Þjóðviljinn - 16.08.1977, Page 6

6 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Þriöjudagur 16. ágúst 1977
Viö Þorsteinn hittumst allt of sjaldan. En i vor hitti
ég hann i hinum fagra garöi frænda hans viö Nýbýla-
veginn. Eftir þann fund vissi ég aö hann átti ekki
langt eftir. 8. þ.m. haföi ég ákveöiö aö heimsækja
hann daginn eftir og vissi vel, að þaö gat orðiö síöasta
kveðjustundin. En næsta morgun sá ég fréttina um
lát hans i Þjóöviljanum.
Þessi kveöja er þvi heldur siöbúin. En mér finnst ég
þurfa aö koma henni til skila, þótt ég viti þess engan
kost.
Mér finnst eins og ég hafi misst náinn ástvin. Og
þó er sá missir af öörum toga. Það er ástvinar-
missir, sem ég á sameiginlegan meö fjölmörgum is-
lendingum óskyldum bæöi m'ér og honum, sem hafa
kynnst honum af kvæðum hans og sumir persónu-
lega. Heimurinn er orðinn annar viö fráfall hans,
kaldari, grárri og dapurlegri. Viö söknum hans eins
ogfiflanna og sóleyjanna i túninu á siösumrum, eins
og vetrarblómsins og blágresisins, eins og ilms
mjaðarjurtarinnar og söngs lóunnar, sem hausthret-
in svipta okkur. Eftir er þó bragöiö af holtasægjun-
um, sætukoppunum og moldarberjunum, sem „aldrei
hverfur úr munni mér”, þar sem „blandast allavega
smalaunaöur, smalaþrár, smaladraumar, smala-
beiskja og smalatár” „allslausa drengsins, sem á
ekkert minna en allan heim”.
t ljóðum Þorsteins Valdimarssonar fékk landiö
mál. Enginn hefur talaö tungu þess jafnhreina og af
jafnmikilli alúö, ástúö og iþrótt siðan Jónas Hall-
grimsson leiö. Þaö var eins og landiö sjálft talaöi til
okkar meö tungu ljúflings sins, eins og vættir þess i
björgum, hólum og blómum ræddu viö okkur. Sú
björk, sem hann skar úr fiölu sina, „hafði tvenna rót,
og stendur önnur meö álfum”, eins og hann segir um
Ingimund vin sinn i ágætu kvæöi. Þegar Þorsteinn
mótmælti erlendu hernámi, þá hafði þaö annan og
dýpri hljóm en rödd einstaklings eöa félagssamtaka.
Það var rödd tslands.
Minningarnar um samfylgd Þorsteins um óbyggöir
tslands getur enginn tekiö frá mér. 1 tveimur þessara
ferða bar það fyrir augu okkar, er varð tilefni ljóöa,
sem ég tel aö ekki megi glatast islenskum bókmennt-
um. Bæði eru þau skrifuö á titilblað ljóöabóka hans,
sem hann færöi mér aö gjöf. önnur þessara ferða var
ganga á Langjökul, en þar hef ég séö einna stórbrotn-
asta fegurö á tslandi. Þessi jökulganga varð kveikja
þess kvæöis, sem hér fer á eftir:
Langjökuls breiðri bungu frá
á berum hnjánum morgun hverjan
þyrftu á heimsins hag að sjá
hundingjarnir, sem þrúga og merja'hann.
Þögnin og heiðiö himinvitt
héldu þeim þar um stund á nálum,
og kannski gaddurinn gæti þitt
grómið af þeirra köldu sálum.
Hin feröin var til Kerlingarfjalla. Við fórum aö
skoöa vetrarblóm, sem þá stóð i mestum blóma þar
uppi. Þorsteinn horföi á blómiö gegnum stækkunar-
gler að minnsta kosti heila klukkustund og virti fyrir
sér háttalag flugnanna, sem annast frævunina. Hann
var svo heillaöur, að hann mátti varla mæla. Þetta
varö honum siðar tilefni kvæöisins „Vetrarblóm” og
hljóðar svo:
t vordraumi hríöanna varstu mér nær;
hver veit hvort þig dreymdi þá barnsaugu kær,
sem fagnandi litu þig ljóma,
hve viðkvæmt og blitt eins og lóunnar lag
— svo leysti þig sól undan fönninni i dag
i vökunnar brumi og blóma.
Já, viðar en út yfir auðnirnar sér
og óðar en þeyskýin dúnhvitu ber
lýkst upp fyrir svefnþungum sjónum
þin glitrauða króna og skelfur svo skær
sem skuggsjá alls undurs, er blómgast og grær,
— ný veröld i viknandi snjónum.
Og dögg er þaö ei, heldur unaöartár,
sem yfir þig hrynja um kinnar og brár
þins vinar úr draumnum i vetur;
hann krýpur þér fölur i fannanna bráö,
— ei færir það neinn, er hann vildi þér tjáð
i mildasta ljóö eöa letur.
Ég kann engin kveöjuorö, sem eru Þorsteini verö-
ug. En þegar ég leit á hinar dýru gjafir hans, lagöi
hann mér sjálfur orð á tungu. Hann var eins og
„skuggsjá alls undurs, er blómgast og grær” og það
sem vinur hans vildi tjá á skilnaðarstund „færir ei
neinn i letur”.
Brynjólfur Bjarnason
Þorsteinn
Ég kynntist Þorsteini
Valdimarssyni nokkru eftir að ég
hóf störf á ritstjórn Þjóöviljans.
Hann átti þar tvo góða vini sem
nú eru látnir, Bjarna Benedikts-
son frá Hofteigi og Jón Bjarnason
fréttaritstjóra. Kynni okkar Þor-
steins breyttust brátt i vináttu
sem hefur haldist alla tið siöan.
Þorsteinn var ákaflega óvenju-
legur maður. Viö sem búum á
norðurhjara heims höfum flestir
þann hátt á aö vera dulir við
fyrstu kynni og bregöa huliðs-
hjálmi yfir tilfinningar okkar.
Þorsteinn var tilfinningin holdi
klædd. Hún birtist i andliti hans
sem var i senn festulegt og við-
kvæmt og ekki sist i óvenjulega
fögrum augum; þar hef ég séð
speglast gleði og góövild, reiði,
fyrirlitningu og spott — langoftast
þó gleöi og góövild. Viö gengum
saman Keflavíkurgöngur endur
fyrir löngu, og ég gætti þess
jafnan aö vera i námunda viö
Þorstein þvi aö mér fannst hann
vera hugsjón göngunnar i manns-
gervi; hann bjó lika stundum til
þulur og ákvæðavísur sem viö
kyrjuðum á leiöinni.
Þegar ég minnist á göngur
kemur upp i hugannást Þorsteins
á náttúrunni. Hann skynjaöi hana
á sama hátt og Jónas Hallgrims-
son: „Smávinir fagir, foldar
skart, / fifill i haga, rauð og blá /
brekkusóley, við mættum margt /
muna hvort öðru aö segja frá.”
Ég gekk einusinni heilan dag um
Grimmansfell i Mosfellssveit
ásamt Þorsteini og fleiri vinum.
Veðrið var eins og þaö getur
fegurst orðiö á tslandi — og i
heimi — svo hlýtt að við böðuöum
okkur i lækjunum. Sigriður
Theódórsdóttir jarðfræöingur var
með i hópnum; hún var aö ljúka
prófritgerð sinni og stundaði
segulmælingar á fjallinu. A þess-
um dýrlega degi fannst okkur
Þorsteini nafnið Grimmansfell
ærið forneskjulegt og kalt og gáf-
um þvi fjallinu nýtt nafn og harla
frábrugöið islenskri örnefnahefö;
við kölluðum það „Fjallið hennar
Siggu \Raunar eru til hliðstæður
að slikri nafngift, til að mynda
Fjallið eina. Nokkru seinna kom
Þorsteinn til min — ég lá þá á
sjúkrahúsi — og gaf mér afar
fagra bók sem þóttist geyma
myndir af undursamlegustu stöð-
um jarðar. A saurblaðið hafði
Þorsteinn skrifað með kopar-
stunguhandbragði sinu:
„Margt er hér i myndir bundið,
sem mönnum varð til undrunar.
Þó verður hvergi fyrir fundið
fjallið hennar Sigriðar.”
Þetta er visan eins og hún er
jafnan fegurst, i tærum einfald-
leik. Þessi litla frásögn má einnig
skáld
1918-1977
verða áhangendum náttúru-
nafnakenningarinnar til nokkurr-
ar umhugsunar.
Þorsteinn lauk námi i guðfræði
viö Háskóla Islands 1946. Ég man
ekki til þess aö ég ræddi nokkurn
tima viö hann um trúmál, en
af kynnum minum viö hann
hygg ég að hann hafi stundað guð-
fræðinám af ást á trésmiðssynin-
um frá Nasaret, kenningum hans
og starfi, en hafi aldrei hugsað
sér aö setjast i hóp skriftlæröra
en á þeim hafði trésmiðssonurinn
raunar litlar mætur. Ég man eftir
fagurri grein sem Þorsteinn
skrifaði eittsinn i Þjóðviljann þar
sem hann lýsti þvi að kenningar
trésmiðssonarins hefðu gert sig
að sóslalista. Að loknu háskóla-
námi dvaldist Þorsteinn um skeið
erlendis og sökkti sér niður i
klassiska tónlist. Hún átti mjög
greiöan aðgang að huga hans, og
ég hygg að hún hafi haft meiri
áhrif á hann en nokkuö annaö. Viö
hittumst jafnan á sinfóniutónleik-
um, leituðum hvor annan uppi i
hléunum, og ég sá á andliti hans
og augum hver áhrif tónlistin
haföi haft á hann; um það þurfti
ég aldrei að spyrja. Þegar fluttur
var sigildur kveðskapur af ein-
söngvurum eða kórum var oftast
að finna i tónleikaskrá þýöingar
Þorsteins Valdimarssonar á text-
um sem fluttir voru. Ég man ekki
til þess aö ég hafi nokkurn tima
borið þýðingar textanna saman
við frumskáldskapinn, en ég bar
þæralltáf saman við tónverkin.og
ég dáöist að þvi hvernig Þor-
steinn kunni aö velja orö sem
féllu á fullkomnasta hátt að til-
finningum tónverkanna. Þor-
steinn stundaði ljóöagerö all-
mikið; fyrsta ljóöabók hans kom
út 1942 og hann var að búa þá nF
undu til prentunar þegar hann
lést. Mér hefur alltaf þótt vænt
um skáldskap Þorsteins og oft
opnað bækur hans mér til hugar-
hægðar. Hann orti kvæöi sem eru
tær lýrik og önnur sem eru mun
óaðgengilegri. Hann bjó yfir sér-
stæðri kimnigáfu, sem m.a. birt-
ist i limrunum en sérkenni þeirra
er það að hann sá oftast viðfangs-
efnin af allt öörum sjónarhóli en
venjulegt fólk. Viö hin löngu
kynni af kvæðum hans hef ég búið
mér til þá skýringu að hann hafi
fyrst og fremst verið tónskáld
sem notaöi orð en ekki tóna til
V aldimarsson
í dag fer fram minningarathöfn um Þorstein
Valdimarsson, skáld, i Kópavogskirkju kl. 15.
Útförin verður gerð á morgun, miðvikudag.
Verða minningargreinar um skáldið einnig i
blaðinu á morgun.
þess aö koma tilfinningum sinum
og skoöunum á framfæri.
Þessi einkennilega kenning hefur
aö minnsta kosti auðveldað mér
að átta mig á sumum torræðustu
kvæöum hans sem jafnframt hafa
vaxið i huga minum.
Kenningar náttúruvisindanna
herma að Þorsteinn Valdimars-
son sé horfinn og að ég muni
aldrei hitta hann framar. Þessar
kenningar eru rangar. Þorsteinn
á varanlegan sess i hugskoti minu
og mun halda áfram að gleöja
mig meöan öndin blaktir i
brjóstinu.
Magnús Kjartansson
Þegar mér varð hugsað til Þor-
steins, vinar mins, Valdimars-
sonar, sem nú eru dáinn, heyröi
ég fyrir mér tóna úr sönglagi eftir
Chopin. Það kom til af þvi, að
Þorsteinn þýddi eitt sinn að minni
beiðni ljóð við nokkur af sönglög-
um Chopins, er sungin voru hér i
Reykjavik á 100. ártið tónskálds-
ins fyrir um þaö bil þrjátiu árum.
Þorsteini tókst svo vel upp meö
þessi pólsku Ijóö, aö enginn
þýöandi ljóðanna annar, er ég
þekki til, hefir náð ööru eins sam-
ræmi við sönglögin og hann. Þetta
lag, sem ég áðan nefndi, varð mér
enn fegurra fyrir þann innileik,
sem Þorsteinn lagði i ljóðiö.
Það var svo sem engin furöa,
þótt Þorsteini tækist öðrum
skáldum betur að samræma ljóð
og lag hvort öðru. Hann var sjálf-
ur tónlistarmaður að upplagi og
einnig aö mennt, haföi ungur leik-
ið á harmónium og nam siðar
pianóleik i Tónlistarskólanum i
Reykjavik, sihrifinn nemandi.
Hann átti góðan og gamlan flygil
úr konunglegri og keisaralegri
verksmiðju Bösendorfers i Vinar-
borg, sem hann hafði miklar
mætur á og handlék á einveru-
stundum sér til hugarhægðar. Og
hann lék á fleira en flygilinn sinn.
Hann gat raunar látiö „sinfón” og
„brekkulúður”, „lýrustokk” og
„systurspil” hljóma ef svo bar
undir. Það er lifandi músik i ljóð-
um hans, þau óma — eins og hann
sjálfur komst aö oröi — ,,i einum
hljómi allra radda þrár”, þau
hafa tónahreim og-hryn, og það
„hindarspil”, sem hjalaöi i gigju
skáldsins, skirskotaði til enn æðri
tóna: hann sveif sem skáld um
svo hreina og sólbjarta veröld, að
jafnvel treginn kom fram I angur-
mildu brosi. Þorsteinn átti eitt-
hvað skylt við Schubert. Hann
þurfti ekki að bera grimu, hann
var það, sem hann vildi vera,
kærleiksrikur maður og sannur i
sér, og hann lifði i samræmi við
það, — einnig sem skáld.
Þorsteinn þýddi iðulega texta
fyrir okkur i útvarpinu á minni tið
þar, meðal annars ljóðin við
„Matteusarpassiu” Bachs, og
hann þýddi „Söguna af dátanum”
við tóna Stravinskýs, „Lind-
bergh-flugið” Brechts, „Hans og
Grétu” Humperdincks og ótal-
margt annaö sem ekki týr að
nefna, ævinlega af hnitmiöaöri
nákvæmni og tillitssemi við
tónlistina. Hið siðasta, sem ég
fékk frá hans hendi, var þýöing á
ljóði eftir Nietzsche, „Feneyjar”,
sem ég haföi fyrir nokkru beðiö
hann um. Hann færði mér þýöing-
una i hléi á sinfóniutónleikum i
vetur sem leið, þá nýkominn af
sjúkrahúsi eftir erfiðan uppskurð.
Kvæðið var skrautritað á stóra
pappirsörk með hinni fögru,
flúruðu rithönd Þorsteins og var
engu likara en að orðin fengju
vængi þegar á pappirnum. Hann
sagði mér, að þaö heföi aðeins
tekið sig tvær klukkustundir að
snúa þessu kvæði Nietzsches,
„það kom allt i einu, — þarna á
spítalanum”, sagði hann, „en ég
fór ekki alveg eftir bókstafnum,
lét það eftir mér að vikja við einu
atriði eins og mér fannst eiga bet-
ur við mig sjálfan'\Ég vona að
mér leyfist að birta hér þetta sið-
asta ljóð Þorsteins:
Feneyjar
Nýlega stóð ég og beið
á bryggjunni um rauða nótt.
A braut greindi ég söng
hrislast sem gullna dögg
um titrandi spegil, fjær, æ fjær...
Kæna, ljósöldur, ljóð —
allt rann i svima og þrá út i hvarf
og þögn.
Og sál min, næm eins og siturspil,
söng, snortin ósýnisblæ,
einnig sinn bátsöng, undurhljóð...
ó, unaðar skjálfandi djúp!
— Heyrði nokkur það ljóð?
Ekki get ég varizt þeirri hugsun
að það sé einkennileg tilviljun, að
ég skyldi finna upp á þvi, að biöja
Þorstein um þýðingu á þessu
ljóði, og að hann skyldi verða við
bón minni, eins og þá var ástatt
fyrir honum. Hvernig gat mig
grunað, að þetta yrði hans svana-
söngur? Sem litill drengur stóð
hann við sitt draumavatn i
paradis bernskunnar og beið eftir
svönunum. Nú beið hann á
bryggjunni um rauða nótt. Beið?
Nietzsche beið ekki, hann stóð I