Þjóðviljinn - 30.11.1988, Síða 1

Trúin, ástin og efinn. Minningar séra
Rögnvalds Finnbogasonar á Staða-
stað. Guðbergur Bergsson skráði.
Forlagið 1088.
Menn litu upp og urðu hissa þegar
það sþurðist að Guðbergur Bergsson
væri byrjaður að skrá Rögnvaldar
sögu Finnbogasonar. Hvaða stælar
eru nú það? Hvernig skyldi þeim
koma saman? Er nú skemmst frá að
segja að þeirra viðskipti sýnast hafa
orðiðeinkarfriðsamleg. Ekki árekstur
tveggja stórvelda. Guðbergur er hinn
hógværi skrásetjari og lætur séra
Rögnvald njóta sín með hans tal-
smátaog þankagangi. Stundum læð-
ist sú spurning að lesanda, hvort
Guðbergur hefði ekki mátt vera virk-
ari en hann sýnist vera. Hér er þá ekki
síst átt við þann galla sem sem fylgir
svotil öllum sámtalsbókum, að sögu-
maður tínir margt til upp úr sínum
minnispoka svo sem í hugsunarleysi.
Nöfn og staði og ferðalög og fleira.
Og þá skiptir miklu máli að skrásetjar-
inn sé ýtinn, heimti eitthvað það af
sögumanni sem gefur þessum
„nöfnum" líf og og lit og vægi - eða
striki þau út ella.
Margar spurningar
Hvort sem menn þekkja meir
eða minna til séra Rögnvaldar slá
þeir upp þessari bók með mikilli
forvitni. Lífshlaup sögumanns er
laust við að vera venjulegt. Hvað
veldur því að verkamannssonur
úr hálfheiðnu og róttæku um-
hverfi leggur stund á guðfræði og
gerist klerkur í þjóðkirkju sem er
ekki langt frá því að halda að guð
sé Sjálfstæðismaður? Hvernig
gengur honum að samræma
áhuga sinn á fögrum listum og trú
(og ekki síst annarri trú en þeirri
sem næst er) og sósíalisma - og
hvernig verður þessi blanda til á
þeim tíma þegar guðfræðideild
var lítt í tísku og friðarkommún-
isminn enn síður? Hverju trúir sá
maður sjálfur, sem kveið mest af
öllum prestverkum fyrir að jarð-
syngja - en hefur orðið frægur
meistari í því að lýsa hug og trúar-
hneigðum ANNARRA manna,
einmitt um leið og hann jarðsyng-
ur þá?
Að segja og
segja ekki
Það eru þessar spurningar sem
leita inn í bókina og finna þar
merkilega spennu sem ýmislegt
má úr vinna. Sú spenna er í því
fólgin, að séra Rögnvaldur vill
segja frá trúnni og ástinni, en um
leið er eins og hann efist um að
það sé hægt - hvort sem væri
vegna þess að minnið er duttlung-
afullt og óáreiðanlegt eða vegna
þess hve sjálfsþekkingin er erfið
og seinvirk. Ellegar þá vegna
þess að einhver leyndarmál verða
menn að eiga ef þeir ætla sér að
lifa af. Hann segir í upphafi sinn-
ar frásagnar, að hann ætli sér að
rifja upp liðna tíð „til þess að
ógna gleymskunni algeru“. En
svo stráir hann um alla bók vafa
um sigurmöguleika í glímunni við
þessa sömu gleymsku. Hann
segir, þegar hann biðst afsökunar
á því að hafa afgreitt meistara
sína í rauðum kristindómi helst til
fátæklega, að ævisögur og minn-
ingar séu ekki vettvangur rit-
gerða eða fræðimennsku. Þær
eru byggðar á gloppóttu minni.“
Þegar hann rifjar upp fyrstu
ástina (sem rímar vitanlega bæði
á móti brást og þjást) þá segir
hann: „Guð má samt vita hvað
raunveruleikinn er og hin rétta
sýn eða skilningur á manni sjálf-
um og öðrurn". Maðurinn er dul-
arvera segir á einum stað, við vit-
um fátt eitt um tilfinningar okkar
á öðrum (þegar dregur til mikils
uppgjörs og brýr eru brenndar).
Hámarki nær þessi sérstæða efa-
hyggja um þá ioju að rifja upp sitt
líf í þessari merkilegu setningu
Maðurinn er
ferðataska
filfínninga
sinna
Séra
Rögnvaldur
Finnbogason
éta það). Og svo þær sögur af
skrýtnum körlum sem íslensk
menning má ekki án vera - eins
og þeim sem fann þungt vatn í
bæjarlæknum og vissi fyrir víst
(eftir að kjarnorkan fór að leika
lausum hala í heiminum) að fjall-
ið fyrir ofan bæinn var „einn úr-
anhlunkur".
Fleira skal nefnt af því sem er
til hagsbóta fyrir lesandann: Lýs-
ing á trúlofun fyrir fjörtíu árum
(þegar leitinni að ástinni og ham-
ingjunni átti skyndilega að vera
lokið eiginlega um leið og hún
hófst) - er gott dæmi um þá líf-
rænu úrvinnslu minnisatriða sem
höfundarnir hefðu mátt stunda af
meiri samkvæmni. Þar eru ýmsar
persónulýsingar vel virkar, þótt
flestar séu full knappar og hefðu
átt meiri þolinmæði skilda. Þar
eru og vangaveltur af ýmsu tagi
sem er blátt áfram gaman að
kynnast - til dæmis í þessa veru
hér: Það getur verið meira en
háskalegt að draumar rætast.
Skólakerfið eins og það var lét
hið „hrokafulla stáliminni“ sem
dýrkað var til prófs, skipa mikinn
sess til þess að lærifeður kæmu
ekki upp um vanmátt sinn
gagnvart áleitnum grundvallar-
spurningum. íslendingar lifa best
í skorpum og verða ekki heilir
menn nema í miklum átökum
þegar allt er að verða um seinan:
„Svo lognast maður út af á ný,
hverfur inn í nýjan doða og til-
finningu fyrir einangrun og til-
gangsleysi með stöku upphlaupi
og írafári út af engu, til að krydda
doðann."
Sem fyrr segir: syndlausir eru
þeir Guðbergur og séra Rögn-
valdur ekki gagnvart sínum les-
endum. En bók þeirra er með því
lífi og lumar á þeim gátum sem
duga vel til þess að það slokknar
ekki á áhuga og forvitni um
klerkinn baldna og guð hans, sem
er enn eins og Nafnið dularfulla,
ha-shem, sem segir: Ég er sá sem
ég er. Hvað verður fleira um
hann sagt?
hér um vanmmátt minnis og orða
til að höndla hið liðna:
„Eg minnist fagurs kvölds í
Bjarnarnesi. Því ætla ég að lýsa
nú, vegna þess að það á heima á
þessum stað, í þessari andrá, til
að sanna fyrir huga mínum að
það sem býr í honum sé algjör-
lega ólýsanlegt. Það er ekki einu
sinni hægt að lýsa fögru kvöldi
hvað þá sjálfum sér, vegna þess
að sá veruleiki sem komst eitt
sinn inn í hugann verður ekki tek-
inn úr honum á ný nema sem ann-
ar veruleiki en sá sem inn fór. Þá
er hann orðinn að umbreyttri og
gagnsærri, óáreiðanlegri mynd -
felumynd."
Leitin og flóttinn
Þetta virðist ekki efnilegt veg-
anesti til minningabókar og það
leggur sögumann í bönd meira en
maður kannski vildi, en samt
verður úr glímu hans við þessa
fjötra einhver sú undarleg tog-
streita sem þessum lesanda hér
þótti fróðlegast að fylgjast með
og varð honum eins og að aðal-
persónu frásagnarinnar. Mér
fannst ég skynja í þessari sömu
togstreitu ótta förumannsins,
þess sem á erfitt með að skjóta
föstum rótum, við sjálfan sig.
Ótta hans við það hve sterkt hið
ófyrirsjáanlega er í lífi hans (hið
ófyrirsjáanlega sem allt eins get-
ur tekið á sig spaugilegar myndir
eins og þegar mögulegur prest-
skapur á Brjánslæk dettur út úr
anlegt hvort hann er á flótta eða í
leit.
Skrýtlan,
vangavelturnar
Rögnvaldur segir í þessu bindi
minninganna frá bernsku og upp-
vaxtarárum í Hafnarfirði, guð-
fræðinámi, námsdvöl í London,
fyrstu tilburðum til prestskapar
og efasemdum um þann starfa,
sem ekki lamast fyrr en séra
Eiríkur Heigason, þá fársjúkur
maður, biður hann að fara fyrir
sig austur í Bjarnanes að ferma
börn. Og þar segir frá fyrstu ást-
inni og fyrra hjónabandi. Eins og
áður var á minnst: það er fleira
tínt til en úr er unnið, eins og
verða vill í samtalsbókum. Það er
þó næsta óvenjulegt við þessa
bók hér, að bernska og unglings-
ár, þau sem minningamenn
dvelja einatt svo lengi við að sá
tími dregur allan kraft úr mann-
dómsárum þeirra, þau eru öllu
ágripskenndari í lýsingunni en
þau sem lýsa viðureign ungs
manns við sjálfan sig, guð og
menn. Þá verður holdið á beinun-
um eins og þéttara. Skrýtlan fer
þá á kreik og dreypir á frásögnina
öðru hvoru. Þar undir eru ágætar
prestasögur (mikið var ég hrifinn
af þeim skemmtilega presti sem
stríddi viðkvæmum tengdasyni
sínum, geistlegum líka, með því,
að það væri illt í kjötleysi að
standa í að jarða fólk, nær væri að
ævinni vegna þess að gott er kaff-
ið og masið á prestsetrinu í
Flatey). Um leið er förumenns-
kan réttlætt með því (m.a. þar
sem Rögnvaldur skýrir áhuga
sinn á Búddasið) að „Maðurinn
er þannig gerður, að hann verður
að hitta fyrir einhvern af fram-
andi þjóð eða tungu, af ólíkri
menningu og trú, til að geta gert
sér grein fyrir sjálfum sér, fundið
sjálfan sig“. Það er mikið rétt að
hið framandlega er mikil hjálp á
þeim brautum (leiðin heim liggur
umhverfis hnöttinn) en vitanlega
tryggir hún ekki ein og sér fullan
árangur í sjálfsleitinni. Séra
Rögnvaldur veit það líka, að það
er ekki víst að ungum manni
gangi betur að ná áttum eftir guð-
fræðipróf í London en Reykja-
vík: „Sérhver maður er ferða-
taska tilfinninga sinna, og þess
vegna flýr enginn sjálfan sig.“ Og
samt býst maðurinn til nýrra
ferða og það er einmitt ófyrirsjá-
ÁRNI BERGMANN
Miðvikudagur 30. nóvember 1988 ÞJÖÐVILJINN - SÍÐA 9