Þjóðviljinn - 25.09.1981, Blaðsíða 6

6 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 25. september 1981
• í síðasta þriðjudagsblaði
Þjóðviljans var sagt frá
ráðstefnu þeirri um orku-
■ og iðnaðarmál/ sem haldin
var að Hellu um næstliðna
helgi. Þótt fyrirferð þeirr-
ar frásagnar væri töluverð
j tókst þó ekki að Ijúka henni
þá. Hér á eftir verður því
reynt að bæta úr því.
Forðumst
j einhæfa
iðnaðarstaði
Ógetiö var m.a. um framsögu-
erindi þaö, sem Bragi Guö-
brandsson, félagsfræöingur flutti
• um „samfélagsleg áhrif iön-
aöar”. t erindi sinu sagöi Bragi
I m.a.:
Öryggisleysi
Þaö einkenni orkuiönaöar, sem
I frá félagslegu sjónarmiði séð er
• einkum mikilvægt hversu
mannaflafrekur og stór I sniöum
sá iönaöur aö jöfnu er. Þetta
I atriöi er ákaflega mikilvægt,
• þegar haft er i huga hversu fá-
mennt islenskt þjóöfélag er, og
veldur raunar sérstökum erfiö-
I leikum, þegar tilgangur slikrar
• iönaöaruppbyggingar er aö skapa
jafnvægi i byggö landsins. Mikil
I hætta er á þvi, ef ekki er skyn-
samlega aö verki staöiö, aö af-
■ leiöingin veröi myndun einhæfra
I iönaöarstaöa eöa svonefndra
verksmiöjubæja, auk óæskilegrar
I búseturöskunar innan einstakra
' landshluta. Viöa erlendis (t.d. I
Noregi og Kanada) hefur staö-
setning stóriönaöar oft ráöist af
skammtíma hagnaöarsjónar-
• miöum án tillits til félagslegra
aöstæöna, meö sorglegum afleiö-
I ingum. Til útskýringar er rétt aö
drepa á fáein félagseinkenni
' slikra einhæfra iönaöarstaöa.
1 fyrsta lagi má nefna atvinnu-
legt óöryggi og óstöðuga afkomu
ibúanna. Einhæfir iðnaöarstaöir
■ standa og falla meö afkomu stór-
fyrirtækisins, sem oft er mjög
I óstööug m.a. vegna markaös-
, sveiflna. Dæmi eru jafnvel um
■ hrun slfkra staöa vegna lokunar
verksmiöju (Rjukan i Noregi).
Oftar er þó um aö ræöa tima-
■ bundna erfiöleika i rekstri, sem
| leitt hefur tii þess, aö fjöldi
I starfsmanna hefur misst atvinn-
una og ekki fengiö aöra vegna
■ þess hve einhæfur vinnumark-
| aöurinn er. Reynsla einhæfra
I iönaöarstaöa er jafnan sú, aö
stórfyrirtækiö hefur aö meira eöa
. minna leyti drepiö hinar hefö-
I bundnu atvinnugreinar er fyrir
I voru. Þeim hefur reynst um megn
aö standast samkeppnina um
• vinnuafliö. Reynslan kennir einn-
ig, aö tilraunir tii aö auka á fjöl-
bréytni atvinnulifs meö nýiönaöi
| á slikum stööum hafa átt mjög
■' erfitt uppdráttar af ýmsum
ástæðum, sem ekki verða raktar
hér. Starfsfólk, sem fengið hefur
I reisupassann á þvi tæpast á
« öörum kosti völ en aö flytjast i
I annað byggðalag, þar sem at-
vinna stendur til boöa. Aö sjálf-
sögöu fylgir sliku mikiö rask á
• persónulegum högum þeirra, sein
I fyrir sliku veröa, náin persónuleg
tengsl rofna og húsnæöi, sem
I e.t.v. er ávöxtur margra ára
■* strits, veröur nánast verölaust.
I Af þessu hljótast einnig marg-
háttaðir erfiöleikar fyrir fyrir-
I tækiö. Þegar afkoman batnar og
• þörf fyrir vinnuafl eykst er þaö
ekki tiltækt, a.m.k. reyndir
starfsmenn sem kunna til verka.
I Erfiöleikar bæjarfélaga eru
• einnig umtalsveröir m.a. vegna
þess hve tekjur þeirra eru óstöö-
ugar. Loks er rétt aö minna á aö
I aðstaöa verkalýösfélaga til aö
• knýja fram kjarabætur til handa
umbjóðendum sinum eru sýnu
lakari þegar einn og sami at-
vinnurekandinn drottnar yfir
■ vinnumarkaönum.
Þeir, sem lengst vilja ganga i
stóriöjumálum staöhæfa gjarnan
I aö einhæfir iönaöarstaöir geti
• vart veriö ótryggari til búsetu en
Ifiskiþorpin okkar, sem eru ein-
hæfir útgeröarbæir. Þeir, sem
sliku halda fram, horfa fram hjá
• þeim sveigjanleika, sem ótvirætt
er fyrir hendi I fiskveiöum.
/ v % '&?'''
i /ÍfT 'f
Ráðstefaia Alþýðubandalagslns um orku- og iðnaðarmál
Eigin forræði
affarasælast
Bregöist sfldarstofninn eöa veröi
veröfall á þorski, má veiöa loðnu,
karfa eða ufsa. Minnki hinsvegar
eftirspurn eftir áli á erlendum
mörkuðum getum viö ekki látiö
okkur dreyma um aö gera álverið
út á málmblendi, magnesium eöa
pappir. Ræddi Bragi svo áfram
um ókosti einhæfra iönaöarstaöa
en sagöi siöan:
Áhrif
eignarformsins
Ofangreind reynsla af ein-
hæfum iönaöarstööum ætti aö
leiöa I ljós hversu mikilvægt er aö
foröast myndun þeirra hér á
landi. Aö lokum langar mig aö
nefna fjögur mikilvæg atriöi i
þessu viöfangi: a) stærö fyrir-
tækis, b) eignarhald, c) fram-
leiösiuferill og d) markaös-
ástand.
a) Orkuiönaöur er misstór I
sniöum. Greina má a.m.k. þrjár
stæröir orkufreks iönaöar eftir
vinnuaflsþörf: (i) stóriöja:
600—2000 manns, dæmi: álver,
(ii) miölungs iöjuver: 100—300
manns, dæmi: járnblendi og (iii)
meiriháttar nýiönaöur: 30—100
manns, dæmi: kisiliðjan. Al-
mennt séö er óhætt aö fullyröa að
þvi minni, sem vinnuaflsþörf
orkuiðnaðar er, þeim mun betur
fellur hann aö félagsgerö islensks
samfélags. T.d. má slá þvi föstu
aö álver sem risi utan Reykja-
vikur — eöa Eyjafjaröarsvæöis-
ins heföi I för meö sér myndun
verksmiðjubæjar. Raunar gildir
sú almenna regla aö hlutdeild
fyrirtækis má ekki fara yfir 20%
af vinnumarkabi án þess aö vand-
ræöi hljótist af. 1 þessu ljósi séö
eru t.d. þær hugmyndir sem verið
hafa á kreiki um álver á Austur-
landi fjarstæöa, svo ekki sé talaö
um tuttugu álverin hans Eykons.
b) Eignarform hefur veruleg
áhrif á tengsl fyrirtækis og sam-
félags. Möguleikar fólksins til aö
hafa áhrif á ákvaröanir fyrir-
tækisins eru þvi minni sem
eignaraðilar eru fjarlægari. Þvi
er með öllu óviðunandi aö eignar-
aöilar séu útlendir. Æskilegasta
formiö er meirihlutaeign rikis og
minnihlutaeign sveitarfélaga. Þá
þarf aö tryggja meöákvöröunar-
rétt starfsmanna.
c) Orkuiönaöur er misjafnlega
viökvæmur varbandi nýjar fram-
leiðsluaðferðir og tækni. Leitast
skal viö aö velja þá iönaöarkosti,
þar sem endurnýjun framleiðslu-
aöferða og tækni er ekki ör. Slikar
breytingaf ieiða venjulega til
snöggrar minnkunar á vinnuafls-
þörf sem oftast leiöir til atvinnu-
leysis.
d) Orkuiönaöur er einnig mis-
jafnlega viökvæmur fyrir
markaðssveiflum. Að sjálfsögðu
ber aö forðast þær framleiðslu-
greinar, sem eru mjög háöar
þeim, enda þótt þær geti gefið
góöan arö á stundum.
Ég er sannfæröur um aö veröi
ofangreind atriöi snar þáttur i
orkunýtingaráætlunum okkar
flokks, hefur hann markaö sér
sérstööu, sem kveöa mun aö um
ókomna framtíö.
Viðhald byggðar
er nauðsyn
I framsöguerindi Elsu Krigt-
jánsdóttur, oddvita I Sandgerði
um „iönþróun og byggöastefnu”
vék hún m.a. aö eftirgreindum at-
riöum:
Þarf aukna
fjölbreytni
Stundum heyrast þær raddir,
aö best væri aö leggja niöur
byggö úti um landiö og flytja
allan mannskapinn á suövestur-
horniö. Setja siöan upp nokkur
stóriöjufyrirtæki til aö taka viö
vinnuaflinu og þar meö væru
efnahagsvandamál lslendinga
leyst i eitt skipti fyrir öll.
Vafalaust er hægt aö setja
saman formúlu til aö fá hagnaö út
úr sliku dæmi aö ákveðnum for-
sendum gefnum en öörum
slepptum. Vissulega má segja aö
þaö sé alltaf spurning hversu
langt á aö ganga I aö halda uppi
byggö um landiö. Sem betur fer
hafa þau sjónarmiö oröiö ofan á,
sem taka tillit til fleiri þátta en
hámarksgróöa til skamms tima
eins saman.
Litum á nokkra þessara þátta.
Viöhald byggöar um landiö
stuölar að betri nýtingu hinna
dreiföu auöiinda. Fiskimiðin eru
allt umhverfis landiö, landgæði til
búskapar eru viöa, fallvötn þarf
aö nýta. Sömuleiöis mannvirki og
aöstööu sem þegar er fyrir hendi.
Margir smástaöir úti á landi, sem
oft eru kallaöir krummaskuö,
skila þjóöarbúinu gifurlegum
verömætum. Þrátt fyrir þaö aö
félagsleg þjónusta er lakari á
landsbyggðinni og fólk kemst
kannski sjaldnar i snertingu viö
menningarlega stórviöburöi, er
samt sem áður ýmislegt sem
vegur þar á móti. Fólk er I nánari
tengslum viö umhverfi sitt og at-
vinnulifið. Þaö hefur betri yfirsýn
yfir þaö samfélag sem þaö til-
heyrir og er gildari þáttur I mótun
þess.
Ef litiö er á öryggisþáttinn, þá
er jafnvægi I þróun byggöar og
búsetu I landinu liður i aö vernda
samfélagiö og efnahagslifiö gegn
staöbundnum áföllum af völdum
náttúruhamfara eba breytinga á
ástandi auölinda. Viö getum leitt
hugann aö þvi aö mesta þéttbýlið
og allar stærstu virkjanirnar eru
á eöa viö eldvirk svæöi.
En atvinnulifiö i sveitum og
sjávarþorpum landsins er mjög
einhæft. Ef stuöla á aö vexti og
viðgangi staðanna þarf aö auka
fjölbreytni þess. Þar kemur upp
hlutur smærri og meðalstórra
iðnfyrirtækja ásamt heimilis-
iönaöi. Reynslan sýnir aö i efna-
hagslegum einingum eins og
bæjarfélögum, er heppilegra aö
hafa smá og meðalstór fyrirtæki
til aö byggja á og þá e.t.v. ásamt
einhverju stærra, heldur en aö
allt standi og falli meö einu stóru
fyrirtæki. Smærri fyrirtækin eru
oftast miklu sveigjanlegri og
fljótari aö aðlagast breyttum
aöstæöum en þau stóru.
Þrjú meginatriði
Elsa ræddi um byggöaáætlanir,
sem geröar heföu verið fyrir ein-
staka landshluta eöa sveitarfélög
og taldi að bestur árangur heföi
náöst „þegar tekin eru fyrir mjög
afmörkuö svæöi, t.d. eitt sveitar-
félag, og sagöi:
Dæmi um staö þar sem vel
hefur tekist til er Skeggjastaöa-
hreppur i Noröur-Múlasýslu. Þar
náöi áætlunin bæöi til landbúnað-
arins I sveitinni og þróunar út-
geröar og fiskverkunar á Höfn I
Bakkafirði. Verkefnin voru vel
skilgreind og unnin I nánu sam-
ráöi viö heimamenn. Þegar ég bjó
á Þórshöfn fyrir 12 árum, var litiö
á Bakkafjörö sem hnignandi stað.
Þar var lika ömurlegt um aö
litast. Þorpiö samanstóð aö
mestu af nokkrum gömlum bár
járnskumböldum og allt virtist i
niðurniðslu. 1 suar. 1 sumar átti
ég leið þarna um og hvilik breyt-
ing á einum stað.
Gömlu húsin voru öll horfin
nema eitt og viö blasti snyrtilegt
litiö þorp meö nýjum íbúðar-
húsum og fiskverkunarstöövum.
Þarna voru heimamenn samtaka
um aö standa vörð um byggöar-
lag sitt, lögðu fram krafta sina,
fengu aöstoö frá stjórnvöldum og
þetta var árangurinn.
Til þess aö þaö fé, sem fyrir
hendi er hverju sinni til uppbygg-
ingar á landsbyggöinni, komi aö
sem bestum notum, viröast mér
þessi atriði hvaö mikilvægust: