úr holun-
um til rannsóknar. Við höfum nú
fengiö góð tæki til mælinga I bor-
holum, tæki sem við getum sent
niður i holurnar. Borholur eru
dýrar og þvi er mikilvægt að
rannsaka þær vel, jafnvel þurr
hola getur veriö gagnleg fyrir
næstu holu sem boruö er. Sér-
fræðingar jarðhitadeildar vinna
þvi mikið rannsóknastarf á þessu
sviöi.
árin hefur hins vegar verið unnið
mun meira á öðrum svæðum,
ekki sist Austurlandi. Þar hafa
verið kannaðir möguleikar fyrir
svonefnda Austurlandsvirkjun sið
an 1969, og vænti ég þess að á
næstunni verði farið að vinna að
verkfræðilegri áætlanagerð fyrir
þessa virkjun. 1 lok þessa árs ætt-
um við að geta metið virkjunar-
möguleika á Austurlandi mun
betur en til þessa. A Noröurlandi
hafa einnig verið gerðar talsverð-
ar rannsóknir, sumpart fyrir
Laxárvirkjun, en einnig við
Jökulsá á Fjöllum og er rannsókn
á virkjun Dettifoss langt komin,
en rannsókn svonefndrar Hóls
fjallavirkjunar skemmra. Blanda
er einnig komin nokkuð á veg,svo
og virkjun við Villinganes i
Skagafirði, en jökulsárnar i
Skagafirði uppi á hálendinu
skemmra. Loks höfum við kann-
að Skjálfandafljót nokkuö, en þó
minna en hinar árnar þar sem
það viröistekki eins hagkvæmt til
virkjunar og hinar árnar að okkar
mati. A Vestfjörðum rannsökuð-
um við Mjólká og Dynjanda á sin-
um tima.en þeim rannsóknum er
nú lokið. A siöari árum höfum við
einkum beint athyglinni að öðrum
hlutum Glámuhálendisins, þeim
sem hallar niöur að Djúpi og
Breiöafirði, og er nú unnið að
verkfræðilegri áætlanagerð þar.
Loks höfum viö kannað mögu-
leika á virkjun i ófeigsfirði en þar
er mikiö óunnið.
Vistlíkan af Þjórsárverum
A þessu ári verður fyrst og
fremst unnið aö Austurlands-
virkjun eða öllu heldur þeim hluta
hennar sem nefndur er Fljóts-
dalsvirkjun og felur i sér virkjun
Jökulsár i Fljótsdal og nálægra
vatna. Einnig veröur unnið við
Blöndu. Þetta eru tvö helstu
starfssvæði okkar i ár, en áöur-
nefndum verkum á Vestfjörðum
og I Skagafiröi verður þó haldið
áfram. Ekkert er i ár unnið á
Vesturlandi né á vatnasvæði
Þjórsár aö undanskildum
umhverfisrannsóknum i Þjórsár-
veri. Þar höfum við samvinnu við
bandariskan prófessor sem vinn-
ur á okkar vegum aö gerð vistlik-
ans af Þjórsárverum. Tilgangur
þessara rannsókna er að segja
fleira til: sprunguhreyfingar,
hveravirkni, ris og sig landsins.
Við tökum sýnishorn af efnainni-
haldi i hverum og sprungum og
höfum reglubundið eftirlit með
hræringum landsins. Ekkert
jarðhitasvæði i veröldinni er
undir eins ströngu eftirliti svo
mér sé kunnugt, og i þetta fer
mikill mannafli og timi.
Hitaveita, gróðurhús og
laxeldi
Auk Kröflu annast jarðhita-
deildin rannsóknir viða um land
vegna hitaveitna. Ef til vill er
mest áhersla lögð á svæði sem
hingaö til hafa ekki verið talin
vænleg til nýtingar, svo sem á
Vesturlandi, Vestfjörðum og
Austurlandi. Þar gerum við hita-
stigulsboranir sem ekki beinast
að þvi að fá upp heitt vatn heldur
að þvi að kanna almennt hita-
ástand jaröskorpunnar. Við mun-
um halda áfram með slikar fram-
kvæmdir á Vestfjörðum, Aust-
fjörðum, Vesturlandi og austan-
verðu Suðurlandi. Einnig verða
rannsakaðir virkjunarmöguleik-
ar i námunda við þorp og kaup-
staði og er það sumpart gert að
beiðni viðkomandi sveitarfélaga.
Fara þessar rannsóknir gjarna
fram i tengslum viö boranir sem
verið er að gera eða eru fyrirhug-
aðar. Við fáum mikið af slikum
beiðnum frá sveitarfélögum, en
einnig frá einstaklingum, gróöur-
húsabændum, laxeldisstöðvum
o.fl. Er þá okkar hlutverk yfirleitt
að velja bestu borstaði og rann-
saka borholur. Þessi starfsemi
hefur aukist' mjög eftir orku-
kreppuna. Þá önnumst viö rann-
sóknir fyrir hitaveitur I rekstri
sem þarfnast meira vatns. Þann-
ig höfum við stórverkefni fyrir
Reykjavikurborg i Mosfellssveit
og kemur það einkum til vegna
langingar hitaveitu til nágranna
byggða borgarinnar. Deildin hef-
ur einnig gert kannanir fyrir
Hitaveitu Suðurnesja sem er um
margt flókin,þvi hún er eina hita-
veita landsins sem nýtir háhita-
svæði með varmaskiptistöð. Þau
eru ööruvisi en lághitasvæði,
meira er af uppleystum steinefn-
um i vatninu, selta gerir vatnið
ónothæft til neyslu og tærir pip-
sem eina tiltæka vatnið er yfir-
borðsvatn er það viða langt frá
þvi að vera nógu hreint og gott til
neyslu og matvælaiðnaðar. Hefur
deildin fengið margar beiönir um
leit að jarðvatni.
Loks má nefna að á vegum raf-
orkudeildar eru geröar athuganir
á skilyrðum fyrir linulagnir á
miðhálendinu og viðar. Við höfum
haft mælistöð I SandbUðum á
Sprengisandi i hálft fjórða ár, en
áöur var hún i Nýjabæ á brún
Eyjafjarðar. Viða á hálendinu
hefur lika verið komið fyrir mæli-
grindum til að mæla isingu og
strengdir virar sem búnir eru
kraftmælum til að mæla átak
vinda.
Veltir á annan miljarö
— Hvernig er fjármálum Orku-
stofnunar varið?
— Stofnunin fær af fjárlögum
474 miljónir i ár og auk þess 90
miljónir Ur Orkusjóði sem aö
mestu renna til raforkudeildar.
Eigin tekjur stofnunarinnar af
verkefnum sem hún tekur að sér
fyrir ýmsa aöila eru áætlaðar 149
miljónir. Rannsóknir viö Kröflu
eru sér á blaði,en i þær eru áætl-
aðar 572 miljónir I ár. Loks fær
Rafmagnseftirlitið 82 miljónir, en
bæði Jaröboranir og Jarövarma-
veiturnar eru sjálfstæðar stofn-
anir sem ekki fá neitt af fjárlög-
um.
Þetta fé skiptist þannig milli
deilda að 6% fara I skrifstofuhald,
raforkudeild fær 44%, jarðhita-
deild 48% og jarðkönnunardeild
2%. Fjárfrekustu verkefnin fyrir
utan Kröflu verða hjá raforku-
deild, Austurlandsvikjun og
Blanda, en i þau fara samanlagt
160 miljónir; það er ekki fullljóst
enn hvernig þær skiptast. Hjá
jarðhitadeild renna 130 miljónir
til rannsókna vegna væntanlegra
hitaveitna.
— Hver er starfsmannafjöld-
inn?
— Þaö verða alltaf miklar
sveiflur I honum eftir árstiðum,
en stofnunin hefur yfir 110-20 föst-
um stöðum að ráða. Sumrin eru
svo okkar vertið ef svo má að orði
komast, og þá er alltaf ráðinn
mikill f jöldi lausafólks, allt upp i
50 manns. Auk þess starfa 76
manns hjá Jarðborunum og 19 hjá
Rafmagnseftirlitinu. __þh
Jarðboranir rikisins starfa I nán-
um tengslum við Orkustofnun.
Þær reka alla jarðbora hér á
landi.
Aður en gerð eru mannvirki á borð við þetta uppistöðulón viö Sig-
öldu, þarf að kanna vel jarðfræöi svæöisins, svo tryggt sé að það þoli
lóniö.
Krafla er stærsta verkefni jarðhitadeildar Orkustofnunar.
HUNAFLOI
Rætt vid JAKOB BJÖRNSSON orkumálstjóra um uppbyggingu, og helstu verkefni Orkustofnunar
Uppdráttur af hugsanlegri virkjun Blöndu. Þar og á Austurlandi veröur helsti starfsvettvangur raf-
orkudeildar á sumri komanda.