Þjóðviljinn - 29.11.1983, Síða 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Þriðjudagur 29. nóvember 1983
Á rústum mannlegs félags
P.C. Jersild.
Árni Bergmann
skrifar um
bókmenntir
P.C. Jersild:
Eftir flóðið. Skáldsaga.
Njörður P. Njarðvík íslenskaði.
Mál og mening 1983.
Engin skáldsaga er nær umræðu
og áhyggju tímans en þessi - og um
leið er hún þess eðlis, að hugsan-
legar lægðir í baráttunni um kjarn-
orkuvígbúnað hafa ekki áhrif á
gildi hennar.
Sænski rithöfundurinn og lækn-
irinn P.C. Jersild lýsir mannlífi - ef
mannlíf skyldi kalla - á eyju í
Eystrasalti röskum þrjátíu árum
eftir að kjarnorkueldurinn hefur
drepið mikinn meirihluta
mannkynsins og séð til þess að
þeim sem eftir lifa verði ekki
lífvænlegt. Hann „fylgist með þeim
fáu sem eftir lifa“ eins og hann
segir sjálfur í eftirmála. Og sú
mynd sem hann dregur upp er svo
sannarlega ekki til huggunar, eða
til þess að létta undir með þeim
sem reikna út einhverskonar „sig-
urlíkur“ í kjarnorkustyrjöld.
Mannkynið er sjúkt og ófrjótt -
eins víst að hvert það fóstur sem til
verður sé vanskapað. Lífkeðjan er
slitin á mörgum stöðum og jafnvel
þegar einstakir hlekkir hennar sýn-
ast í þann veginn að finna hver ann-
an er eins víst að allt snúist á versta
veg. „Siðmenningin" er hrunin -
boðorðið er að verða fyrstur til að
drepa þann sem nálgast, annars
drepur hann þig. Sæmilega vin-
samleg samskipti manna eru
óhugsandi nema þröngir eiginhags-
munir bjóði.
Hver heldur lífí?
Aðalpersónan er yngsti meðlim-
ur hinnar fámennu byggðar á eynni
og hefur alið aldur sinn mestallan
með sjóræningjum og-lifað af sem
kynferðislegt leikfang skipstjór-
ans. En það er einmitt sýnt á mjög
sannfærandi hátt, að í þessum
heimi „Eftir flóðið" lifir enginn af
nema hann komi að beinum notum
- sem kynferðisvera eða þá vegna
sérþekkingar sem aðrir eiga ekki.
Það er þess vegna sem önnur að-
alpersónan Petsamo, er ekki í
hættu: hann er sá eini sem kann til
lækninga. En sögumaður Auðunn,
er settur í land í upphafi
sögunnar, vegna þess að skipstjór-
inn er orðinn leiður á honum.
Hann er fyrst einskonar þræll hjá
einbúa á eynni, en er síðan tekinn
inn á lægsta þrep lítillar nýlendu
Rolands nokkurs, sem hefur kom-
ist yfir mestallar vopna- og hrís-
grjónabirgðir eyjarinnar. Auðunn
virðist um tíma eiga von í að yfir-
taka lækniskunnáttu Petsamos, en
ástin - grimm og ljót kannski, en
ástin samt - setur strik í reikninga:
Auðunn strýkur með finnskri konu
og gerir henni barn...
Sannfæringar-
kraftur
Sögugáfa Jersilds er ótvíræð og
sannfæringarkraftur hans mikill.
Honum tekst að tvinna saman með
mjög áhrifasterkum hætti bæði
rökvísa framtíðarsýn og þekkingu
á ótíðindum sem hafa þegar gerst
eða eru að gerast. Það sem er kann-
ski óhugsandi verður sýnilegt og
áþreifanlegt. Til dæmis það, hvern-
ig sú tækni hefur dáið sem áður
skapaði ofgnótt flestra hluta,
hvernig skorturinn herðir tök sín á
mönnum sem geta ekki nýtt alls-
konar flóknar tækniafurðir, af því
samfélagið er ekki lengur til og svo
margir tæknilegir tengiliðir slitnir.
Það er líka mikið meistarabragð í
lýsingu Auðuns, sem söguna segir,
að sýna lesendum hvernig eðlis-
greindur piltur er í raun „þroska-
heftur“ vegna þess að mannfélagið
er í rústum.
Sem fyrr segir tvinnar Jersild
saman það sem menn hafa aldrei
reynt og það sem menn hafa þegar
lifað. Hin ömurlega framtíðarsýn á
sér meðal annars rætur í því sem
menn vita um mannlega hegðun á
miðöldum, þegar Svarti dauði eða
aðrar pestir riðu yfir með miklu
mannfalli og neyð. Þær minningar
gera kaflana um endurreisn magn-
aðrar hjátrúar „eftir flóðið“ einkar
sannfærandi. Reynslan úr útrým-
ingarbúðum okkar aldar rennir svo
rökum undir lýsingu Jersilds á því,
hvernig menn geta lifað af, í hel-
víti, annaðhvort sem kynferðis-
þrælar eða sem „sérfræðingar“ - og
verða þá að gæta þess að hleypa
engum nálægt sér sem keppi-
nautum. Því rétt eins og í útrýming-
arbúðum nasista vita eyjarskeggar
Jersilds, að það líf sem þeir eru að
verja í dag af eitraðri grimmd, það
er aðeins gálgafrestur.
Og það þarf reyndar ekki gömul
og ný ótíðindi á borð við Svarta-
dauða og Ásvitsj til að finna vissar
hliðstæður á milli þess sem var og
þess sem kynni að gerast. „Eftir
flóðið“ eru menn metnir eftir þeim
„afnotum“ sem hægt er að hafa af
þeim. Og í tiltölulega mildu og
blönduðu velferðarsamfélagi okk-
ar tíma eru menn í ótrúlega ríkum
mæli metnir á sama veg - ef menn
hafa hörku í sér til að skyggnast
undir þokkalegan umbúnað mann-
legra samskipta.
Það er mikill fengur að þessari
stórmerku skáldsögu. Og Njörður
P. Njarðvík hefur þýtt hana með
miklum ágætum, lesandinn verður
ekki var við annarlegan þýðingar-
keim, og það er ekki farið í felur
með grimmd þessa texta.
ÁB.
Dauðinn í okkar Ufl
Horfst í augu við dauðann.
Tólf íslendingar segja frá
afdrifaríkum viðburðum.
Guðmundur Árni Stefánsson og
Önundur Björnsson skrásettu.
Setberg 1983.
í árvissum flaumi frásöguþátta
og viðtala, sem setur lit á hvert
bókaflóð, vekur þessi bók
fyrirframathygli þemans vegna:
maðurinn andspænis dauðanum.
Um þá hluti eru á síðari árum skrif-
aðar fleiri bækur en fyrr og af öllum
gæðaflokkum vitanlega: feimnin
við dauðann er á undanhaldi og er
það bæði til góðs og ills rétt eins og
þegar óttinn við kynlífið var að
hrynja. Vegna þess, að annarsveg-
ar eiga menn kost á meira frelsi til
að fjalla um hluti sem eru öllum
mikilvægir, hinsvegar er hægur
vandi að banalísera alla hluti og
Bókaforiag Odds Björnssonar
sendir nú frá sér einstæða bók, sem
verið hefur ófáanleg lengi. Þetta er
2. útgáfa „Grasnytja“ eftir sr.
Björn Halldórsson í Sauðlauksdal.
©MMUjííilf
©njn fnt, ftm fwrr DuanM ntnbr
(jttr ttnft nf frlm ófánum uillt,
juttum, frnt Born í lant-rlgn
ftnnitá
DflUDn fáfróbum búrnbum 03 grib-
nuiinum ú 3|Iflnbi
flrifat 2(rið 1731.
0pr-4o, 24. íluanb ftirnii bléma 09 fraurb, rnn
untframm • tWt'* grotnarm jartar ^róba.
9>rentat i Æaupmannafjofn, 1783*
«f augufl 8rib<ri4 0tiln.
fordjarfa þeim í markaðskapph-
laupinu.
Lífsháski
Þessum þáttum má skipta í
tvennt: annarsvegar eru þættir af
þeim sem lenda sjálfir í lífsháska
eða sjá á bak sínum nánustu, hins-
vegar segja prestur, læknir og
björgunarmaður frá sinni reynslu.
Nokkra sérstöðu hefur samtal við
Steindór Steindórsson fyrrum
skólameistara: þar er gamall mað-
ur tekinn tali án þess að hann sé í
rauninni í meiri háska en aðrir
menn jafngamlir. Nokkuð sérstæð-
ur þáttur reyndar - Steindór minnir
þar mjög á karlhross önugt í smá-
sögu Halldórs Laxness, sem ekki
vildi með neinu móti mjúklætast
andspænis dauðanum. Og segir
þessa setningu hér, sem er í raun
einkar gagnorð mannlýsing: „Það
Fyrri útgáfan kom út á vegum
Danakonungs árið 1783, þannig að
þetta víðfræga merkisrit er 200 ára
um þessar mundir. Sr. Björn mun
þekktastur fyrir að vera frum-
kvöðull kartöfluræktunar á ís-
landi, en hann var mikill áhuga-
maður um „gagn það, sem hver bú-
andi matur getur haft af þeim ósán-
um villijurtum, sem vaxa í landar-
eign hans“, svo vitnað sé í undirtit-
ilinn á titilsíðu „Grasnytja“.
Grasnytjar var fyrsta prentaða
bókin um villijurtir á íslandi, og
hún er grundvallarrit allra þeirra
sem áhuga hafa á grasalækningum,
jurtalitun og annarri notkun ís-
lenskra jurta. Slíkur fróðleikur er
nú ekki lengur talinn „kerlinga-
bækur“ í niðrandi merkingu, eins
og tíðkaðist um skeið. Ritlingar
síðari tíma á íslensku um þessi efni
eru meira og minna soðnir upp úr
Grasnytjum. Ritið er 350 blað-
síður.
er aumt ef ekki er einu sinni hægt
að tala illa um mann“.
Annar þáttur mjög sérstæður er
af feiknarlegum alkóhólista, og
margfölduðum sjálfsmorðskandí-
dat: hann skýtur sig og byssan
klikkar, hann ekur eins og óður
maður á mesta umferðarsvæði
heims og sleppur lifandi, hann étur
250 pillur af mogadon og fer í vinnu
daginn eftir, hann kaupir sér vo-
dkakassa og festir upp snöru til að
hengja sig í en man þá eftir um-
vöndunarorðum Guðmundar J.
sem hafði sagt „þín verður fyrst og
fremst minnst sem róna“. Ekki
nema von að Hilmar Helgason sé
mikill forlagahyggjumaðurl
Tvíbent
Um þessa þætti báða og reyndar
fleiri gildir það, að lesandinn tekur
vitnisburðinum sem nokkuð sjálf-
sögðum hlut, sem vel frambæri-
legri blaðamennsku. Höfundar
segja reyndar á þessa leið í formála
bókarinnar: „Það þarf kjark og á-
ræði til að opna sínar leyndustu
hirslur og lýsa sínum dýrmætustu
og um leið viðkvæmustu tilfinning-
um eins og margir gera í frásögnum
sínum“. Þetta er satt svo langt sem
það nær. En þessi lesandi hér getur
samt ekki varist vissri ónotakennd
einmitt þegar talið berst að hinum
„viðkvæmustu tilfinningum", og
hefðu skrásetjarar mátt gæta sín
betur á vissum spurningum. Opin-
skáar játningar eru því miður ekki
nærri alltaf ávinningur þótt mann-
leg forvitni kunni að halda að svo
sé.
Læknir og prestur
Sá þáttur bókarinnar sem er
fróðlegastur, þegar allt kemur til
alls, er viðtalið við Bjarna Hannes-
son skurðlækni. Hann ber fram
með skynsömum og algáðum hætti
viðhorf trausts læknis til ábyrgðar
sinnar, til samskipta við sjúklinga,
til líknardauða hér og í Ameríku og
til stjömudýrkunar á læknum, sem
hann telur að sé í rénum sem betur
fer: við erum að vinna okkar verk
eftir bestu getu, „það er ekkert
ótrúlegt eða spennandi, sem gerist
á skurðstofum", segir hann. Sam-
talið við Bjarna Hannesson er
giska drjúgt til þess að slá á mis-
skilning og fordóma um lækna og
þeirra starf.
Móðirin sem hafði fengið frétt
um skyndilegan dauða sonar síns
rak presti sínum löðrung og sagði:
„Þú lýgur séra Björn!“. Þetta er
eftirminnilegasta atvik í frásögn
séra Björns Jónssonar af göngu
prests í sorgarhús. Það er margt
viðfelldið um þennan kafla, en
Birni fer sem mörgum klerkum
öðrum - þeir draga helst fram
huggun og sigur trúarinnar, að
„þeir sem þiggja vilja fá alltaf þann
styrk sem nægir“ eins og hann segir
á einum stað. Hefði sá málflutning-
ur orðið sterkari ef sr. Björn hefði;
látið meira uppi um þau atvik, þeg-
ar hörmuleg fregn kemur mönnum
til að efast um trú og gæsku guðs og
vekja upp erfiðar spurningar um
réttlæti og refsingu. Séra Björn
minnist aðeins á þessa hluti og segir
sem svo, að við slíkum spurningum
séu engin svör til, engin „mannleg!
svör“. En einmitt leit að þessum
„mannlegu svörum“, sem verða að
sjálfsögðu alltaf ófullkomin mjög,'
hefur orðið kveikjan að mjög eftir-
tektarverðri bók amrísks rabbía
nýverið. „Why bad things happen
to good people" - hvers vegna ber
ógæfan að dyrum hjá góðu fólki?
N ÁB.
Kvæðabók
Jakobínu
Sigurðar-
dóttur
Út er komin í annarri útgáfu
ljóðabók Jakobínu Sigurðardótt-
ur, KVÆÐI. Hún kom áður út árið
1960 en hefur lengi verið ófáanleg.
Jakobína er þekktari sem skáld-
sagnahöfundur en ljóðskáld, en
mörg kvæða hennar hafa orðið vel
kunn, einkum baráttukvæðin.
Þessi nýja útgáfa er aukin ljóðum
sem Jakobína hefur ort síðan
KVÆÐI komu út, sum hafa birst á
prenti, önnur ekki. Meðal þeirra
eru bæði baráttukvæði og mörg
persónuleg ljóð.
Bókin er 154 blaðsíður að stærð.
Jón Reykdal hannaði útlit og gerði
kápu.
Gömul bók um nytjagrös