Þjóðviljinn - 01.12.1981, Blaðsíða 9

Þriðjudagur 1. desember 1981 ÞJÓÐVILJINN — StÐA 9
Hjalti Kristgeirsson skrifar
um ráðstefnuna í París um horfur á lýðrœðislegri þróun í Austur-Evrópu:
Evrópu-kommúnismi
að vestan,
„raungerður sósíalismi”
eystra
Svipmyndir í tilefni umræðna
um ,,vorið í Prag” og „sumarið í Póllandi”
Fyrir okkur sem stönd-
um í baráttunni á Vestur-
löndum, var „vorið í Prag"
1968 mikið fagnaðarefni/
sagði spænski kommún-
istaforinginn Manuel Azc-
arate á Parísarráðstefn-
unni um ástand og horfur i
Austur-Evrópu. Við töldum
hvert skref sem Tékkar
stigu í átt til lýðræðis og al-
ma nna þátttöku vera
ávinning fyrir málstað só-
sialismans. Að sama skapi
var gremja okkar bitur,
þegar Kremlverjar lömdu
tékkneska kommúnista
niður með hervaldi. Þetta
var nefnilega um leið árás
á byltingarmóð okkar
sjálfra. Þess vegna varð
//vorið i Prag" og ósigur
þess beint tilefni til hins
hugmyndalega og pólitíska
endurmats sem kennt er
við Evrópukommúnisma.
Á hinn bóginn bjóst sov-
éska valdakerfið til varnar
gegn hvers kyns endurnýj-
un í eigin herbúðum með
þeirri gersamlega ómarx-
ísku hugmyndafræði sem
það nefnir ,,raungerðan
sósíalisma". Með þeim
orðalepp eiga valdhafarnir
við það að sósíalisminn sé
hjá þeim hér og nú og geti
ekki öðru vísi verið. Allt
'annað sé í besta falli
óraunhæft blaður en yfir-
leitt andsósialískur áróöur
og þar með glæpsamlegt
athæfi. Þetta er ömurleg
réttlæting ömurlegs veru-
leika.
Þaö fylgir gustur og kraftur
þeim sólbitna Azcarate, og ég
hugsa meö mér aö gaman væri aö
sjá þá félagana saman, hann og
formanninn Carrillo, sækja á
villuráfandi sauöi Brésnefs sem
enn munu láta á sér kræla i
verkalýösarmi spænska komm-
únistaflokksins. Þar er ugglaust
ekki veriö meö neitt hulduhrúts-
tal. En nú eru menn i orlofi frá
daglegri önn og fjarri heimavelli
og þurfa þvi ekki aö taka á honum
stóra sinum i kappræöum. Hér i
kyrrö Lúxemborgarhallar —
franskir þingmenn farnir i helg-
arleyfi — ræöa menn kreppu póli-
tiska kerfisins i Austur-Evrópu,
hver út frá sinum forsendum sem
þó eru svo sviplikar aö hug-
myndastraumar ganga greitt á
milli þátttakenda frá um 30 þjóö-
um. Frummælandi um þennan
þátt mála á ráöstefnu evrópskra
vinstri sinna um sovétskipulagiö
haföi Tékkinn Zdenek Mlynar, nú
útlagi i Vinarborg.
Fyrrverandi flokksþræll
Mlynar virtist mér hafa dálitiö
deyföarlega framsögn, en kann-
ske var þaö ekki aö marka, þvi að
hann mælti á tékkneska tungu og
ég lagði mig allan fram um aö
hlusta á enska túlkinn sem suöaði
i heyrnartækinu. Mlynar talaöi
samanþjappað mál sem var laust
viö málalengingar og oröskrúö,
hreinn háskólafyrirlestur aö
formi. Kannske hann hafi aldrei
þurft aö leggja sig eftir ræöu-
mennsku, þótt hann komi úr
innsta hring þeirra stjórnmála-
manna sem mótuöu „voriö i
Prag”. Ungur varö Mlynar
flokksþræll þar eystra, og þjón-
ustumenn valdakerfis af sovéskri
gerö þurfa yfirleitt ekki aö hafa
fyrir þvi að ná til almennings meö
málflutningi. Völdin koma nefni-
lega „innan frá” úr Flokknum en
ekki „utan frá”, menn sækja sér
ekki umboö út i þjóöfélagiö enda
vantar til þess pólitisk form. En
nú er ég farinn aö endursegja þaö
sem Mlynar sagöi mér og öörum
þátttakendum á ráöstefnunni
góöu.
Með Kremlarföngum 1968
Rifjum nú upp að Mlynar komst
á valdatindinn með Dubcek 1968.
Þaö fyrsta sem Rússar geröu um
innrásarnóttina i ágúst var aö
handtaka Dubcek, Smrkovski og
þá 4 - 5 menn sem gegndu æöstu
embættum I landinu og færa þá til
Moskvu — meö pústrum og hrind-
ingum sem hverja aöra dauöa-
menn og gálgamat — en svo sneru
Kremlverjar skyndilega viö blaö-
inu og veittu föngunum áheyrn
sem tignargestum. Tékkar kváö-
ust vanbúnir aö ræöa eitt né neitt
þar sem þeir vissu ekkert um
framvindu mála heima hjá sér,
hvort ekki væri hægt aö fá áreiö-
anlega menn aö heiman? Þá var
Mlynar sóttur á leynilega flokks-
þingiö sem haldiö var i skjóli
verkamanna i einni af verksmiöj-
um Pragborgar. Hjá okkur snú-
ast allir sem einn gegn sovésku
ihlutuninni, og einmitt þess vegna
er ykkur óhætt aö reyna aö ná
sem mestu út úr Rússum meö
góöu, var ráölegging Mlynars til
fanganna i Kreml. Þetta varö
stefnan, Tékkar fengu aö halda
embættum sinum aö nafni til, en
Rússar geröust skömmtunar-
stjórar hins pólitiska frelsis. Aö
ári liönu var algerlega sovéskt
ástand komiö á aö nýju i landinu,
og Rússum þóknanlegir menn
teknir viö öllum forystustörfum.
Mlynar sjálfur neyddist til aö
flýja land nokkrum árum siöar.
Ungverskur
áfellisdómur
Hún Agnes mln Heller, góö-
kunningi ýmissa vina minna I
Búdapest, nú háskólakennari i
Ástraliu viö sömu deild og Jóhann
Páll Arnason, hún var ekkert ab
skera utan af fyrirlitningu sinni á
þessari undansláttarpólitik fang-
anna i Kreml: Þaö voru þessir
„samningar” sem Rússar þurftu
helst á aö halda, eins og á stóö.
Imre Nagy okkar Ungverja sýndi
þó manndóm fallinn, og Rússar
tóku hann af lifi hálfu öðru ári eft-
ir uppreisnina án þess aö þeir
gætu veifaö nokkurri játningu eöa
iörun framan i heiminn. 10 árum
siöar „semjiö” þiö um pólitiskt
sjálfsmorö, þaö er vesældómur
sem aldrei fær uppreisn.
Uppreisn i fræðimennsku
Væri Mlynar betur kominn
dauöur? Ekki held ég þaö, og er
litill vor hetjuskapur eöa skiln-
ingurá pislarvætti! En mér kæmi
ekki á óvart þótt einhverjum hug-
myndafræöingum sovéskrar ætt-
ar þyki Mlynar illa hafa launaö
lifgjöfina. Hann er nefnilega for-
ystukraftur i hópi útlaga Tékka
sem stunda rannsóknir á sovét-
skipulaginu, einkum sovéska
kerfinu i Tekkóslóvakiu og þá
með „voriö i Prag”, sem þunga-
miöju. Þegar eru komin út 15 fjöl-
rituö hefti, og get ég útvegaö aö-
gang aö þeim. Sýnist mér enginn
efi leika á þvi aö þessi fræöi-
mennska Mlynars og annarra
þeirra, sem kusu fremur lif en
hetjuskap, hafi borið sýnilegan
ávöxt hjá öllum frummælendum
á Parisarráöstefnunni. Meö rann-
sóknum þessum hafa afmarkast
betur en áöur þeir þættir valda-
byggingarinnar sem gera þjóöfé-
lagsgeröina „sovéska”, og þaö
veröur einkar skýrt hvaö þeir
ganga þvert á alla sósialiska arf-
leifö, bæöi hugmyndalega og póli-
tiskt.
Kveðjurvegna Kafka
1 þessum heftum ýmsum er
rakin mjög nákvæmlega sú saga,
hvernig sovéska kerfið var flutt
mn i Tékkóslóvakiu og meö hvaða
átburöum þaö breiddi úr sér eins
og krabbamein uns það haföi hel-
tekib þjóðfélagslikamann. Viö aö
lesa þá lýsingu gerast frásagnir
rithöfundarins Kafka æöi áleitn-
ar, stilfærsla hans ætti hér vel
viö. Ekki aö ófyrirsynju aö
Kafka, löngu dauöur, var á bann-
lista, og engin tilviljun heldur aö
bókmenntafræðingurinn Eduard
Goldstflcker, sérfræðingur i
Kafka, var einn af hugsuöum um-
bótasósialismans i Tékkóslóvakiu
á árunum 1966 - 68. Stillilegur og
óræöur á svip sat hann viö há-
borðið á Parisarrábstefnunni,
heilsaöi mér elskulega og baö fyr-
ir góöar kveðjur til kunningja
sinna á Islandi þeim er hann
muna frá heimsókn þeirra, hans
og Hejzlars i ágúst 1978. Þeir voru
hér þá i boöi Tékkóslóvakiunefnd-
arinnar. Kem ég hérmeö á fram-
færi kveðjum frá þeim báöum,
Hejzlar úr Sviþjóö og Goldstucker
úr Englandi.
Lykiil að
Póllandi
En er þetta ekki allt liöin saga,
koma okkur þessi 13 ára gömlu
Lögfræöingurinn Zdenek Mlynar
var af gömlu valdstjórninni i
Prag settur til að rannsaka,
hvaða breytingar þyrfti aö gera á
stjórnkerfinu til að hraða mætti
framsókn sósialismans. Niður-
staða hans: afnema valdaeinokun
Flokksins og koma á lýðræði. Við
vaidatöku Dubceks I Flokknum i
janúar 1968 varð Mlynar einn af
riturum miðstjórnar. Rúmu ári
siðar var hann oröinn starfsmað-
ur skordýradeildar náttúrugripa-
safnsins i Prag. Stefnan hafði
nefnilega verið sett á „raungerö-
an sósialisma”.
umbrot i Tékkóslóvakiu nokkuö
viö? Er ekki nær aö beina athygl-
inni aö Póllandi? Þvi ekki þaö,
gegndi Mlynar i ræöu sinni, en
Tékkóslóvakiu 1968 og Pólland
1980/81 ber aö skoöa I ljósi þróun-
ar sama kerfis, sovétkerfisins i
báöum löndum. „Raungeröur só-
sialismi” var bein afleiöing af
ósigri „vorins i Prag”. Hvar-
vetna var hert á pólitisku eftirliti,
umbótasósialistar og aörir sem
„hugsa ööruvlsi” gersamlega úti-
lokaöir frá öllum áhrifum. Ævin-
týramennskan I efnahagspólitik
Giereks hlaut aö enda meö ósköp-
um úr þvi aö ekki leyföist nein sú
lýöræöislega umræöa um valkosti
sem heföi getaö stöövaö hana.
Solidarnosc er varnarsamtök
verkafólks, en um leið pólitiskur
vettvangur fyrir hugmyndir, um-
ræöur og kröfur sem eru bannab-
Pólski öreiginn 1981: „Gerir ekk-
ert til, við búum þó alltént við
sósialismann.”
ar i kerfi Flokks og rikis. Efna-
hagskreppan varö aö pólitiskri
kreppu sem Solidarnosc er aö
leitast vib ab leysa aö lýöræöis-
legum hætti I átökum og sam-
vinnu viö opinbera kerfið, en I
fullri óþökk þess. Nauösynin á þvi
aö uppræta þaö pólitiska kerfi
sem aðeins er tæki til fram-
kvæmdar ákvöröunum en ekki
vettvangur til mótunar ákvarö-
ana er jafn brýn I Póllandi nú og
hún var fyrir okkur i Tékkósló-
vakiu 1968. Munurinn er sá, aö hjá
okkur i miðstjórn tékkneska
Flokksins var þetta fræöilegt viö-
fangsefni sem við héldum aö viö
gætum leyst i friði og afskipta-
leysi, en I Póllandi er þetta bit-
bein opinna pólitiskra átaka. Og
er ekki pólitlkin sannari sem
átakamál en sem fræöimennska?
Svo spuröi Mlynar hinn tékk-
neski og haföi sinar ástæöur til.
Ekki stóö á þeim spænska Axcar-
ate aö svara slikri spurningu ját
andi.
Hjalti Kristgeirsson
Verkalýösforinginn Walesa andspænis hinni sovésku „real-sóslalisku”
ásjónu kenningarinnar: Enn er þörf á baráttu fyrir verkalýösvöldum.