Þjóðviljinn - 10.01.1988, Blaðsíða 7

Alberto Moravia
Listin að
segja sögu
Um frásagnarlist í íslendingasög.unum
Alberto Moravia.
Alltaf þegar ég fjalla um
skáldsagnalistina get ég ekki
látið hjá líða að endurtaka í
sífellu, sjálfum mér og öðrum
til sárra leiðinda, að menn eru
fæddirsagnaskáld en verða
hins vegar rithöfundar. Frá-
sagnargáfan, listin að segja
sögu eða búa til atburði er
mönnum meðfædd og verður
ekki áunnin. En búi menn yfir
tilfinninganæmi, gáfum og
hæfileika til tjáningar, geta
menn vissulega orðið rithö-
fundar.
Petta er hér endurtekið vegna
þess að þegar fjallað er um skáld-
söguna hættir mönnum til að
gleyma sjálfum rótum frásagnar-
innar, þar sem hinn meðfæddi
hæfileiki til þess að segja sögu
liggur til grundvallar.
Við nánari athugun sjáum við
jafnvel að rithöfundar sem af-
neita frásögninni, eins og til
dæmis Joyce, eru meðal annars
frægir einmitt fyrir það að þeir
afneita henni, en það felur ein-
mitt í sér að tilraunaskrif þeirra
ganga út frá frásögninni, þótt hún
sé dulin. Auk þess sem segja má
að sú Ódyseifsferð í hnotskurn,
sem lýst er í Ulysses eins og einni
hversdagslegri dagsstund, sé
gamansöm, þögul og táknræn
hylling til frásagnarlistarinnar.
Kjarni þess, sem hér var sagt,
er þá fólginn í því að skáldsagan
eigi sér alltaf upptök í reynslu
sem sagnahöfundurinn hefur
raunverulega reynt á eigin skinni.
Við notum hér orðið „raunveru-
lega“ vegna þess að reynslan er
mæld í magni: það er til dæmis
hægt að hafa ferðast um allan
heiminn án þess að hafa raun-
verulega upplifað annað en til-
dæmis, hvað skal segja, stutta
sjóferð. Þessi raunverulega
reynsla er raunveruleg upplifun,
og hið fædda sagnaskáld finnur
hjá sér þörf til þess að segja frá
henni, miðla henni til annarra.
Hvers vegna finnur hann hjá sér
þessa kvöð? Hér höfum við enga
skýringu, allir finna fyrir þessari
þörf, en aðeins sagnaskáldið
kann að smíða úr henni list.
Hvers vegna er ég að skrifa nið-
ur þessar vangaveltur um skáld-
söguna? Vegna þess að þessa
dagana hef ég verið að lesa
nokkrar af íslendingasögunum,
sem nýkomnar eru út í einu bindi
hjá „Pléiade". Og þessar sögur
hafa vakið mér undrun og hrifn-
ingu fyrir óviðjafnanlega upp-
byggingu þeirra, þar sem frásagn-
arlistin opinberast í sinni
hreinustu, einlægnustu og sönn-
ustu mynd.
Ég er til dæmis búinn að lesa
Brennunjálssögu. Þetta er raun-
veruleg skáldsaga upp á um það
bil 300 blaðsíður, en óvissan um
höfundinn er sú sama og um
höfund Hómerskviða. Að því er
virðist gæti hann hafa verið Árni
ÞorlákssonSkálholtsbiskup. Alla
vega var hann hámenntaður
maður fyrir utan að vera frábært
sagnaskáld. Sagan af Njáli
'brennda er meistaraverk hlaðið
orku og sálrænu innsæi.
íslendingasögurnar segja alltaf
frá atburðum sem hafa raunveru-
lega gerst. Hins vegar hafa þær
hvorki né látast hafa sagnfræði-
legan tilgang. Hvernig áttu þær
annars að hafa slíkan tilgang á
tímum þar sem atburðirnir áttu til
að umbreytast í þjóðsögu svotil
um leið og þeir gerðust?
Sagan af Njáli brennda var rit-
uð í lok þrettándu aldar. Per-
sónur og atburðir eru hins vegar
frá 10. öld. Eftir þrjúhundruð ár
hefur þjóðsagan náð að um-
breytast í skáldsögu.
Ég hef tekið eftir nokkrum ein-
kennum íslendingasagnanna,
sem gera þær sér á parti:
1) Persónur sögunnar eru
kynntar, bæði samkvæmt
manntalsfræðinni og einnig út-
litslega og siðferðilega áður en
þær koma til sögunnar sem ger-
endur. Höfundurinn segir okkur
deili á forfeðrum þeirra og af-
komendum, og hann skilgreinir
skapgerð þeirra í stuttu en hnit-
miðuðu máli: góður maður eða
illgjarn, hættulegur, svikráður,
göfugur, ósáttfús o.s.frv. Síðan
lýsir hann persónunni frá hvirfli
til ilja, sem og klæðaburði og
vopnum.
2) Þegar einu sinni er búið að
sýna og dæma persónurnar sjáum
við þær einungis sem gerendur.
Þar er ekki um að ræða verknað-
inn sjálfs sín vegna, eins og finna
má hjá Dumas, föður nútíma lög-
reglusagna. Verknaðurinn er
borinn uppi af sterku siðferðilegu
afli þar sem heiðurslögmálið rík-
ir. Þetta lögmál útilokar þó ekki
að skynsemin og rökvísin grípi í
taumana, þvert á móti er einmitt
ráð fyrir því gert, en þá á kald-
hæðinn hátt þegar staðið er
frammi fyrir orðnum hlut.
3) Verknaðurinn er fyrst og
fremst bundinn við mannsmorð-
ið, ekki bara í einvígi, heldur líka
sem blóðhefnd eða svik eða
kannski jafnvel án sýnilegs tilefn-
is. Skynsemin kemur svo á for-
vitnilegan hátt til sögunnar í þeim
samningaumleitunum sem fylgja
í kjölfar mannvíganna á milli
morðingjans og ættingja hins
fallna. Ekki er minnst á dómsáf-
ellingu, og því síður á iðrun, en
aðeins mannsbætur: sérhver
dauður maður hefur sitt verð,
rétt eins og fyrir tryggingafélög-
um nútímans, og vinur eða nák-
ominn ættingi er þá greiddur dýr-
ara verði en þrællinn eða þjónn-
inn, búið og gert.
4) Megintilefni mannvíganna
er heiðurinn sem staðfesting
eigin pesónuleika, á eftir koma
valdið og að síðustu duttlungarn-
ir, sérstaklega meðal kvennanna
eins og hjá Hallgerði, sem er eins
konar Lady Machbeth sem losn-
að hefur undan martröðinni en
gengist fullkomlega upp í hlut-
verki sínu sem óseðjandi morð-
ingi.
Mig langar að dvelja ögn
lengur við mannvígið sem fyrir-
bæri. Hvers vegna eru mannvígin
svona mikilvæg í íslendingasög-
unum? Þar er greinilega um
dulda orsök að ræða, sem ef til
vill væri vert að grafa upp. Ef við
göngum út frá þeirri augljósu for-
sendu að skáldsagan sem siík.
sérhver skáldsaga og þá líka þær
skáldsögur sem bregða mest út
frá hefðinni, hafi mannlegt
samfélag að viðfangsefni, það er
að segja fjalli um „hina“, þá verð-
Gunnar á Hlíðarenda veginn. Teikning eftir Gunnlaug Scheving.
um við að ímynda okkur að
morðinginn sé hin fullkomna
samfélagsvera, þar sem hann
upplifir tilvist náungans (,,hins“)
á óyfirstíganlegan hátt. Sá sem
fremur sjálfsmorð er hins vegar
(að undanskildum hinum stóíska
sjálfsmorðingja) hin fullkomlega
andfélagslega vera, þar sem hann
dregur sig út úr því þjóðfélagi
sem hann á heima í. Þetta verður
ljóst með þverstæðufullum hætti,
að minnsta kosti í íslendingasög-
unum, þar sem kristnitaka Is-
lendinga árið 1000 varð tilefni til
margra mannvíga: hinn kristni
drap heiðingjann sem ekki vildi
taka trú.
-ólg snéri á íslensku.
Háskóli íslands
Námsstyrkur við
Minnesota-háskóla
Alberto Moravia er einn þekktasti
núlifandi rithöfunda á Ítalíu. Hann
er á níræðisaldri en í fullu fjöri.
Eftirfarandi pistill, sem fjallar um
frásagnarlistina og þá sérstaklega
um frásagnarlistina í Njálu, birtist
sem hluti úr dagbók sem Moravia
skrifar reglulega fyrir dagblaðiö
Corriere deila sera. Pistillinn birt-
ist 2. janúar, en var skrifaður 30.
desember síðastliðinn.
Samkvæmt samningi milli Háskóla íslands og
Minnesota-háskóla (University of Minnesota) er
veittur styrkur til eins íslensks námsmanns viö
háskólann í Minnesota á ári hverju. Styrkurinn
nemur skólagjöldum og dvalarkostnaði. Nem-
endur sem lokiö hafa prófi frá Háskóla íslands
ganga fyrir, en jafnframt þurfa þeir aö hafa fengið
inngöngu í Minnesota-háskóla.
Umsóknareyöublöð fást á skrifstofu háskólans
og skal umsóknum skilaö þangað fyrir 6. febrúar
nk. Nánari upplýsingar fást hjá námsráögjöfum
háskólans.
Háskóli íslands.
Sunnudagur 10. janúar 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7