Þjóðviljinn - 30.04.1987, Qupperneq 5

Hvað er náttúmvemd?
Um lenginguflugbrautar við Sauðárkrók ogfleira
Jón Gauti Jónsson skrifar
Fyrir nokkru ritaði ég undirrit-
aður pistil í fréttablaðið Feyki á
Sauðárkróki, er síðar birtist að
hluta tíl sem frétt í Degi á Akur-
eyri. Pistillinn gekk út á það að
gagnrýna þá ákvörðun Náttúru-
vemdarráðs að mæla eindregið
gegn því að hugsanleg lenging
flugbrautar á Sauðárkróki færi
inn á friðland Miklavatns. Rökin
fyrir þessari gagnrýni minni
byggðust einkum á þvi, á hve
hæpnum forsendum Náttúru-
verndarráð hefði tekið þessa af-
stöðu. Hver mín persónulega af-
staða er til hugsanlegrar len-
gingar flugbrautarinnar er máli
þessu óviðkomandi. Hún er hins
vegar ekkert leyndarmál. Ég er á
því að það hljóti að vera hagur
fyrir hvaða byggðarlag sem er að
fá varaflugvöll vegna millilanda-
flugs, en ég er á móti því að hann
verði byggður sem hernaðarm-
annvirki og kostaður sem slíkur.
í framhaldi af þessum skrifum
hafa ýmsir komið að máli við mig
með þá spurningu hvort ég hafi
nú yfirgefið málstað náttúru-
verndar, en við þann málaflokk
starfaði ég í tæpan áratug á sínum
tíma.
Þessari spurningu er hér með
alfarið svarað neitandi. Náttúru-
vernd er hins vegar mjög huglægt
og lítt skilgreint hugtak, og því
ekkert óeðlilegt að skoðanir séu
skiptar um það hvað felist í merk-
ingu þess orðs. Hefur það m.a.
leitt til þess að fjölmargir hafa
tengt það hinni tilfinningalegu
hlið lífsins, t.d. í afstöðu til frið-
unar ýmissa fugla- og dýrateg-
unda, sem ekki eru í útrýmingar-
hættu. Ennfremur hefur það vilj-
að brenna við að þetta hugtak
hafi verið notað til að ná fram
málum, sem eiga lítt skylt við um-
hyggju fyrir lífríkinu.
Þessi gagnrýni á afstöðu Nátt-
úruverndarráðs til lengingar flug-
brautarinnar byggir að mínu mati
að verulegu leyti á mismunandi
túlkun á hugtakinu náttúru-
vernd. í núgildandi náttúru-
verndarlögum nr. 47 frá 1971 er
markmiði náttúruverndar lýst
svo:
„Tilgangur þessara laga er að
stuðla að samskiptum manns og
náttúru þannig að ekki spillist að
óþörfu líf eða land, né mengist
sjór, vatn eða andrúmsloft. Lögin
eiga að tryggja eftirföngum þróun
(slenskrar náttúru eftir eigin lög-
málum, en verndun þess, sem þar
er sérstcett eða sögulegt.
Lögin eiga að auðvelda þjóð-
inni umgengni við náttúru lands-
ins og auka kynni af henni. “
Auðvelt er að taka undir þetta
markmið en það er einnig ljóst að
hægt er að nálgast það eftir mis-
munandi leiðum. Reyndar er því
lýst nokkuð í þeim lagagreinum
sem á eftir fylgja hvernig þessu
markmiði skuli náð. Þar er hins-
vegar að finna ýmsar greinar,
sem eru gagnrýni verðar, auk
þess sem ég er ekki fyllilega sam-
þykkur þeim áherslum, sem
Náttúruverndarráð hefur lagt á
þessar lagagreinar.
Það hefur sýnt sig
að maðurinn getur
verið hættulegur
umhverfi sínu
Að mínu áliti ætti að skipta
þessu hugtaki; náttúruvernd, í
tvennt. Nota reyndar eftirfarandi
tvö hugtök í stað orðins náttúru-
vemd, sem væru skilgreind svo:
a. Umhverfisvernd: Augljóst
er að manninum er það nauðsyn
að nýta ýmsar náttúruauðlindir.
Er þá bæði átt við þær náttúru-
auðlindir, sem endurnýja sig í sí-
fellu og þær sem gera það ekki,
svo að stöðugt er á þær gengið. í
fyrrnefnda tilvikinu felst um-
hverfisvernd einkum í því að taka
aldrei meira en bætist við hverju
sinni, þ.e. að ganga aldrei á sjálf-
an höfuðstólinn heldur láta vext-
verndun þess sem þar er sérstætt
eða sögulegt“); að útiloka mann-
inn sem mest frá þeim, og ætti þá
að eðlilegum ástæðum að líta til
þeirra svæða, sem maðurinn hef-
ur lítið eða ekkert sett mark sitt á.
Tilgangur slíkrar friðunar er
einkum af tvennum toga. í fyrsta
lagi er það náttúrufriðun af
„menningarlegum" toga. Slík
friðun er bæði gerð af þeirri sið-
ferðisskyldu okkar að geyma og
varðveita náttúruleg landsvæði til
Náttúruverndarráðs snúist á und-
anfömum áratugum? Henni má í
grófum dráttum skipta í tvennt.
Annarsvegar að hafa eftirlit með
mannvirkjagerð á landinu öllu,
sem flokka má undir umhverfis-
vemd að takmörkuðu leyti. Á því
sviði hefur oft verið á brattann að
sækja, en smeykur er ég um að
mikill tími hafi oft farið í hin
smærri mál, s.s. staðsetningu
sumarbústaða o.fl. á meðan hin
stærri hafa oft verið látin sitja á
„Pað er löggjafinn sem hefur brugðist í
því að semja hér heilsteypta
umhverfisverndar- og náttúrufriðunar-
löggjöf þannig að hægtsé að taka á
þessum málaflokki af einhverju
skynsamlegu viti. “
ina nægja. í sambandi við þær
náttúruauðlindir sem endurnýja
sig ekki, hlýtur verndin að vera
fólgin í því að nýta þær sem best
og endurvinna afurðir þeirra svo
oft sem kostur er.
Augljóst er að þrjár náttúru-
auðlindir eru öðrum auðlindum
nauðsynlegri, en þær eru loft,
vatn (þ.m.t. sjór) og gróðurþekj-
an. Allar aðrar auðlindir era nán-
ast hégómi hjá þessum, enda
verður ekkert líf án þeirra. Út úr
fyrstu grein náttúruverndarlag-
anna má lesa að Náttúraverndar-
ráð skuli hafa umsjón og eftirlit
með þeim sem og öðrum, en með
ýmsum sérlögum hefur eftirlit
með þessum undirstöðu náttúru-
auðlindum og rannsóknir á þeim
verið falið öðrum stofnunum
rfkisins.
Ljóst ætti að vera að í allri með-
höndlun á þeim auðlindum, sem
maðurinn nýtir sér til lífsviður-
væris, þarf ætíð að gera ráð fyrir
manninum; að hann er óað-
skiljanlegur hluti af lífheiminum.
En það er jafnframt orðið ljóst,
að hann kann ekki alltaf fótum
sínum forráð og getur því beinlín-
is verið hættulegur umhverfi
sínu.
í sambandi við þetta eftirlit
með náttúraauðlindum, er það
skoðun mín að Náttúraverndar-
ráð hefði mátt láta meira til sín
taka, einkum hvað varðar fyrr-
nefndar þrjár undirstöðu náttúr-
uauðlindir, þrátt fyrir það að öðr-
um stofnunum hafi verið falið eft-
irlit með þeim. Þessar auðlindir
eru forsenda alls lífs og að leiða
nýtingu þeirra og meðferð að
mestu leyti hjá sér er með öllu
óhætt.
Fyrirfinnst óspillt
umhverfi hér á landi?
b. Náttúrufriðun: í þessu hug-
taki felst það að friða skuli ákveð-
in landsvæði eða tegundir jurta
og dýra fyrir mannlegum umsvif-
um (þ.e. „þróun íslenskrar nátt-
úra eftir eigin lögmálum og
handa komandi kynslóðum, en
ekki síður til að tryggja sem
mesta fjölbreytni lífríkisins og til
að geta borið saman við svæði
sem maðurinn hefur breytt.
í öðru lagi getur náttúrufriðun
átt fullan rétt á sér af heilbrigðis-
eða félagslegum ástæðum. Með
slíkri friðun er almenningi
tryggður aðgangur að lítt spilltri
náttúru, en oft fylgir það í kjöl-
farið að setja þarf ákveðnar um-
gengnisreglur. Rökin fyrir þess-
ari tegund friðunar eru einkum
þau, að manninum sé nauðsyn-
legt að komast öðru hverju á vit
óspilltrar náttúru sér til heilsu-
bótar og lífsfyllingar.
í náttúruverndarlögunum er
það tíundað nákvæmlega hvernig
staðið skuli að friðlýsingu, sem
að mínu áliti ætti frekar að kalla
náttúrufriðun, en áður en því
verður lýst nánar mætti spyrja
hvar sé að finna ósnortið náttúru-
legt umhverfi á íslandi í dag.
Reyndar er mjög auðvelt að rök-
styðja það, að slíkt umhverfi
fyrirfinnist ekki og að ísland sé
líklega spilltasta land sem um get-
ur. Náttúrulegar aðstæður eru
þannig að land ætti meira og
minna að vera skógivaxið upp í
600 m yfir sjávarmál. Svo er ekki
raunin eins og við vitum, og á-
stæðurnar má að langmestu leyti
rekja til mannsins. Og þrátt fyrir
tiltölulega milt veðurfar undan-
farna áratugi eða allt frá árinu
1920, og almenna velsæld þjóðar-
innar, eyðist enn meira að gróðri,
en grætt er upp árlega.
Við höfum hinsvegar í rikum
mæli, enn sem komið er, hinar
tvær meginauðlindir jarðarinnar,
hreint loft og vatn. Þrátt fyrir það
er nauðsynlegt að vera á varð-
bergi og byrgja brunninn í tíma,
bæði hvað vaiðar hugsanlega
mengun þeirra og beina nýtingu.
Um hvað snýst
starfsemi Náttúru-
verndarráðs?
En um hvað hefur starfsemi
hakanum. Málum þessum hefur
þó þokað nokkuð í rétta átt og
þykir nú flestum stærri fram-
kvæmdaaðilum sjálfsagt að vinna
að undirbúningi framkvæmda í
samráði við Náttúruverndarráð.
Hinn meginþátturinn í starf-
semi Náttúruverndarráðs hefur
verið friðlýsing eins og hún er
kölluð í náttúruverndarlögunum,
sem í mínum huga samsvarar
náttúrufriðun, og rekstur vin-
sælla áningarstaða ferðamanna. í
lögunum er að finna nákvæma
lýsingu á því hvernig að friðlýs-
ingu skuli staðið, m.a. ákvæði
þess efnis að friðlýsing verði
aldrei að veruleika nema eigend-
ur eða umráðaaðilar viðkomandi
lands veiti samþykki sitt. Mögu-
leiki er þó gefinn á því að kaupa
land, en til þess hefur nær aldrei
verið veitt fjármagni. Þetta þýðir
það að hin friðlýstu svæði eru oft-
ast tiltölulega lítil því leita þarf til
margra aðila ef um stærri svæði er
að ræða, og eins og gengur ekki
alltaf áhugi hjá landeigendum að
láta eftir land undir friðlýsingu án
þess að fá nokkuð á móti. Þá þýð-
ir þetta ennfremur það að nær
undantekningarlaust er samið
um að allar nytjar af landinu fái
að halda sér.
Hvað varðar stærðina þá
skiptir hún ekki meginmáli, þeg-
ar um jarðfræðilegar menjar er
að ræða, einungis að hún nái til
þess svæðis, sem verið er að friða.
Stærðin skiptir hins vegar oft
miklu máli þegar verið er að
varðveita lífríkið, vegna þeirra
áhrifa sem maðurinn getur haft á
það, jafnvel úr mikilli fjarlægð.
Þetta hefur það í för með sér að
langflest hinna friðlýstu svæða
njóta ekki náttúrafriðunar held-
ur umhverfisverndar sbr. fyrri
skilgreiningar. Ef verið er að
hugsa um lífríkið, þarf yfirleitt að
friða mjög stór svæði og gera það
raunveralega, þ.e. að maðurinn
hafi þar engan nytjarétt. Allt
annað flokkast undir umhverfis-
vernd þar sem eðlilegt er að mað-
urinn og hans þarfir séu lagðar að
jöfnu við önnur dýr merkurinnar.
í dag er ástandið þannig að við
eigum í raun sárafá náttúrufriðuð
svæði. Nokkrar eyjar njóta
reyndar slíkrar friðunar og eins
má segja að Hornstrandir og
þjóðgarðurinn í Skaftafelli njóti
nú náttúrufriðunar.
í mínum huga er því ekki hægt
að fallast á þá meginreglu Nátt-
úraverndarráðs, að ekki megi
snerta við svæðum, sem hafa ver-
ið friðlýst skv. náttúraverndar-
lögunum, ekki síst ef þau era
nytjuð. Énda hefur ekki alltaf
verið hægt að standa við þetta
þegar landeigendur eða umráða-
aðilar lands hafa átt f hlut.
Auðvitað er ekki við Náttúru-
verndarráð eitt að sakast í þess-
um efnum. Hér hefur löggjafinn
brugðist. Hann hefur sett svo
marklausa stefnu í þessum efnum
að friðun er nánast orðið tómt, og
aldrei hefur hann verið tilbúinn
að láta fé af hendi rakna þannig
að kaupa mætti land og ná þannig
raunhæfri náttúrufriðun.
Þessi ákvæði í náttúruverndar-
lögunum hafa gert það að verk-
um, að öll friðlýsing hefur verið
mjög fálmkennd, byggst á vel-
vilja landeigenda og umráðaaðila
viðkomandi lands og ekki skal
gert lítið úr honum hér.
Er friðland Miklavatns
náttúrulegt svæði?
Þetta er nú orðinn nokkur
langur formáli að gagnrýni minni
á þá afstöðu Náttúruverndarráðs
að vera alfarið á móti því að flug-
brautin við Sauðárkrók verði
lengd inn á friðland Miklavatns. í
mínum huga fellur friðland Mikl-
avatns ekki undir náttúrufriðað
svæði. Þetta staðfesta best þær
reglur, sem gilda um friðlandið,
en þar er m.a. að finna heimild-
aákvæði um að það megi nýta
eins og tíðkast hafi s.s. til beitar,
slægna og veiði. Heimilt er að
eyða meindýrum (sem strangt til
tekið er ekki í anda náttúrufrið-
unar), eggjataka er heimil skv.
lögum um fuglafriðun. Þá er enn-
fremur heimiluð mannvirkjagerð
í samráði við landeigendur, sem
gildir m.a. um skurði, vegi, skýli
og girðingar. Sem sagt fullkomin
not á þessu landi eins og verið
hefur.
Ennfremur hlýtur að vera
mjög hæpið að kalla þetta ósnort-
ið náttúrulegt svæði. Örnefni
bendir til að skógur sé náttúra-
legt gróðurfar að hluta til á þessu
svæði. Á sauðkindin að öllum lík-
indum sinn þátt í því að svo er
ekki lengur. Þá kemur fram í
skýrslu Ævars Petersen fugla-
fræðings, sem Náttúraverndarr-
áð byggir einkum afstöðu sína á,
að skurðir liggi um svæðið, sem
hlýtur að þýða það að uppþurrk-
un hefur verið reynd. Sé enn-
fremur litið út fyrir svæðið, þá
hlýtur öll sú mikla uppþurrkun
lands, sem átt hefur sér stað í
Skagafirði, að hafa haft áhrif á
þetta friðland. Þá er einnig að
koma æ betur í ljós að hin mikla
áburðarnotkun síðari ára, jafnvel
í mikilli fjarlægð en á sama vatna-
svæði, getur haft veraleg áhrif á
náttúrufar svæða og er ekki ólík-
legt að hún hafi sett sitt mark á
friðland Miklavatns. Land þetta
er því vart náttúralegt og án efa
alltaf að breytast vegna aðgerða
mannsins í nágrenni við það.
I
Flmmtudagur 30. aprfi 1987 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5