Þjóðviljinn - 08.08.1979, Qupperneq 7

Mifivikudagur 8. ágúst 1979. ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 7
Mikilvægasta hlutverk sósialista og verkaiýðssinna er að
vinna i daglegri baráttu fyrir bættum hag verkalýðsins.
...allar breytingar i átt til aukins jafnréttis og efnahagslegs
lýðræðis eru i senn kjarabætur og þróun i átt til sósialisma.
Þjóðfélagsmál
og nauðhyggja
Tilefni þess aö ég skrifa þessa
grein er athugasemd Asgeirs
Danlelssonar i Þjv. 7/7 sl. um
fyrri skrif min. En aöalástæðan
er sú aö ég tel nauösynlegt aö
úrskýra betur ýmislegt sem ég
hef áöur sagt, einkum i grein-
inni „Drög aö vinstri sinnaöri
umbótastefnu”, sem birtist I
Þjv. 9/3 sl.
I.
Fyrst örfá orö um athuga-
semd Asgeirs 7/7. Sú grein hans
(„Misskilningur og umbóta-
stefna”) einkennist af hártog-
unum og þrætugirni. Ef ég færi
aö svara henni lið fyrir liö væri
ég ekki lengur aö verja ákveö-
inn málstaö heldur persónuleg-
an heiður i vafasömum blaöa-
deilum. Þeir lesendur Þjv. sem
nenna aö kynna sér gömul skrif
geta skilið þessa afstööu mina,
t.d. meö þvl aö sjá hvernig As-
geir meöhöndlaöi smásetningu
mina um fyrirtækjaskatt.
Kjarni málsins er sá aö Asgeir
misnotaöi grein mina frá 9/3 I
svari til Gests Guömundssonar
31/5 og þaö er fremur lltilmann-
legt aö geta ekki viöurkennt
þaö.
Sem sagt, aö þessum oröum
undanskildum fær Asgeir aö
vera þess heiðurs aönjótandi aö
hafa hér siðasta oröiö. NU mun
ég útskýra ýmislegt I fyrri
greinum og foröast um leiö til-
vitnanir I aörar dagskrárgrein-
ar.
II.
| Rikisvaldiö. I grein mini 9/3
I sl. notaöi ég þetta hugtak i vö-
1 tækari merkingu en almennt
hefur tiökast meöal marxista,
þ.e. um opinberar stofnanir al-
mennt en ekki aöeins „beinar
stjrnasýslustofnanir” eins og
„her, lögreglu og dómstóla”. Ég
viöurkenni aö þessi notkun er ó-
venjuleg en eigi aö slöur held ég
fast viö hana. Tökum t.d. mikil-
vægasta þjónustuliöinn,
tryggingarmál. Þau eru núna
einnig eitt mikilvægasta stjórn-
sýslutæki rikisvaldsins. Sama
gildir um menntamál.
Hlutfall opinbera geirans I
þjóöartekjunum. Ég hef reynt
aö finna betri hlutfallstölu meö
alþjóölegum samanburöi en ég
bírti i grein minni 9/3 sl. Þaö er
nóg til af alls kyns tölum en und-
antekningalaust vantar þar for-
sendur útreikninga, eins og til
dæm is hvers konar þjóöartek jur
voru notaðar sem deilitala. Þaö
er næstum ótrúlegt hve mikla
fyrirlitningu hagfræbilegir
„reiknimeistarar” sýna lesend-
um útreikninganna. Ég eyöi þvl
ekki dýrmætu rúmi til aö endur-
birta hér töflur en læt aðeins
nægjaaö staöhæfa eftirfarandi:
Hvernig sem reiknaö er þá er
ljóst aö hlutfall opinbera geir-
ans i þjóöartekjunum er lægri á
Islandi en I flestum öörum Ev-
rópulöndum. Hlutfallslegi opin-
beri geirinn á Islandi er 60-75%
af hlutfallslega opinbera geir-
anum I Noregi, Danmörku og
Sviþjóö.
Einnig er ljóst aö taliö um aö
opinber útgjöld megi ekki fara
fram úr 30% þjóöartekna á Is-
landi er fyrst og fremst þvætt-
ingur. Meö „visindalega viöur-
kenndum” reikningsbreyting-
um á nefnaranum, þ.e. „þjóö-
artekjunum”, má hækka eöa
lækka þennan hundraöshluta aö
vild þótt teljarinn, þ.e. ríkisút-
gjöld, sé meö öllu óbreyttur.
m.
Ljóst er af viðbrögöum við
greinminni9/3 aö ég verö aö út-
skýra betur hvaö ég á viö með
hugtakinu nauðhyggja og
hvernig hana skal foröast um
leiö og almenn líkön um þjóðfé-
lagiö eru notuö. Einnig á hvern
hátt sllkur þankagangur tengist
hálfútslitnu hugtökunum „end-
urbótastefna” og „byltingar-
stefna”.
Marxisminn er almennt likan
um þjóöfélagiö, ákveöin skil-
greining og kenning um eðli
kapltallsks samfélags. Gagn-
legasti þáttur marxískrar aö-
feröafræöi felst I þeirri áherslu
sem lögö er á aö rannsaka mis-
munandi hagsmuni mismun- ■
andi stétta og i þvi aö athuga
hvernig hugmyndafræöi endur-
speglar efnahagslega hagsmuni
og framleiösluhætti. (I fram-
haldi af þessu má athuga hvern-
ig hugmyndafræði gat breytt
hagsmunahlutföllum og fram-
leiðsluháttum.)
Eneinnig einstök atriöi marx-
Iskrar aöferöafræöi, þau sem
helst má nefna kenningu, geta
verið mjög gagnleg viö skil-
greiningu á kapltalisku samfé-
lagi. Hér ber auövitað fyrst og
fremstað nefna kenningunaum
gildisaukann og breytilegt og
fast kapital. En beiting þessara
kenninga krefst bæöi góörar
þekkingar á marxlskri hagfræöi
og helstu sérkennum þess
þjóðfélags sem skoöaö er. Aö
öörum kosti verður niöurstaöan
oft kredda og/eöa vitleysa, en
sllkt hendir all oft. (Veikasti
hlekkurinn I skrifum Marx I
Kapitalinu er meðhöndlunin á
þvi þjóöfélagi sem rikti fyrir
tima kapitalismans. Þetta ein-
kennir og skrif fjölmargra
marxista um sama efni.)
Nayöhyggja (determinismi)
meöal yfirlýstra marxista, felst
fyrst og fremst I vélrænni og
kreddubundinni notkun á marx-
iskri aðferðafræði. Almennar
formúlur um ákveöin söguleg
lögmál eru þuldar án þess aö
reynt sé aö nota þær til alvar-
legrar skilgreiningar á þvi sér-
stæöai er hvert rannsóknarat-
riöi felur I sér. Gott dæmi um
þetta er gamla þulan um óhjá-
kvæmilega þróun frá einu sam-
félagsstigi til annars meö ná-
kvæmri upptalningu viökom-
andi samfélagsstiga I nákvæmri
og óbreytanlegri röö.
Auðveldast er aö lýsa
nauðhyggju almennt þannig: A
orsakar ávallt B án tillits til
þess hvaö mannskepnurnar
reyna aö gera. En oftast er þó
viss frjáls vilji til staöar I upp-
hafi orsakakeðjunnar. Þá
stendur valiö milli tveggja (eöa .
jafnvel fleiri!) kosta, t.d. A og
C. En A orsakar óhjákvæmilega
B og C orsakar óhjákvæmilega
D.
IV.
Þekktasta deiluefniö um óhjá-
kvæmileika sögulegrar þróunar
er sennilega upphaf og eöli
stalinismans. Voru t.d. réttar-
höldin 1936-1938 rökrétt söguleg
nauösyn byltingarinnar 1917 og
einangruna Sovétrlkjanna eftir
hana? Bæöi andkommúnistar
og stalínistar telja aö svo sé. I
trotskýisku heföinni eru hins
vegarfleirivalkostir sögulegrar
þróunar gefnir. Þaö er þvl viss
kaldhæöni aö sá sagnfræöingur
sem á mest sannfærandi hátt
hefur tengt stallnisma sögulegri
naubsyn, Isaac Deutscher, kom
upphaflega úr röðum
trotskýista.
V.
1 umræöusamhengi þessarar
greinar er pólitisk notkun á
efnahagslegri nauöhyggju eink-
um áhugaverö. A vinstri væng
stjórnmála birtist þetta fyrir
bæri helst I gervi einhvers konar
örlagahyggju.tilgangslltiö sé aö
berjast fyrir umbótum i
borgaralegu samfélagi þvl aö ó-
hjákvæmileg lögmál kapitalis-
mans muni ávallt gera sllkar
umbætur litils eða einskis viröi
siöar meir. (Barátta fyrir um-
þótum hafi einna helst þann til-
gang aö sýna verkalýönum
fram á hve haldlitil umbótabar-
átta er og bylting sé þvl eina
lausnin).
Mér hefur lengi fundist þessi
tortryggni á umbótastefnu vera
likust rússneskum anarkisma
19. aldar, annaö hvort á allt aö
fást eöa ekkert. Dagleg barátta
fyrir umbótum er litilsvirt en
þeim mun meiri áhtersla er
lögö á rétt flokksskipulag meö
réttri hugmyndafræöi og réttri
forystusveit til aö annast hiö
sögulega hlutverk verkalýösins
aö kollvarpa kapltalismanum
meö einu eintaki af góöri bylt-
ingu.
VI.
En þótt hér sé gagnrýnd sú
einföldun sem efnahagsleg nauö
hyggja hlýtur ávallt aö bera I
skauti sér er þar meö ekki ver-
iö aö afneita þvl aö ákveöin lög-
mál séu i þjóðfélagsþróuninni.
SUk afneitun væri raunar jafn-
gildi þess aö segja aö allar
framtlöaráætlanirværuút ihött
og aö heimurinn sé samansafn
ósamtengdra og óskiljanlegra
fyrirbæra, meö öörum orðum
jafngildi þess aö afneita samfé-
lagsvisindum. Sllk vantrú á
getu mannsins til aö ráöa yfir
eigin örlögum vegna þess „hve
allt er flókiö” er engan veginn
óþekkt fyrirbæri og er raunar
oftast samhliöa sterkri örlaga-
hyggju, þ.e. trú á aö samfélag-
inu sé stjórnaö af lögmálum
sem maöurinn ráöi ekki yf ir. I
báöum tilfellum er gert lltið úr
getu samfélagsins til aö ákveöa
þróun sina sjálft I stórum drátt-
um hverju sinni.
Þaö er ekki tíl neitt töfralyf
hvernig alltaf á aö foröast nauö-
hyggjuum leiö og almenn likön
um þjóöfélagið eru notuö. Sllkt
verður fyrst og fremst aö dæma
I hverju tilfelli fyrir sig. Helsta
ráöiö er mjög almennt: Aö gef-
ast aldrei upp viö aö finna nýja
heildarmynd af þjóöfélaginu,
þaö er aö halda áttum I slbreyti-
legu þjóöfélagi.
VII.
Hér hefur hingaö til aöeins ver-
iö rættum efnahagslegan deter-
minisma (nauöhyggju) ávinstri
væng, en meöal hægri aflanna
má samt finna hreinræktuöustu
nauöhyggjuna I efnahagsmál-
um, en þaö er nýklasslsk hag-
fræöi. Skýrasta dæmið um þetta
eru þær hagfræðikenningar sem
kenndar eru viö Milton Fried-
man og Chicagoskólann. Þessar
kenningarnástööugt meiri hylli
borgaralegra hagfræöinga og I
fjármálastofnunum hins alþjóö-
lega auövalds og eru óöum aö
útrýma áhrifum Keynesismans.
Pólitisku áhrifin eru ótvlræö
hægri þróun hægri aflanna.
Samkvæmt grundvallarheim-
speki nýklassismans er gengiö
út frá því aö eina „náttúrulega”
efnahagslifið stjórnist af fram-
boöi og eftírspurn einkafyrir-
tækja og einstaklinga án af-
skipta rlkisvalds eöa félags-
samtaka. Þessi „lögmál” eru
algild og allar tilraunir samfé-
lagsins tíl aö breyta þeim eru
dæmdar til aö misheppnst á
einn veg eða annan. Milton
Friedmann og fylginautar hans
hafa fyrst og fremst „hreinsað”
nýklassismann frá „annarleg-
um” áhrifum og fært hann nær
uppruna sinum á 19. öld.
Nýklassisminn er táknrænn
fyrir firringu visinda frá mann-
legum raunveruleika. I klass
iskrihagfræöi, en marxlsk hag-
fræöi er ein grein hennar, eru
verkmannsins upphaf alls auðs.
Nýklasslsk hagfræöi afneitar
hins vegar vinnugildiskenning-
unni og setur 1 staöinn land,
kapital og vinnu sem innbyrðis
jafngilda hornsteina efnahags-
llfsins. A þann hátt veröa þaö
„vísindi” aö halda þvl fram aö
kapital örfárra hafi sama verö-
mætisgildi fyrir samfélagiö og
vinna fjöldans. (I pólitfskri
endursögn fær siöan kapitaliö
ennþá meira gildi en vinnan.)
Meö þetta I huga ætti aö vera
nokkuð ljóst hvers vegna hrein-
ræktuö nýklassisk hagfræöi er
aö leysa þjóöernisrembing af
hólmi sem hugmyndafræði
faslskra stjórnarvalda.
Eins og sakir standa tel ég
vera mikilvægasta hlutverk
allra verkalýössinna og sósíal-
ista, jafnt „byltingarmanna”
sem „endurbótasinna”, aö berj-
ast hvarvetna gegn áhrifum
Chicagoskólans. Ég legg þetta
næstum þvi aö jöfnu við barátt-
una gegn fasismanum fyrir
1945.
VIII.
Ahersla mln á skaösemi allr-
ar nauöhyggjuá sér ræturl and-
úö á nýklasslskri hagfræöi. Þaö
er ekki aöeins aö ég tel efna-
hagslega nauöhyggju vera
vonda heimspeki. Þaö er einnig
önnur nærtæk ástæöa fyrir þess-
ari andúö. Ég hef séö allt of
mörg dæmi þess hve varnar-
lausir „ruddamarxistar” eru
gagnvart rökum „frjálshyggju-
manna”. Meirihluti „byltingar-
mannanna” af árgöngunum um
ogeftir 1968 komst aldrei lengra
I lestri sinum á marxiskum rit-
um en að uppgötva „óhjá-
kvæmilegu sögulegu lögmálin”.
Eftir nokkur ár voru margir
þeirra orönir ákveönir stuön-
ingsmenn Chicagoskólans. I
staö óhjákvæmileika ákveöinn
ar sögulegrar þróunar var kom
inn óhjákvæmileiki markaðslög-
málanna. Viss pólitisk sjónar-
miö héldust óbreytt allan tím-
ann og þá ber fyrst aö nefna
vanmatiö á daglegri kjarabar-
áttu verkalýösins. I upphafi var
hún lltils viröi þvl aö hún braut I
bága viö óhjákvæmileika sögu-
legrar þróunar en slöar varö
hún einskis viröi þvi aö hún
truflaöi eölilegan gang mark-
aöslögmálanna. Fjölmargir eru
enn þá á þessu þróunarskeiöi án
þessaö hafa grænustu glóruum
þaö. Flokkspólitiskt eru þeir
enn þá „lengst til vinstri” en
þegar kemur aö hagfræöi eru
þeir lengst til hægri.
IX.
Mikilvægasta hlutverk sóslal-
ista og verkalýðssinna er aö
vinna I daglegri baráttu fyrir
bættum hag verkalýðsins. Þar
sem ég tel ekki skilin milli auö-
valdsskipulags og sósiallsks
samfélags vera jafn skörp og
vani er aö gera meöal bylting-
arsinna, —- ég tel'aö alls kyns
millistig þessara þjóöfélags-
forma séu til staöar og muni
veröa þaö i enn rlkara mæli I
framtiöinni aö öllum likindum;
þá tel ég allac breytingar I átt til
aukins jafnréttis og efnahags-
legs lýöræöis vera 1 senn kjara-
bætur og þróun I átt til sósial-
isma. Ég set sem sagt engin
skýlaus og greinileg skil milli
„skammtíma” og,,langtíma”
markmiöa llkt og flestir sóslal
demókratar og kommúnistar
gera. Ég tel raunar aö þessi aö-
skilnaöur sé ein helsta ástæöan
fyrir hægri þróun þessara
flokka. A virkum dögum sinna
þeir aöeins umbótum, sem
hvergi skeröa vald kapitalsins,
en á helgidögum ganga þeir I
kirkju sóslalismans, sverja hon-
um trú og hollustu og biöja um
náö fyrir verk sin á virkum dög-
um.
Ég lýk þessari grein meö þvi
aö feta I fótspor Ásgeirs Dani-
elssonar frá 7/7 og vitna I Rósu
Lúxemburg. Aö vlsu er sumt af
þvl sem ég skrifaði hér slöast í
andstööu viö kenningar hennar,
enhún sem byltingarsinni I upp-
hafi þessarar aldar sá aðeins
fyrir sér skjóta breytingu frá
kapltalisma til sóslalisma og
setti þvl skörp skil þar á milli.
Hins vegar hafa fáir sósialiskir
hugmyndafræöingar lýst jafn
vel og hún hve nátengd fyrir-
bæri dagleg kjarabarátta og
sóslallsk bylting eru og hve
hættulegt er aö skapa fyrirfram
ákveöna mynd um form sögu-
legrar þróunar. (Tilvitnanir eru
teknar úr grein hennar f rá árinu
1904 um skipulagsmál rússn-
eskra sósialdemókrata, en þessi
grein er m.a. þekkt undir nafn-
inu „Leninismi eöa marx-
ismi?”.)
„Fjöldinn getur aöeins öölast
styrk (til aö framkvæma sósfal-
iska byltingu) I daglegri baráttu
gegn rlkjandi þjóöfélagsskipan,
þaö er innan ramma kapitallsks
þjóöfélags”. Slöan ræöir Rósa
nokkuö um tvenns konar hlut-
verk sóslaliskrar baráttu, þá
daglegu og byltinguna og skil-
greinir þær hættur sem við þær
aöstööur ógni hreyfingunni:
„önnur er sú aö hún tapi fjölda
fylgi sinu, hin er sú aö hún missi
sjónará markmiöi slnu. Annars
vegar er hættan aö hún úrkynj-
ist I sértrúarsöfnuö, hins vegar
er hættan aö hún veröi hreyfing
borgaralegra umbóta. Þess
vegna er þaö blekking, og I and-
stööu viö sögulega reynslu, aö
ætla aö fastsetja I eitt skipti fyr-
.ir öll væntanlegan feril sósial-
I iskrar byltingarbaráttu meö aö-
stoö formsatriöa.... Sósíalfsk
hreyfing er fjöldahreyfing.
Hætturnar eru ekki verk illvilj-
aöra einstaklinga heldur eiga
þær sér rætur I ófrávikjanlegum
félagslegum aöstæöum. Viö get-
um ekki tryggt okkur fyrirfram
gegn allri hugsanlegri tækifær-
issinnaöri villu. Aöeins hreyf-
ingin sjálf getur sigrast á slikri
hættu, vissulega meö aöstoö
marxiskrar kenningar, en fyrst
þegar hættuástandiö hefur kom-
iö greinilega fram i daglegu
starfi.”
Þessi orö Rösu Luxemburg
finnst mér eiga prýöilega viö I
dag.
Lundi, 30. júll 1979
GisIiGunnarsson.