Þjóðviljinn - 10.04.1988, Blaðsíða 9

Sunnudagur 10. apríl 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 9
Örnólfur: Það má líka segja að
við förum nokkuð aðrar leiðir við
frágang textans en eldri útgef-
endur og þá ekki síður í þeim
skýringum sem við látum fylgja
Sturlungu og öðrum textum sem
með henni eru prentaðir. Þarna
eru hátt á annað hundrað skýr-
ingarmyndir og um tvö hundruð
landakort, allstórt orðasafn,
töflur um atburði, bókmenntir og
valdsmenn hér heima og annars
staðar í álfunni á miðöldum, ítar-
legur formáli um bókmenntir og
samfélag, og fleira. Þessar skýr-
ingar eiga að gagnast þeim sem
ekki vilja láta við það sitja að lesa
Sturlungu sér til ánægju heldur
vilja skyggnast lengra og kafa
dýpra. í skýringarbindinu eru
líka prentaðir fáeinir textar sem
ekki hafa áður verið prentaðir
með nútímastafsetningu og sumir
hverjir ekki verið tiltækir íslensk-
um lesendum áður í handhægum
útgáfum. Þeir eru m.a. íslending-
abók Ara fróða, ágætlega
skemmtileg Veraldar saga frá 12.
öld og Leiðarvísir Nikulásar
ábóta á Þverá skrifaður fyrir stór-
syndara sem þurftu að hitta páf-
ann í Róm og létta af sér synda-
bagganum. Þessir textar gefa
nokkra hugmynd um þær fjöl-
skrúðugu bókmenntir sem ís-
lenskir rithöfundar og fræðimenn
voru að setja saman á 12. og 13.
öld.
Bergljót: Vegna þess að við
vorum ekki gjörkunnug sögunni
áður en verkið hófst þurftum við
oft að lesa okkur til og leita ráða
hjá fróðum mönnum. Stundum
vorum við heilan dag að kíkja
undir skottið á einu orði, velta
fyrir okkur torráðinni vísu eða
átta okkur á staðháttum og
leiðum manna. Vonandi nýtist sú
vinna okkar í skýringunum og
greiðir lesendum leið að verkinu.
Og eftir að hafa verið á kafi í
Sturlungu svona lengi þá verð ég
að segja að það voru forréttindi
að fá að vinna við að lesa hana!
Örnólfur: Jóni þótti hún raun-
ar svo skemmtileg að þegar við
vorum loks búin sagði hann
eitthvað á þá leið að hann óskaði
þess heitast að allt þurrkaðist nú
út af tölvudiskinum svo við gæt-
um hafið leikinn aftur.
Skáldmóðir
Sturlunga
Bergljót: í Sturlungu eru
margar merkilegar og skemmti-
legar kvenlýsingar. Guðný Böðv-
arsdóttir, móðir Snorra, Sighvats
og Þórðar, hefur verið óvenjuleg
kona. í Eyrbyggju er hún við-
stödd þegar grafin eru upp bein
Snorra goða. Henni fundust þau
smá. f Sturlungu gerir hún sér
dagamun eftir að bóndi hennar er
dáinn og stingur af í siglingu með
Ara sterka og eyðir „föður“arfi
Snorra kannski á norsku kránum.
Örnólfur: Guðný er mikill
skörungur og hefur sjálfsagt
skemmt sonarsyni sínum Sturlu
Þórðarsyni ungum með sögum af
afa hans og nafna í Hvammi og
espað skáldgáfuna í Snorra syni
sínum. Hún hefur verið sagna-
kona og skáldmóðir Sturlunga.
En hún er kona höfðingja og bet-
ur sett en ýmsar aðrar konur sem
sagan segir frá.
Jón: í Sturlungu minna kven-
skörungar oft á konur í ís-
lendingasögum, t.d. konur sem
hvetja menn til hefnda og stór-
ræða. Guðrún Önundardóttir ber
svið á borð fyrir eiginmann sinn
og bræður til að knýja fram
hefndir eftir föður sinn sem
brenndur hefur verið inni. Þetta
er hábókmenntalegt og minnir
raunar á Guðrúnu Gjúkadóttur
sem bar ekki bara svið á borð
heldur innyfli úr sonum sínum.
Örnólfur: Þessir rithöfundar
eru vissulega að skrifa sagnfræði
og það samtímasögur en þeir
beita þeim bókmenntabrögðum
sem þekkt eru t.d af íslendinga-
sögum og konungasögum. Kann-
ski er munurinn fyrst og fremst
fólginn í því að þeir þekkja marg-
ar persónurnar. Þetta eru ná-
grannar þeirra, ættingjar, kunn-
ingjar eða vinir og kunningjar
kunningja, eða sjónarvottar og
heimildarmenn.
Jón: Og þess vegna eru margir
nefndir til sögu þótt þeir komi
ekki mikið við atburðarásina. I
íslendingasögunum eru kannski
nefndir fjórir eða fintm af þrjátíu
manna hópi en í Sturlungu eru
allir nefndir á nafn og sagt hvað-
an þeir eru. Ef vantar fylgdar-
mann yfir fjall þá er sagt hvað
hann heitir ...
Bergljót: Og tilgreint hver hjá-
kona hans var svo lesandinn rugl-
ist ekki eða kanski ... eða kanski
bara eins og í hverri annarri
kjaftasögu ...
Örnólfur: Já og þó að einkalífi
mannsins séu gerð svona góð skil
kemur hann ekkert meira við
sögu. Það er ótrúlegur mann-
fjöldi í Sturlungu og margir koma
aðeins lítillega við hverja sögu.
Það hefur orðið mörgum upp-
spretta skemmtunar að draga
saman æviferil einstakra manna,
tína saman brotin úr mörgum
sögum, og þannig geta menn les-
ið Sturlungu aftur og aftur og í
hvert sinn sem nýja bók.
Harmþrungin
fór eg hingað
Bergljót: Eins og Örnólfur
sagði áðan þá hafa Sturlungar
skáldskapargáfuna örugglega frá
Gúðnýju, Hvamms-Sturla var
sjálfur fyrst og fremst tungulipur.
í Sturlungu er ákaflega mikið af
draumkonum og þær fara með
góðar vísur. Það er eðlilegt að
konur fáist einkum við tækifæris-
kveðskap, karlarnir einir gátu
setið við að skrifa. Ég er ekki
þeirrar skoðunar að það skipti al-
mennt máli við bók-
menntatúlkun hvers kyns fólk er.
Þegar allt kemur til alls snýst mál-
ið frekar um næmi einstaklinga
og hæfni til að lifa sig inn í kjör og
reynslu annarra. Þó er ekki óeðli-
legt að konur veiti öðrum hlutum
eftirtekt en karlar, þær eru öðru-
vísi upp aldar. Til dæmis stungu
fyrri skýringar á vísum einnar
draumkonunnar mig mjög. Hún
birtist í túni í Sandvík í Höfða-
hverfi, mikil, þrýstileg og dapur-
leg og boðar mönnum dauða og
hörmungar. í vísunum er ítrekað
að hún er ekki glöð. Þar segir hún
beinum orðum: Harmþrungin fór
eg hingað. Samt hafa vísurnar
verið skýrðar þannig að harmur
konunnar hefur nánast farið for-
görðum og hún hefur fyrst og
fremst birst sem ill vættur. Ef-
laust er skýringin sú að konur
bera gjarnan váleg tíðindi í þjóð-
trú og raunar oft í miðaldabók-
menntum. Ég reyndi að taka alla
vísuna upp og sícýra hana upp á
nýtt svo persónuleg tjáning henn-
ar um harminn kæmi fram ekki
síður en ógnin.
Örnólfur: í vísnaskýringunum
höfum við reynt að halda okkur
sem mest við varðveittan texta
handrita pg leiðrétta eins lítið og
unnt er. í því sambandi má rifja
upp sögu sem Jakob Benedikts-
son sagði okkur. Verið var að
ganga frá texta til útgáfu og það
var eyða í handritinu þar sem vfsa
eða hluti vísu átti að vera. Jón
Helgason reyndi því að ráða í
eyðuna og orti vísuna eins og
honum fannst skynsamlegast.
Þetta varð auðvitað góður skáld-
skapur. En því miður liggur
manni við að segja fannst vísan
og vitanlega var hún miklu lakari
skáldskapur en vísa Jóns. Til þess
eru vítin að varast þau og þess
vegna höfum við reynt að yrkja
sem minnst upp. Enda erum við
ekki skáld á borð við Jón Helga-
son.
Bergljót: Menn halda oft að
dróttkvæði og annar forn kveð-
skapur sé leiðinlegur og jafnvel
enginn skáldskapur. Kveðskap-
urinn í Sturlungu er ákaflega fjöl-
breyttur. Þar eru kersknivísur og
gamanvísur, ljóðrænar draumvís-
ur, lofkvæði og skammarvísur.
Hver ný kynslóð skilur þessar vís-
ur auðvitað sínum sérstaka skiln-
ingi. Ef okkur tækist að vekja dá-
litla athygli á vísum í Sturlungu
og bæta dálitlu við það sem áður
hefur verið sagt um þær yrðum
við ánægð.
Stríð og friður
Örnólfur: Sturlunga er sagan
af einu borgarastyrjöldinni á ís-
landi, hún segir frá því hvernig
við misstum sjálfstæðið. Menn
segja oft að hún sé ófriðarsaga,
hún lýsi hörmungum styrjalda og
ógæfunni sem reið yfir íslensku
þjóðina er bræður fóru að berj-
ast. Hún er ekki síst kölluð harm-
saga Sturlunga. Þegar mikið
liggur við í pólitíkinni núna segja
menn: Upp runnin er öld Sturl-
unga. En þetta er bara ein hliðin
á málinu. Það finnst Jóni að
minnsta kosti. Hann lítur á Sturl-
ungaöldina sem friðaröld.
Jón: Borgarastyrjöldin stendur
í rauninni yfir frá 1237 - 1246. Þá
er Sturla Sighvatsson að slást við
Gissur Þorvaldsson og Kolbein
unga. Þegar Sturla og Sighvatur
eru fallnir á Örlygsstöðum kemur
Þórður kakali heim og á í styrjöld
við Skagfirðinga, þá Kolbein
unga og Brand Kolbeinsson til
1246 en þá nær hann undir sig
öllum völdum. Síðan koma frið-
artímar fyrir utan Flugumýrar-
brennu og Þverárbardaga. Sturla
Sighvatsson er tæplega fertugur
þegar hann fellur. Hann tekur
ekki þátt nema í tveimur stóror-
ustum, Bæjarbardaga 1237 og
Örlygsstaðabardaga 1238, þar á
undan drepur hann aðeins tvo
menn í Hundadal 1232. Kalla
menn það borgarastyrjöld eða
hvað?
Örnólfur: Og Vatnsfirðingana
drepur hann í Hundadal til
hefnda eftir Sauðafellsför 1229,
þegar þeir fóru heim til hans og
gengu að varnarlausu fólki,
rændu og rupluðu, særðu og
drápu svo blóð flaut um allar
gáttir.
Bergljót: Fyrsti hluti Sturlungu
lýsir því í rauninni hvernig menn
vaxa upp til höfðingja í alls konar
smákrytum, hvernig þeir herja
sér þingmenn með því að berja á
nágrönnum sínum og halda
rausnarlegar veislur, og koma ár
sinni vel fyrir borð í deiluni um
arf og eignir.
Jón: Það ergott dæmi um slíkar
þrætur í fyrstu sögunni í safninu,
Þorgils sögu og Hafliða. Hún lýs-
ir deilum á svipaðan hátt og í ís-
lendingasögum. Þar eru tveir
höfðingjar sem eigast við með
ýmsum hætti, aðallega með því
að drepa minni háttar menn hvor
fyrir öðrum.
Bergljót: Flugumenn og hú-
skarla.
Örnólfur: Ekki ósvipað og í
Njálu. Deilurnar enda svo á þann
dramatíska hátt að annar höfð-
ingjanna særist á fingri. Síðan
sættast þeir fyrir tilstilli klerka og
góðgjarnra manna og aftur er
komið á jafnvægi í samfélaginu.
Jón: Sögurnar lýsa vissulega
margvíslegum deilum og átökum
milli höfðingja um landsvæði,
landamerki, barnsgetnað og allt
milli himins og jarðar. En það er
yfirleitt sæst.
Örnólfur: Sturlunga lýsir ekki
neinum stórorustum nema á
þessu erfiða tímabili, þessum tíu
árum. Snorri er t.d. ekki þekktur
að því að vera sérstakur ófriðar-
maður.
Jón: Og Þórður er friðsemdar-
maður. Hann lét drepa tvo menn.
Sighvatur lætur drepa aðra tvo í
Eyjafirði, þá Hall og Hafur á
Hrafnagili og er smávegis að pota
í Guðmund góða.
Bergljót: Það segir ekki allt þó
þeir hafi sjálfir bara drepið tvo.
Jón: En sjáðu hvað þetta er
lítið á þrjátíu ára tímabili.
Bergljót: Auðvitað eru Sturl-
Ömólfur Thorsson: Hugsið ykkur að menn væru að bjóða sig fram til þings fyrir Eyfirðinga og kæmu úr
Dölunum. En þetta gerir Sighvatur og er tekið sérstaklega fram að hann hafi orðið því vinsælli sem hann sat
lengur í Eyjafirði.
Nokkrir forngripir virða fyrir sér Sturlungu nýkomna úr prentun ásamt útgefandanum Birni Jónassyni. Fr.v.
Jón Torfason, Sverrir Tómasson, Bragi Halldórsson, Björn Jónasson, Ornólfur Thorsson og Guðrún Ása
Grímsdóttir. Mynd Sig.