Þjóðviljinn - 20.11.1984, Side 5

Verður Stalín
endunreistur?
Líklegt að Stalín verði settur á stall aftur í tilefni 40 ára
afmœlis sigursins í heimstyrjöldinni - Hins „sterka
manns“ saknað - En táknar þetta afturhvarf til stjórn-
arhátta Stalíns?
Aö undanförnu hafa menn
tekið eftir ýmsum ummælum í
sovéskum blöðum, sem þykja
bera þvi vitnl að Jósef Stalín
verði á ný settur á stall í So-
vétríkjunum. Líkur benda til
þess, að Stalín verði þá fyrst
og fremst „endurreistur" sem
lelðtogi ríkislns í heimstyrjöld-
Innl síðari, sem Sovétmenn
kalla reyndar Föðurlandsstríð-
Ið mlkla, en hitt er miklu óljós-
ara, hvað verður gert við hfn
dapurlegu ár hreinsananna
miklu 1936-1938 sem kostuðu
ótrúlegan fjölda manna li'fið,
og hjuggu ekki síst mikil skörð
I raðir þeirra sem höfðu haft
hlutverki að gegna í Október-
byttingunni.
Ekki eru nema nokkrir dagar
síðan dagblaðið Sovétskaja Ross-
ía lýsti Stalín sem einum af nán-
um samverkamönnum Leníns.
Slík einkunnargjöf þykir tíðind-
um sæta, því að þótt Stalín fái
stöku sinnum einhverskonar lof,
fyrir hlutverk sitt í stríðinu, er
það sjaldgæft að ljós byltingarár-
anna sé látið skína á hann.
Hreyfanleg
saga
Meðan Stalín var og hét og
næstu 2-3 árin eftir að hann lést
árið 1953 var byltingarsagan
rússneska túlkuð á þann veg, að
Stalín var í öllu hafður hið næsta
Lenín. Um leið voru aðrir bylt-
ingarforingjar, Trotskí, Búkhar-
ín og fleiri, að mestu þurrkaðir út
úr sögunni, nema þegar ástæða
þurfti til að lýsa hlutverki þeirra á
þann hátt, að þeir hefðu verið
svikarar við Lenín og byltinguna
frá upphafi.
Dæmið snerist við á frægu 20.
þingi Kommúnistaflokks Sovétr-
íkjanna árið 1956.Þá hélt þáver-
andi leiðtogi flokksins, Nikita
Khrúsjof, fræga ræðu, þar sem
dregin voru fram mörg dæmi ó-
fögur um „persónudýrkun" og
„lögleysur" Stalíns, sem hefðu
kostað mikinn fjölda saklausra
manna, og þá ekki síst atkvæða-
manna í Kommúnistaflokknum,
lífið. Khrúsjof rakti einnig dæmi
um það, hvernig geðþóttastjórn
Stalíns, sem enginn þorði að and-
mæla, hefði kostað landið miklar
fómir - bæði í heimsstyrjöldinni
og eftir hana, í landbúnaði, tækni
og á fleiri sviðum.
Khrúsjof lauk aldrei því upp-
gjöri sem af stað fór 1956. Eftir
að hann sjálfur var settur frá
völdum 1964 hófst sérkennilegt
ástand, sem mætti líkja við það
að verulegur hluti sovéskrar sögu
hefði verið þurkkaður út, væri að
minnsta kosti ekki lengur til um-
ræðu. Af ádrepu Khrúsjofs var
því eftir haldið, að víst hefði verið
um „persónudýrkun" að ræða og
„brot gegn sósíalísku réttarfari"
en að öðru leyti var ekki farið út í
þá sálma. Forðast var bæði að
ræða í alvöru um Stalín og hlut-
verk hans í sögunni - sem og um
fórnarlömb hans.
Fólkið
veit fátt
Afleiðingin af þessu öllu er
reyndar sú, að yngra fólk í So-
vétríkjunum veit ákaflega lítið
um Stalínstíma. Þegar minnst er á
hreinsanirnar halda menn gjarna
að um nokkra nafnkennda ein-
staklinga hafi verið að ræða og
hafa ekki minnsta hugboð um all-
an þann nafnlausa fjölda sem
fylgdi Búkharín, Zínovéf, Kam-
enéf og öðrum í gröfina. Hins
hafa menn orðið varir, að bæði í
heimalandi Stalíns, Grúsíu, og
svo hér og þar meðal almennings
gerir vart við sig Stalínsátrúnað-
ur, sem, þegar að er spurt,
blandast saman við söknuð eftir
„röð og reglu“ sem menn ímynda
sér að hafi ríkt á hans dögum:
„Hann var maður sem kunni að
Svetlana snýr heim
Hvað réðiþví að dóttir Stalíns sneri heim eftir alllanga
útlegð á Vesturlöndum?
Það hefur orðið alldrjúgt
fréttaefni að undanförnu, að
Svetlana Allilúéva, dóttir Sta-
Ifns, hefur snúið aftur tll So-
vétrfkjanna eftir langa dvöl á
Vesturiöndum.
Svetlana fékk seint á sjöunda
áratugnum leyfi til að fara til Ind-
lands með jarðneskar leifar
seinni manns síns, sem var Ind-
verji. Þá ákvað hún að gerast pól-
itískur flóttamaðurog nauttilþess
aðstoðar bandaríska sendiráðsins
í Dehli. Hún skrifaði bækur um
líf sitt og ákvörðun, sem báru í sér
sérkennilegan tvískinnung. Hún
fordæmdi oft með sterkustu orð-
um það þjóðfélag, sem faðir
hennar hafði átt svo mikinn þátt í
að móta. En um leið mátti greina
í frásögn hennar mikla til-
hneigingu til að réttlæta föður-
inn, og varpa sökinni á mörgum
þeim herfilegum tíðindum sem
gerðust undir hans valdi yfir á
aðra - ekki síst á Bería, yfirmann
leynilögreglunnar.
Ekki hefur skort útskýringar á
ákvörðun Svetlönu síðustu daga.
Sumir menn (meðal annarra sá
gamli Rússlandsfréttaritari Malc-
e e
olm Muggeridge) hafa lagt
áherslu á það, að rússneskir út-
lagar, hvort sem væri á flótta
undan keisara eða sovétstjórn,
eigi öðrum útlögum erfiðara með
að skjóta rótum í nýju umhverfi.
Aðrir benda blátt áfram á það, að
Svetlana sé einmana kona, sem
hafi saknað bama sinna tveggja,
sem hún skildi eftir þegar hún
fór. Enn em þeir til, sem reikna
saman afturhvarf Svetlönu og lík-
ur á því, að á næstunni muni
föður hennar ætlað annað opin-
bert hlutverk í sovéskri sögu en
verið hefur um skeið. Þeir telja
að Svetlana hafi gert einhvers-
konar samkomulag við sovésk
yfirvöld um fyrri syndir sínar.
Þær skuli gleymdar, en í staðinn
komi einhverjar yfirlýsingar frá
Svetlönu um að heima sé best að
vera.
Hinni sérkennilegu rússnesku
þjóðernishyggju, sem í mynd Sta-
líns blandast saman við „sérso-
vésk“ einkenni, gæti verið nokk-
ur akkur í því, að dóttir þess
manns sem á stríðsámnum var
kallaður „generalissimus" væri
ekki hinum megin við landamær-
in þegar hátíðahöldin byrja. Há-
tíðahöldin út af þeim sigri yfir
Hitler, sem enn í dag er sú sjálfs-
réttlæting Sovétríkjanna sem þau
gæta enn rækilegar en Október-
byltingarinnar sjálfrar.
-ÁB
taka til hendinni“, segja menn,
eða eitthvað því líkt.
En ef nú Stalín verður „endur-
reistur", eins og menn sögðu í
stúkunum, mun það þýða aftur-
hvarf til þeirra stjórnarhátta ótt-
ans sem einkenndu hans tíma?
Um það eru menn ekki á eitt
sáttir, en einn þeirra sem svarar
því neitandi er Zdenek Mlynar,
fyrrum miðstjórnarmaður í
Kommúnistafloicki Tékkósló-
vakíu. Hann var einn af sam-
starfsmönnum Dubceks meðan á
stóð vorinu í Prag 1968 og varð að
fara úr landi eftir að hafa einn
þeirra fyrstu undirritað Charta 77
mannréttindaskrána tékknesku.
Mlynar er menntaður í Sovétríkj-
unum og heimavanur í salarkynn-
um valdsins í Austur-Evrópu.
Hvað hefur
breyst?
í Nýlegu viðtali var Mlynar að
því spurður hvers vegna nú ætti
að dusta rykið af Stalín ef ekki
ætti að taka upp hans stjórnar-
háttu. Svar hans var á þessa leið:
„Það eru félagslegar og sálræn-
ar ástæður fyrir því. Hinir öldr-
uðu leiðtogar Sovétríkjanna
sakna gullaldar hugmyndafræð-
anna. Það gera líka margir
óbreyttir þegnar - rétt eins og
menn heyra ítali segja nú um
stundir: „svona lagað hefði aldrei
við gengist á dögum Mussolinis“.
Undir stjórn Stalíns var allt svo
einfalt, segja menn, allt var traust
og í röð og reglu. Allt var eins og
það átti að vera. Þessi einfalda
öryggiskennd er ekki til lengur“.
Zdenek Mlynar telur, að
endurreisn Stalíns muni ekki
tákna eiginlegt afturhvarf til Stal-.
ínstímans vegna þess, hver margt
hafi breyst síðan um 1950. Að
vísu, segir hann, er hið pólitíska
kerfi í grundvallaratriðum hið
sama og þá. En þar á móti kemur,
að valdeinokun flokksins, sem á
sínum tíma hafði gert það mögu-
legt að hefja iðnvæðingu í stórum
stfl og gert ríkinu kleift að þola
gífurleg skakkföll heimsstyrjald-
arinnar, - þessi sama valdeinok-
un er ófær um að þróa áfram iðn-
vætt samfélag.
Mlynar er semsagt meðal
þeirra sem hefur tilhneigingu til
að lfta á „alræði öreiganna“, -
þ.e.a.s. Kommúnistaflokksins,
sem tæki sem að nokkru dugar til
að leysa úr vandræðum vanþró-
aðs samfélags og stjórntæki í
stríði - en telur hinsvegar að það
sé úr sér gengið. Hann tekur
dæmi af því, hvernig það kerfi,
sem skipuleggur allt ofan frá,
ræður verr og verr við verkefni
framleiðslu og eftirspurnar. So-
vétkerfið er ekki lengur virkt,
segir hann.
Langt þóf
Um leið treysta valdhafar ekki
á óttann við lögregluna í sama
mæli og áður. Reynt er í vaxandi
mæli að beita efnahagslegum
tækjum eins og til dæmis mis-
munun í launum til að stjórna
fólki og hvetja til afkasta. (í so-
véskum blöðum hafa að undan-
förnu verið allmargar greinar
sem stefnt er gegn launajöfnuði -
þó ekki hafi þar verið jafn langt
gengið og í Kína að undanförnu
að mæra þá sem gefa fordæmi
með því að „auðga sjálfa sig“).
Mlynar bendir á að meðal al-
mennings og í Kommúnista-
flokknum sjálfum sé áhugi á pó-
litík í lágmarki, en þeim mun
meiri eftirspurn bæði eftir neyslu-
vamingi og hagnýtum ráðum. Að
öllu þessu samanlögðu telur
hann, að hægt og bítandi og með
mikilli varfærni muni hin pólit-
íska forysta landsins þreifa fyrir
sér á næstu árum með efnahags-
legar umbætur, sem muni fyrst og
fremst einkennast af auknum
áhrifum sérfróðra manna ýmis-
konar, tæknikrata. Hann telur,
að þótt ekki verði um lýðræði að
ræða, sem því nafni má nefnast,
þá sé Kommúnistaflokkurinn að
verða hentugra tæki en áður til að
koma á framfæri áhugamálum
hinna ýmsu hagsmunahópa.
Það er ekki gott að vita. Hitt er
víst, að hverjar sem kynnu að
vera innanríkisástæður fyrir eins-
konar uppreisn æru Jósef Stalín
til handa, er ljóst, að með slíkri
endurreisn mundi enn dýpka það
bil sem er á milli sovéskrar hug-
myndafræði og viðleitni fjöl-
margra evrópskra sósíalista og
„evrópukommúnista" til að
hafna freistingum alræðisins.
Með þeim formerkjum sem Enr-
ico Berlinguer, nýlátinn formað-
ur Kommúnistaflokks Ítalíu, setti
fram í fleygum orðum: „sósíal-
ismi í frelsi“. -ÁB
UMSJÓN: ÁRNI BERGMANN
ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5