Þjóðviljinn - 20.12.1986, Síða 15

MENNING
Jón Thor Haraldsson
Hvítbók um „Drengsmálið“
Réttvísin gegn Ólafi Friðrikssyni
Heimildir.
Pétur Pétursson og Haraldur Jó-
hannsson sáu um útgáfuna.
Reykjavík, 1986.
Þetta rit er hið sextánda í Rit-
safni Sagnfræðistofnunar. Har-
aldur Jóhannsson gerir í örstutt-
um formála svofellda grein fyrir
tilurð þess: „Að ósk Jóns Guðna-
sonar dósents kom ég að máli við
hann á vinnustofu hans í Árna-
garði í janúar 1985. Sýndi hann
mér þar þriðja hluta þessarar
bókar í hreinriti og kvaðst hafa
hug á að gefa út í ritsafni Sagn-
fræðistofnunar skjöl, sem lytu að
„drengsmáli“ Ólafs Friðriks-
sonar. Bað hann mig að sjá um
útgáfu þeirra. Ég sagðist halda,
að Pétur Pétursson þulur hefði
þegar safnað skjölum þessum
saman. Kom það á daginn við eft-
irgrennslan. í fórum sínum átti
hann ljósrit eða afrit af bréfum
þeim og skjölum, sem hér eru birt
undir fyrirsögnunum „Mál Nat-
hans Friedmanns" og „Nokkur
skjöl um Nathan Friedmann“, og
sem næst öllu öðru efni sem bók
þessi flytur. Samdist svo, að Pét-
ur Pétursson tæki að sér útgáfu
bókar þessarar með minni að-
stoð“.
Aðfinnsluefni fyrst. Pétur Pét-
ursson, sem er hundvíss og
þaulkunngur þessu efni, skrifar
ítarlegan inngang, meira en 50
síður. Kannski vegna kunnug-
leikans þykir mér inngangurinn
eilítið tætingslegur, enda víða
komið við. Pétur slær strax í upp-
hafi býsna dramatískar nótur og
notar mjög „sögulega nútíð“,
sem er vandmeðfarið stflbragð.
Er það ekki orðum aukið að þessi
„piltur um fermingaraldur“ eigi
eftir að verða íslandi „örlaga-
valdur sem fáir aðrir“? (bls. VII).
Klauf „Fjögurra vikna dvöl“ Nat-
hans „íslenskt þjóðfélag með svo
eftirminnilegum hætti að seint
fyrnist"? Er hægt að kalla
„Drengsmálið" „hildarleik"?/-
Sækist menn hins vegar eftir
„dramatík" ættu þeir að lesa
framburð Nathans fyrir rétti í
Reykjavík. Hann er á blaðsíðu
52-3 í bókinni, að mér fannst
hrikalegur í öllu látleysi sínu.
í inngangi Péturs er mikið af
orðréttum tilvitnunum en þess yf-
irleitt hvergi getið, hvar þær sé að
finna. Þetta veldur lesanda
óþarfa fyrirhöfn vilji hann
fræðast meira eða bera saman. -
Og það eru villur í því litla sem ég
hef borið saman; sauðmein-
lausar, en villursamt. Nafnaskrá-
in er heldur ekki alveg nógu fag-
mannlega unnin. Svona atriði
geta svo aftur orðið til þess að
veikja trú manns á sjálfa skjal-
aútgáfuna, sem ætíð er vanda-
verk. Hefi ég þó á ekkert rekist
sem tortryggilegt geti kallast, og
læt útrætt um þau efni.
Ég geri ráð lyrir því, að þeir er
þetta lesa kunni nauðsynleg skil á
„Drengsmálinu“, sem einnig hef-
ur verið nefnt „Hvíta stríðið“;
nafngiftin mun frá Hendrik Ott-
óssyni runnin. Eitt af því sem
þessi bók hefur nýtt fram að færa
er það hver urðu raunveruleg
endalok Nathans Friedmanns.
Það hefur áður verið haft fýrir
Ólafur Friðriksson
satt að hann hafi orðið einn á að
gíska sex miljóna Gyðinga sem
létu líf sitt í fangabúðum nazista.
Hendrik Ottóssyni segir svo frá,
að Nathan kæmi út hingað til ís-
lands árið 1931 en festi hér ekki
yndi: „Nathan undi ekki dvölinni
hér, enda gat hann ekki fengið
atvinnu við sitt hæfi. Hann fór
svo aftur utan um vorið og hélt til
Mulhouse og fékk þar atvinnu.
Þar átti hann heima þegar Þjóð-
verjar ruddust inn í Frakkland í
síðari heimsstyrjöldinni. Nú stóð
þannig á, að ættfeður hans voru
sú þjóð, sem samið hafði Móse-
lögmálið og mörg önnur merkis-
rit. Þau ættartengsl voru dauða-
dómur, fyrirfram felldur af þýsk-
um. Síðan hefur ekkert til Nat-
hans Friedmanns spurst. Hin
eina ráðgáta er, hvort hann hafi
verið kæfður eða brenndur í
Auschwitz eða einhverri menn-
ingarstofnun af því taginu, sem
Þjóðverjar reistu á 20 (svo) öld-
inni. Það skiptir ekki svo miklu
máli. Nathan Friedmann var að-
eins einn af sex milljónum"
(Hvíta stríðið bls. 90-91).
Pétur Pétursson hefur hins
vegar kannað málið betur. Nat-
han átti ættingja í Sviss, og Leon
bróðir hans segir hann hafa gegnt
herþjónustu í Frakklandi, enda
orðinn franskur ríkisborgari.
Hann hafi síðan „andast á sóttar-
sæng á spítala árið 1938 í borginni
Mulhouse" þar sem hann hafi
verið búsettur hin síðari ár (bls.
LX).
Bókin tekur af öll tvímæli um
það, að ótti afturhaldsins íslenska
við uppreisn eða jafnvel byltingu
Ólafs Friðrikssonar og liðsmanna
hans átti sér enga stoð, „vopna-
búnaðurinn“, kústsköft, tunnu-
stafir og því um líkt, sannar það.
Það er því miður og satt best að
segja engin umtalsverð reisn yfir
þorra þeirra alþýðumanna sem
komu fyrir rétt vegna þessa máls;
virðast flestir og má reyndar
mannlegt kalla hafa hugsað um
það eitt að bjarga eigin skinni.
Pétur tekur það skýrt fram í
inngangi sínum að hann sé ekki
að setja sig í neitt dómarasæti,
enda margt í máli piltsins sem
veki „spurningar og efasemdir,
deilur og óvissu“ (bls. VII).
Einstaka dómar kveða sig þó
nær óhjákvæmilega upp sjálfir.
Svo er um ráðabrugg þeirra Jóns
Magnússonar, forsætisráðherra,
og Sveins Björnssonar, sendi-
herra í Kaupmannahöfn og síðar
forseta, til að koma í veg fyrir það
að Nathan komist aftur til íslands
eftir að hann var orðinn albata
(bréfin sem þeim fóru á milli eru í
kaflanum Mál Nathans Fried-
manns). Og ekki stækkar lækn-
astétt landsins í sniðum við af-
skipti sín af þessu máli, geti leik-
maður yfirleitt um það dæmt.
Og mál er að linni, þetta sem
hér hefur verið ritað er enda
snöggtum meir í ætt við umsögn
en ritdóm. Margt er óunnið áður
en „Drengsmálið“ megi heita
fullkannað, það þarf t.d. að rann-
saka betur þau „sáttaboð“ sem
Ólafi eiga að hafa verið gerð. -
Sem aftur leiðir hugann að því,
að það er tæpast vansalaust að
ekki skuli enn hafa verið rituð
ævisaga Ólafs Friðrikssonar,
brautryðjanda jafnaðarstefnunn-
ar á íslandi. Þegar það verk verð-
ur unnið hafa þeir Pétur Péturs-
son og Haraldur Jóhannsson lagt
ómetanlega undirstöðu að einum
þætti þeirrar sögu.
Jón Thor Haraldsson
Leiðrétting
f síðasta Miðli, fylgiblaði föstu-
dagsþjóðviljans, er dagskrá rásar tvö
jóladagana nokkuð svo í skötulíki.
Ástæðan er sú að við tókum drög að
dagskránni fyrir endanlega gerð. Við
biðjum aðstandendur rásar tvö, svo
og væntanlega hlustendur velvirð-
ingar á þessari handvömm.
Miðill
PIONEER S-1100CD hljómflutningstæki kr. 31.045.-
PD-X303 diskspilari Lr. 19.675.-
SHARP VC-651SH myndbandstæki með fjarstýringu ó icr' 37.520.-
1..................SBM' fl
PEONY 14" litsjónvarpstæki ó aðeins kr. 19.900.-
SHARP R-4060 örbylgjuofn ó kr. 13.275.-
SHARP DX-610H diskspilari ó kr. 19.950.-
VERÐ MIÐAST VIÐ STAÐGREIÐSLU.
Vilt þú gefa nytsamlegar jólagjafir sem
allir eru ónægðir með?
Þú svarar ef til vill: „Jó, en þær eru svo
dýrar".
Nú skaltu líta inn í Hljómbæ. Þó kemur
annað hljóð í strokkinn. Jóla-jólatilboð
okkar er svo hagstætt að þú kemst í
besta jólaskap. Og sióðu til hvort þú
tekur ekki aukahring eoa flautar nokkur
jólalög ó leiðinni heim!!!!!
SHARP QT-242H
ferðakassettutæki með FM/AM
stereo útvarpi kr. 8.970.-