Þjóðviljinn - 13.01.1982, Síða 10

10 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Miövikudagur 13. janúar 1982.
Magnús H. Gíslason skrifar um bækur
,.Má cg ckkiciga annaft lambið þitt, Grána min”?
SAUÐKINDIN,
landið og þjóðin
Til er bókaútgáfu-
fyrirtæki, sem nefnist
Bjallan. Það lætur ekki
mikið yfir sér, býr við
þröngan og kannski
ekki beinlinis nýtisku-
legan húsakost að
Brekkugötu 3 A, ber
ekki mjög auglýsinga-
bumbur en einbeitir
orku sinni að þvi, að
gefa út þær bækur
einar, sem ótviræður
fengur er að.
Skömmu fyrirsiöustu jól kom
út hjá Bjöllunni bók, sem hefur
algjöra sérstöðu i jólabókaflöð
inu. Og í raun og veru er ekki
hægt að flokka hana með hinum
svonefndu jólabókum. Sá, sem
hefur hug á að verða sér út um
þessa bók geturalveg eins keypt
hana i janúar eins og desember.
En skynsamlegast er þó að láta
það ekki dragast úr hömlu þvi
„,allt eyðist, sem af er tekið”.
Það kemur þvi naumast að sök
þó að þau orð, sem rituð voru
um þessa bók fyrir jólin og
ætluð voru til birtingar hér i
blaðinu þá, lentu utangarðs i
jólaösinni. Eftil villná þau bara
betur tilgangi sinum nú, þegar
blöðin eru ekki lengur yfirfull af
bókadómum og ritfregnum.
Og hver er hún þá, þessi nýja
Bjöllubók? Jú, hún nefnist
Sauðkindin, landið og þjóðin og
er höfundur hennar dr. Stefán
Aðalsteinsson, búfjárfræðingur.
Efninu skiptir höfundur i 16
megin kafla: Nokkur heiti á
sauðfé og sauðfjárrækt. Villifé.
Hversvegna var sauðfé tamið?
i Tamið sauðfé. Helstu nytjar af
Isauöfé. Uppruni islenska fjárins
og helstu einkenni. SambUð
manns og sauðkindar á Islandi f
• 1100 ár. Fjárhús. Beít sauðfjár.
ISauðfjárhald. Sjúkdómár i
sauðfé. Heyöflun og vetrar-
fóðrun. Fengitfmi, frjósemi áa
• og sauðburður. Forystufé. Fjár-
hundar. Fé í sögum og
skáldskap. Þá er ýtarleg
atriðisorðaskrá, getið helstu
• heimildarrita og þeirra rita,
I_______________________________
sem myndir hafa verið fengnar
úr og loks er myndaskrá.
t formála segir höfundur
m a.:
„Bókin, sem hér kemur fyrir
almenningssjónir, er fyrsta
bókin, þar sem reynt er að
draga saman á einn stað marg-
háttaðan fróðleik um, islensku
sauðkindina. t bókinni er rakinn
uppruni fslenska fjárins og
helstu sérkenni þess, en megin-
efni bókarinnar fjallar um það
hvernig tslendingar notuðu
sauðkindina sem húsdýr til þess
að gcta lifað i landinu”. (Lbr.
blaðam). thinum undirstrikuðu
orðum er raunar tekið undir þá
staðhæfingu dr. Halldórs Páls-
sonar, fyrrv. búnaðarmála-
stjóra að ,,án sauðkindarinnar
hefði tsland verið óbyggilegt
menningarþjroð frá upphafi
vega”. Nú eru þetta að visu orð
manna, sem unna sauðkindinni
okkar umfram flest annað. Og
fráleitt verður undir þau tekið
af Svarthausum þeim ýmsum,
sem telja sauðkindina meðal
þeirra mestu neimvætta, sem
þjakað hafa þetta land. t
aum kunarverðri sjóndepru
sinni átta þeir sig ekki á þvf, að
án landvistar þessarar skepnu
væru þeir sjálfir ekki til, —
raunar bættur skaðinn.
Og hvernig hefur þá dr.
Stefáni Aðalsteinssyni tekist að
draga saman þennan „marg-
háttaða fróðleik” og færa rök að
þvi að sauðkindin hafi, öðru
fremur gert þjóðinni mögulegt
að lifa 1 landinu? Litum nánar á
það.
t fyrsta kafla bókarinnar
nefnir dr. Stefán nokkur heiti á
sauðfé og sauðfjárrækt. Sveita-
fólk mun þekkja þau öll en varla
þarf langa leit hér á götum
höfuðborgarinnar til að Ijóst
verði að þar eru sum þeirra
óskiljanleg nema kannski
tiunda til tuggugasta hverjum
manni, sem þú mætir. Engum
væri óhollt aö skilja merkingu
þessara orða þótt hann þurfi
ekki að nota þau við dagleg störf
og þarna er þau að finna. •
1 fimm næstu köflum bókar-
innar er fjallað um villifé,
hvernig menn gerðu sér það
undirgefið og lærðist að nota af-
urðir fjárins til fæðis og klæða.
Þessu næst vikur höfundur að
uppruna og helstu sérkennum
islenska fjárins, sem hingað
hafi komið með landnáms-
mönnum, en fé af sömu grein er
nú aðeins til á örfáum stöðum i
Norður-Evrópu.
Dr. Stcfán Aöalsteinsson
1 kaflanum um sambúð
manns og sauðkindar er fyrst
sagt frá fráfærum, með
hverjum hætti þærfóru fram og
hvernig sauðamjólkin var notuð
til matargerðar. Fráfærur
tiðkast nú ekki lengur á tslandi
en eru þó ekki svo langt að baki,
sem ýmsir kynnu að ætla. Á
Austurlandi var siðast fært frá
að Vaðbrekku á Hrafnkelsdal
sumarið 1942 en á Krikjubóli i
önundarfirði sumarið 1951, og
lauk þar með langri sögu.
Þar ræðir dr. Stefán um
sláturtiðina og hvemig menn
nýttu sauðfjárafurðirnar til
fyllstu hlýtar. Þaðmá nýta bók-
staflega allt af sauðkindinni
nema jarminn, var einhvern-
tima haft eftir Páli minum
Zóphóniassyni, og gat verið
bæði i gamniog alvöru mælt, en
Páll var maður stórgáfaður og
gat komist flestum mönnum
skemmtilegar að orði.
Þá er komið að ullinni, með-
ferð hennar og þýðingu, gær-
unum, sem skófatnaður og sjó-
klæði tslendinga voru öldum
saman gerð af og beinum,
hornum og sauðataðinu er
heldur ekki gleymt. — Lýst er
gerð fjárhausa og hvernig
bygging þeirra hefur þróast frá
fyrstu tið til þéssa dags.
Lengsti kaflinn i bók dr.
Stefáns fjallar um sauðfjárbeit-
ina og hvernig henni hefur verið
háttað gegnum aldirnar og áhrif
hennar á gróðurlendið. Það
hefur reynst mörgum viðkvæmt
umræðuefni og tilfinningahita
stundum gætt um of á báða
bóga. Auðvitað hefur sauð-
kindin oft gengið nærri landinu
og átt sinn þátt i þeirri gróður-
eyðingu, sem orðið hefur. En
fleira kemur til. Veðurfar og
náttúruKl hafa einning markað
sin spor, eins og dr. Stefán
bendir á. Og hvernig verða
gróðurvemdarsjónarmið sam-
ræmd sumum stórvirkjunar-
áformum? Skyldu ekki ýmsir
eiga þarna högg i annars garð
þegar á allt er litið?
1 kaflanum um sauöfjárhald
er rætt um fjármörk, afréttir,
göngurréttir og fjárrekstra. At-
hyglisvert er, að nöfn á sumum
fjármörkum á Hjaltlandseyjum
eru hin sömu og á tslandi t.d.
miðhlutað — middlet or grind,
fjöður — fidder, hangifjöður —
hingin Widder, biti — bit, stýft
— stoo, stúfrifað — bit i de stoo,
gagnbitað — gong bit. Nefndir
eru nokkrir helstu sauðf jársjúk-
dómar, fjallað um heyöflun og
vetrarfóðrun, fengitima, frjó-
semi áa og sauðburð. Sérstakur
kafli er um forystufé en það er
óþekktnema á tslandi. Mun þvi
þó hafa farið fækkandi hér á
siðari árum, eftir að vetrarbeit
lagðist niður að mestu. Enn er
það þó allviða við lýði og til
munu þeir vera, sem leggja sér-
staka stund á ræktun þess. Er
það vel þvi að sjónarsviptir væri
að þessum merkilegu skepnum
sem búa yfir þeirri skynjun,
sem mannlegir vitsmunir fá
engan fangstað á. Og eins og
vænta mátti gleymir Stefán ekki
að geta fjárhundanna, sem
jafnan hafa verið mönnum
ómetanlegir við alla fjárgæslu.
Þeir eru nú fátiðari en áður og
kunna ástæðurnar að vera þær
sömu og leitt hafa til fækkunar
forystufjárins. En hlutverki
góðra fjárhunda lýkur ekki á
meðan sauðkindin er til i land-
inu. Siðasti kafli bókarinnar
fjallar svo um fé i sögnum og
skáldskap. 1 bókinni er mikill
fjöldi mynda og margar þeirra
hreinustu gersemar.
Auðvitað er þessi bók dr.
Stefánsekki alfullkomin, frekar
en önnur mannanna verk. Allt
um það er hún einstæð‘i sinni
röð og I senn ákaflega fróðleg og
skemmtileg. Þar er fléttað
saman fortið og nútið, söguirni
og deginum, sem er áð liöa. Fæ
ég ekki betur séð en bókin sé
kjörin til kennslu i skólum.
Hafi dr. Stefán og Bjallan
heila Þökk. _moh
Landssambandið
gegn áfengisbölinu:
Hætt verði
vínveitingum
á vegum hins
opinbera
A fulltrúafundi Landssam-
bandsins gegn áfengisbölinu sem
haldinn var 28. nóvember sl. var
samþykkt skorinorð ályktun gegn
áfengisbölinu. Þar er skorað á
stjórnvöld og almenning ,,að
vinna af heilum hug og fullri
djörfung gegn þvi þjóðarmeini
sem áfengisneyslan vcldur”. ^
I ályktuninni er minnt á nokkur
atriði sem verði til þess að draga
úr áfengisneyslu og afleiðingum
hennar:
1. Vinveitingum á vegum hins
opinbera verði hætt með öllu
og þann veg sýnt ómetanlegt
fordæmi.
2. Með skattgreiðslureglum
verði ýtt undir að samkomu-
hús og matsölustaðir selji ekki
áfengi, og mætti gera það til
að mynda með skattaiviln-
unum.
3. Leyfisgjald til vinsölu verði
hækkað verulega og þess gætt
við setningu skatt.areglna og
álagningu skatta að enginn
einstaklingur eða fyrirtæki
geti með löglegum hætti
hagnast á sölu áfengis.
4. Allt áfengi verði greinilega
merkt sem hættulegt eitur- og
vanabindandi fikniefni með
varúðarmiðum á neyslu-
umbúðir.
5. Afbrot, slys og dauðsföll, sem
rekja má til áfengisneyslu,
verði skráö, svo og kostnaöur
eftir þvi sem við verður
komið, og þær skýrslur birtar
opinberlega þannig að hverj-
um einum sé auðvelt að bera
þessi gjöld samfélagsins
saman við tekjur rikissjóðs af
áfengissölu.
6. Beitt verði þeim hömlum sem
Alþjóðaheilbrigðismálastofn-
unin hefur bent á til að draga
úr áfengisneyslu, svo sem
hækkuðu verðlagi og fækkun
útsölustaða.
7. 011 áfengissala frá Afengis- og
tóbaksverslun rikisins verði
skráð á nafn, svo sem gert er
við löglega sölu ýmissa ann-
arra vanabindandi efna.
8. Hætt verði að senda áfengi i
pósti eða á annan hátt til staða
þar sem ekki eru áfengisút-
sölur.
9. Nýir útsölustaðir áfengis
verði ekki opnaðir nema meiri
hluti af ibúum staðarins eða
bæjarhverfisins hafi látið i
ljósi ótvíræðan vilja sinn til
þess við almenna atkvæða-
greiðslu, og gömlum útsölu-
stöðum verði lokað að fullu
þegar meiri hluti ibúanna á
staönum eða i bæjarhverfinu
krefst þess meö sama hætti.
10. Framfylgtverði áfengislögum
og engin undanlátssemi sýnd,
þar með stöðvaður innflutn-
ingur á sterkum bjór, inn-
flutningur og bruggun úr
hraövingeröarefnum, og
hvers konar auglýsingastarf-
semi bein og óbein stöðvuð.
11. Rikisfjölmiðlum verði beitt
markvisst til þess að upplýsa
og undirstrika hve varhuga-
vert efni áfengi er. Þá skal
varað við þeirri óraunhæfu og
villandi mynd, sem oft kemur
fram i þvi skemmtiefni sem
flutt er, t.d. i sjónvarpi.
12. Stjórnvöld auki mjög verulega
. fjárframlög til Afengisvarna-
; ráðs svo að grundvöllur
skapist til skipulegra, mark-
vjssra og virkra fyrirbyggj-
andi aðgeröa að frumkvæði
opinberra aðila.
Þá leggur fundurinn áherslu á
stóraukin framlög frá rtki og
bæjar- og sveitarfélögum til
bindindissamtaka og annarra
sem vinna forvarnarstraf 1
áfengismálum.