Þjóðviljinn - 15.11.1986, Page 8

MENNING
Skákþraut á hvolfi
SJón:
Drengurlnn með röntgenaugun
Ijóð
Mál og menning 1966
Ef ég ætti að gera ljóðum Sjóns
makleg skil, trúr þeim anda sem
er í ljóðunum og trúr þeim
kenndum sem þau kveiktu - eða
kveiktu ekki - við Iesturinn, væri
auðvitað réttast að notast við ó-
sjálfráða skrift (ég man því miður
aldrei drauma mína), láta dulvit-
und mína tala því sennilega er
hún eini hlutinn af mér sem er fær
um samræðu við þessa ljóðlist.
En ef ég gerði það myndi enginn
skilja mig. Og ef enginn skildi
mig myndi ég ekki gera ljóðum
Sjóns makleg skil. Þetta er
vandamál.
GUÐMUNDUR A.
THORSSON
Þessar hugleiðingar eru ekki
gersamlega út í hött, því enn er
súrrealisminn róttækasta uppgjör
listarinnar við skynsem-
ishyggjuna sem til er, skynsemin
og tungutak hennar - allar klisj-
urnar sem við burðumst með -
fær rauða spjaldið endanlega. Og
ekki fyrir litlar sakir: þegar súrre-
'alisminr) er að gerjast hafði skyn-
semin anað út í mestu dellu
mannkynssögunnar, heimsófrið-
inn mikla; ályktun hafði verið
dregin af ályktun af ályktun og
æmum hagleik og viti beitt til að
smíða ný tól, og allar þessar gáfur
myrtu í gamni miljón manns. í
þessu samhengi reis súrrealism-
inn upp sem siðleg hreyfing alvar-
lega þenkjandi manna sem of-
bauð rugl skynseminnar og tefldu
fram í staðinn skynsemi ruglsins,
fegurð hins ljóta, þroska hins
barnslega, markvísi fjarstæðunn-
ar. Hrollvekjan var hugljúf, eró-
tíkin saklaus, veruleikinn
draumur og draumurinn vem-
leiki. Og sem félagsleg og
stjórnmálaleg hreyfing er súrre-
alisminn enn fullkomlega tíma-
bær, skynseminni er enn ofviða
að draga siðlegar ályktanir, því
hæfileikanum til að hugsa beita
stjórnmála- og vísindamenn jafn-
an til að réttlæta óhæfuna.
Hið furðulega gerðist: fyrir
nokkmm árum gekk vofa í ljós-
um logum um Fjölbrautaskólann
í Breiðholti - vofa súrrealismans.
Eftir öll þessi ár var hann loksins
kominn til íslands sem hreyfing.
Aður hafði hann aðeins verið til í
formi bókmenntalegra áhrifa,
einu skáldin sem beinlínis ortu
súrrealískt voru Laxness í sínum
Unglíngi og Jóhann Hjálmarsson
í fyrri bókum sínum. Arin í kring-
um ’80 munu aldrei komast á
spjöld bókmenntasögunnar sem
mikill gróskutími því þá var
skandinavíska umræðuskáld-
sagan í blóma, en einmitt á þess-
um tíma var sitthvað á kreiki neð-
anjarðar sem verður örugglega
spennandi viðfangsefni fyrir fé-
lagslega bókmenntafræðinga.
Eða hvað veldur því að allar þess-
ar pönksveitir fara á stjá með
metnaðarfulla texta? Af hverju
þótti þeim svona gaman að spila
falskt? Hvað er það í tíðinni sem
gerði Einar Má að metsölu-
skáldi? Og hvernig víkur því við
að drengstaular vart komnir af
barnsaldri taka að leggja stund á
súrrealíska starfsemi í Breiðholti
þar sem ekkert var nema ar-
mæða, strit og botnlaus heimska
ef marka mátti realísku skáld-
sögurnar frá þessum tíma?
Haft er eftir Octavio Paz:
„Markmið súrrealismans er ekki
endilega í sjálfu sér að skapa ljóð,
heldur öllu fremur að umbreyta
mönnum í gangandi ljóð.“ Þegar
Sjón spókar sig í bænum eða
heldur ræðu á fundi er hann ein-
mitt gangandi ljóð; hann er súrre-
aiísk starfsemi. Ég gæti því
aliteins ritdæmt klæðaburð hans
eða nefið á honum. Ljóð hans
þurfa þannig á hans eigin persónu
að halda, eigi þau að ná fullum
áhrifum, þau eru gerð fyrir
ákveðið andrúmsloft, í þeim er
einhver mórall sem er á skjön við
hefðbundið háttarlag ljóðaunn-
Sjón (Sigurjón B. Sigurðsson). Ljósm. Robert Guillemette.
andans sem kýs að vera einn með
ljóðunum. Þetta eru ekki ljóð
lýrir íhugul vetrarsíðkvöld og
koníakskakó. í þeim er sífellt
reynt að ná hinum óvæntu stund-
aráhrifum. Allt skal vera út í
hött. Skákþraut á hvolfi, eins og
eitt ljóðið heitir. Svona er annað
ljóð, sem heitir Dagur og nótt:
Þá eru konurnar úr volgu gleri
börnin og læknarnir sakleysisleg
trén rótföst í enni skáldsins
fuglarnir með regnboga ístað höfða
lögregluþjónarnir tunguskornir
húsin berfœtt og hlœjandi
ogöfugt
Þetta er velheppnaður súrreal-
ismi, ég veit að vísu ekki hvers
vegna, dulvitund mín geymir
væntanlega svarið. Annað ljóð
sem sýnir Sjón í sínum besta ham,
er Postulínssólin:
Fuglsaugun eru litlaröskjur
sem geyma
grænt brúðuhöfuð
óttaslegna unglinga
ölvaða reglustiku
mælikvarða álengdir andardráttarins
í leynihólfi er hrafnsfjöður
ogskammbyssa hlaðin brennunetlu-
fræjum
í sumum öðrum ljóðum finnst
mér hins vegar örla á stælum og
erfiðismunum í frumleikanum;
lesandinn fer að vænta hins
óvænta, Sjón á alltaf á hættu að
lenda í að hljóma eins og popp-
texti frá 1967 þegar allt var svo
æðislega fjólublátt. En yfirleitt
þræðir hann einstigið, þótt stöku
sinnum skjóti upp kollinum app-
elsínur og þeyttur rjómi. Ljóð
hans eru vissulega hrá og þar er
látið vaða á súðum og margri
blóðslettunni er þar ofaukið, en
við nánari lestur má örugglega
greina nokkuð persónulegt
táknmál sem er sá rauðþráður
sem rippar bókina saman. Hér
gefst ekki tóm til að leggja það
skipulega niður fyrir sér, en vel
má ímynda sér að ef maður eltir
fugla, hendur, augu og kvenlík-
amann markvisst í gegnum bók-'
ina, svo handahófskennd dæmi
séu tekin, megi henda reiður á
ruglinu.
Manni skilst að nú sé uppi að
hræra ólíku saman í anda
póstmódernismans - meira að
segja Hallgrímskirkja þykir töff
fyrir það hvað hún er mikið kitsj -
glundur. Súrrealismi Sjóns á
nokkuð vel við þann tíðaranda,
og í ljósi þess held ég að það sé
sniðugur leikur hjá Máli og
menningu að gefa út heildarsafn
Sjóns: ljóð hans eru að mörgu
leyti hrá og yfirborðsleg, lit-
skrúðug og yfir þeim er viss stæll.
Með framtakinu sýnir forlagið að
það er lifandi og tekur áhættu og
slíkt er ekki einungis guðsþakk-
arvert, heldur og beinlínis
nauðsynlegt bókmenntalífinu í
landinu. Hvort Sjón er með þessu
að reynast Medúsu einhver Pers-
eus hef ég aftur á móti ekki hug-
mynd um, ég vona ekki.
Frágangur allur til fyrirmynd-
ar, nema ég vil láta beygja orðið
hönd eins og orðið köttur, og eins
get ég ekki að því gert að mér
finnast myndirnar í bókinni hálf
spílberglegar. .
BAKSLAG
Selló-
tón-
leikar
Tónleikasókn undirritaðs hef-
ur að mestu legið niðri undan-
fama viku og því frá fáu að segja á
þeim vettvangi. Heldur var baga-
legt að missa af Tónlistardögum
þjóðkirkjunnar, sem fóru fram í
Dómkirkjunni um daginn, en þar
mun hafa verið margt um góða
drætti. Og svo var einsöngsdebut
í Gamla Bíói, sem fara af býsna
fallegar sögur og segja mér kunn-
ugir að debútantinn, Kristni Sig-
tiyggsdóttir sé nú þegar í hópi
okkar bestu söngkvenna.
Pó drattaðist ég á tvenna tón-
leika í Norræna húsinu og það
undarlega, var að þetta voru
hvorttveggja sellótónleikar.
Peir fyrri voru um fyrri helgi og
þar kom fram finnskur selló-
leikari. Pauli Heikkinen og naut
góðrar aðstoðar David Knowles
píanóleikara. Var gaman að
heyra þá leika m.a. tilbrigði við
tema úr Júdasi Makkabeusi eftir
Beethoven og einnig gerðu þeir
Séra Gunnar Björnsson sellóleikari.
„Arpeggione“ sónötunni eftír
Schubert prýðileg skil. En ljúfast
var þó að heyra örstuttar „Met-
amorfósur“ eftir Sallinen, sem
Heikkinen lék einn og óstuddur.
Það var hreinn og beinn og eðli-
legur leikur.
Hinir tónleikarnir voru s.l.
miðvikudag, þ.e. hádegistón-
leikar. Par var Gunnar Björnsson
að verki, með tvær Bach-svítur
og mikil lifandis skelfingar ósköp
skemmti ég mér vel. Gunnar er
einsog allir vita í flokki fremstu
sellóleikara hér á landi, þó hann
sinni öðrum störfum megnið af
tímanum. Leikur hans er bæði
fágaður og skapmikill í senn og
fullur af óvæntum húmor og
smekklegri sérvisku. Svíturnar
voru þær í C dúr og Es dúr og er
erfitt að gera upp á niilli þeirra.
Þó er mér sérstaklega minnistæð
meðferð Gunnars á Gavottu
þeirrar fyrri, hún var ótrúlega
nett og fyndin. Meira af þessu.
Takk.
Slnfóníutónleikar í Háskólabíói s.l.
fimmtudag.
Stjórnandi Arthur Weisberg.
Elnleikarl Rut Ingólfsdóttir, fiðla.
Efnisskrá: Herbert Ágústsson....
Tvær myndir
Alfredo Casella....
Flðlukonsert í a moll
Jean Sibellus....
Sinfónla nr. 2 í D dúr
Arthur Weisberg stjórnaði enn
sinfóníutónleikum s.l. fimmtu-
dag. Heldur voru það nú átaka-
litlir tónleikar og lifnaði aldrei sá
eldur sem maður hafði vonað
samkvæmt góðum loforðum fyrr í
haust. Kannski var prógrammið
alltof einlitt, þrátt fyrir frum-
flutning á „íslensku" tónverki,
þ.e. „Tvær tónamyndir“ eftir
Herbert H. Ágústsson. Verk
Herberts var í upphafi tónleik-
anna og yfir því heldur látlaus en
hressilegur blær, þó ekki lyfti það
manni í neinar hæðir andans. En
það er samið af góðri kunnáttu,
sem reyndar kom ekki á óvart, en
„humorinn" í því er heldur venju-
lcgur og slitinn, með tilvilj'ana-
kenndum ívitnunum í stef úr ýms-
um áttum. Þær tíu-tólf mínútur,
sem tekur að flytja verkið, virtust
því nokkuð langar að þessu sinni
og held ég að nokkuð megi kenna
slöppum flutningi.
Þetta var þó hátíð hjá fiðlu-
konsert eftir Alfredo Casella og
reyndar langt síðan að maður
hefur heyrt svo leiðinlegt verk á

sinfóníutónleikum. Það má ef-
laust flokka þetta undir „nýklass-
ík“ án þess að það varði við lög,
en svoleiðis flokkun segir ekki
mikið að mínum dómi. í rauninni
er svona músík alveg stíllaus og
tíma- og staðlaus. Þar sitja bara
klisjurnar og hugmyndakrepþan í
fyrirrúmi og sér maður ekki neina
ástæðu að endurvekja svona
mússólínipródúkt hér uppá fs-
landi. Nóg eru hryðjuverkin samt
og ekki á þau bætandi. Hinsvegar
verður því ekki neitað, að fiðlu-
leikur Rutar Ingólfsdóttur var
fallegur þetta kvöld, einsog
reyndar margoft áður. En henni
tókst samt ekki að blása lífi í
þennan draug frá 1928 og
Weisberg gerði varla tilraun til að
hjálpa uppá sakirnar.
Lokaverkið, sinfónía nr. 2 eftir
Sibelius, var ekki endilega það
sem mann dreymdi um að heyra
eftir þessi ósköp. Þó er hún vissu-
lega í hópi bestu verka þeirra sem
gengu í spor Tsjækofskfs í lok
fyrri aldar og þaraðauki full af
makalausum sérkennum Sibe-
líusar, sem ná fullri stærð í fjórðu
og fimmtu sinfóníunum. En til
þess að hún virki þarf að leika
hana af miklu meiri áhuga og ör-
yggi en þarna var gert.
Nei, því verður ekki á móti
mælt, að þessir tónleikar voru
bakslag, miðað við það sem á
undan er gengið í vetur. En við
skulum samt bera höfuðin hátt,
sesónin er rétt byrjuð og áreiðan-
lega margir góðir dagar framund-
an.
LÞ
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN | Uugardagur 15. nóvember 1986