Þjóðviljinn - 17.12.1988, Qupperneq 5
BÆKUR
Fmmkvöðullinn frá Laxalóni
ÖSSUR
SKARPHÉÐINSSON
SKRIFAR
Baráttusaga athafnamanns.
Endurminningar Sklula Pálssonar á
Laxalóni. Eðvarð Ingólfsson skráði.
Bókaútgáfa Æskunnar.
Grunurinn að nútíma fiskeldi á
fslandi var í raunar lagður árið
1939, þegar eldhuginn skúli Páls-
son á Laxalóni hélt utan til Dan-
merkur að kynna sér eldi á lax-
fiskum. Skúli flutti inn nýja þekk-
ingu til landsins, sem smám sam-
an barst út á meðal manna. Af
glefsum úr fréttagreinum frá ár-
unum eftir stríðið, sem birtar eru
í endurminningum Skúla, skilur
maður betur en ella hversu mikil-
vægu hlutverki hann hafði að
gegna við að ryðja fiskeldi
brautina. Hann lét sér ekki nægja
að láta verkin tala, heldur kynnti
hugmyndir sínar í ræðu og riti, og
stóð meira að segja fyrir kvik-
myndasýningum fyrir alþýðu
manna, þar sem möguleikar fisk-
eldis voru kynntir með kvik-
myndum frá Ámeríku.
Ég dreg ekki í efa, að hefði
Skúli fengið að njóta sín og sinna
hugmynda hefði stórhugur hans
leitt til þess að við hefðum orðið
að meiriháttar fiskeldisþjóð fyrir
mörgum árum. í dag er hann
kominn vel yfir áttrætt, og enn
dugar glóðin til að kveikja í
mönnum. „Mig dreymir sprikl-
andi fisk á hverri nóttu,“ sagði
hann við mig í síðustu viku, og
geislaði af áhuga. Hefði honum
gefist friður á sínum tíma til að
koma upp blómstrandi fyrirtæki á
sviði fiskeldis er ekki að efa að
hann hefði hrifið marga aðra með
sér. Það þarf víst ekki mörg há-
skólapróf til að reikna út, hvers
konar verðmæti það hefði skapað
fyrir þjóðina. Nægir bara að
minna á, að það sem frændur
okkar Norðmenn skapa með lax-
eldi er löngu komið langt framúr
því verðmæti sem þeir afla með
þorskveiðum sínum, og eru þó
ekki aukvisar á því sviði.
En Skúli þurfti að eyða mörg-
um starfsömustu og bestu árum
ævi sinnar í slítandi togstreitu við
kerfið. Öllum er kunn barátta
hans út af regnbogasilungnum,
sem hann flutti til landsins 1951,
og yfirvöld grunuðu um að bera
með sér sóttkveikjur. Af bók
Skúla, þar sem hann birtir öll
gögn í málinu, er afar erfitt að
skilja hvers vegna yfirvöld héldu
svo lengi í þennan grun. Enda
barst um síðir óyggjandi úr-
skurður frá erlendum rannsókna-
stofnunum um að svo væri ekki.
Þá hafði Skúli hins vegar ekki
getað beitt stofninum til fram-
leiðslu um margra ára skeið. í
hartnær þrjá áratugi var stofninn
lokaður í sóttkví og allan þann
tíma hafði Skúli nær ekkert nema
kostnað og erfiði af öllu saman.
Minni maður hefði nú gefist upp,
og fargað stofninum. En náttúran
gæddi Skúla vestfirskri
þrautseigju og þolgæði. Hann
gafst ekki upp.
í dag er auðvitað öllum ljóst,
að Skúli var beittur rangindum.
Stofninn sem hann flutti inn er
annálaður fyrir lífsþrótt og góðan
vöxt, og eftirsóttur af eldis-
mönnum utan landsteina og
innan. Það er ekki lengra síðan
en í fyrrasumar að ég var staddur
á fisksjúkdómastöð breska ríkis-
ins í Weymouth á Englandi. Þar
var ég spurður í þaula af merkum
sérfræðingi um Laxalónsstofn-
inn, sem að hans sögn var þá eini
ósýkti stofninn í Evrópu!
En slagurinn leiddi til þess að
framleiðsla á sjóöldum regnboga
hefur nánast engin verið til þessa.
Á sama tíma hafa hins vegar
Norðmenn framleitt tugi þús-
unda tonna á síðustu árum og
flutt til Japan og Bandaríkjanna
fyrir afar góð verð. íslendingar,
með sinn kalda og hreina sjó,
hefðu auðvitað getað skorið sér
sneið af þeirri köldu köku. Það er
ekkert efamál að við hefðum get-
að framleitt þúsundir tonna á ári
hverju í sjóeldi af regnboga, með
miklu minni áhættu en laxinn.
Þeir Laxalónsfeðgar hafa nefni-
lega þróað afar hentugan eldis-
feril fyrir regnbogann, þar sem
hann er alinn í fesku vatni á ódýr-
an máta upp í allt að 300
grömmum. Með því að setja fisk
af þeirri stærð í sjó að vori er
kominn sláturfiskur að hausti,
þannig að silungnum má slátra
áður en hætta verður á ísreki og
undirkælingu. Að því leytinu er
áhættan minni en í laxeldinu, auk
þess sem regnboginn vex hraðar,
er þolnari gagnvart sjúkdómum
og auðveldari á allan hátt í eldi.
En það er fyrst núna, sem þessum
ferli er beitt að einhverju marki
Mjófirðingasögur Fyrsti og annar hluti
eftir Vilhjálm Hjálmarsson
/MENNING4RSJOÐS
SKÁLHOLTSSTÍG 7» REYKJAVIK • SÍMI 6218 22
GÓÐ BÓK ER GERSEMI
og enn eru það Laxalónsmenn
sem gera það. Mér bregst þá illa
spádómsgáfan, ef íslendingar
framleiða ekki innan nokkurra
ára vel yfir 1000 tonn árlega upp
úr sjó af regnbogasilungi. Ætli
yfirvöld hugsi þá ekki hlýlega til
Skúla á Laxalóni.
Skúli er framsýnn með afbrigð-
um einsog kemur víða fram í bók-
inni. Hún greinir til að mynda frá
því, þegar hann fyrir mörgum
árum tryggði sér land austur í
Ölfusi og reisti þar síðar stöð til
að framleiða laxaseiði og regn-
bogasilung. Löngu síðar fylgdi í
fótspor hans fjöldi annarra eldis-
manna, og nú eru risnar á tiltölu-
lega litlu svæði umhverfis Skúla
margar eldisstöðvar. Sömuleiðis
keypti hann landið í Hvammsvík í
Hvalfirði þar sem aðstæður eru
kjörnar til sumareldis. Þannig
fann hann ekki bara á sér hvar
bestu svæðin voru löngu á undan
öðrum, heldur skildi hann ekki
síður nauðsyn þess að dreifa
áhættunni, festa ekki fé sitt á ein-
um stað heldur víðar. Einmitt
vegna þeirrar fyrirhyggju náði
Laxalón að standa af sér áföllin,
þegar þau dundu yfir.
I baráttusögu Skúla kennir
nokkurrar beiskju yfir öllum
þeim tíma og atorku sem varið
var í stríðið við kerfið, og kannski
örlar á því að Skúla finnist sem
framlag hans hafi ekki verið
metið að verðleikum. En hann
getur huggað sig við að kerfið
náði ekki að brjóta hann niður,
sem er vægast sagt furðulegt mið-
að við aðfarirnar. Kannski getur
hann sjálfum sér um kennt að
einhverju leyti um viðmót kerfis-
manna. Bókin ber það með sér að
Skúli er ekki maður málamið-
lana, hann er hvass og stirður
þeim sem honum finnast sér
andsnúnir alveg einsog hann er
vinum sínum sannur í raun. Mað-
ur af vestfirsku höfðingjakyni
lætur ekki þurra þræla af skrif-
borðum ráðuneyta og opinberra
stofnana kveða sig í kútinn. í
gegnum baráttusögu Skúla kem-
ur berlega fram hvernig stríðið
milli hans og Veiðimálastofnunar
magnast, og að lokum er svo
komið að bilið á milli er ekki brú-
andi. Sagt er, að sjaldan valdi
einn þá tveir deila. En einsog at-
burðaröðinni er lýst í bók Skúla
er ekki efamál, að framkoma
Veiðimálastofnunar við Skúla er
með allt öðrum hætti en ætlast má
til af opinberri stofnun. Á köflum
er hún vægast sagt óskiljanleg.
Um þessar mundir er skiljan-
legur ótti í stangveiðimönnum
við stofnablöndun af völdum flót-
talaxa úr eldiskvíum. Það er því
fróðlegt að kynnast því, að þegar
Skúli var á árum áður að fram-
leiða og selja seiði í margar af
bestu laxveiðiám landsins, þá
gætti hann þess alltaf að nota
hrogn úr klakfiskum úr viðkom-
andi straumvatni. Þannig skildi
hann þá þegar nauðsyn þess að
nota einungis klak úr ánum, sem
átti að sleppa seiðunum í. Á sama
tíma var hins vegar sjálf Veiði-
málastofnun að dreifa smálaxast-
ofni út um allt land!
Bók Skúla er tvímælalaust
merkileg heimild um þróun nýrr-
Óskiljanleg
kúla
Óskiljanleg kúla, fjórða ljóða-
bók Einars Melax er komin út á
vegum Smekkleysu s/m h/f. í
bókinni eru níu ljóð, mynd-
skreytt af Kristbergi Péturssyni.
Bókin er gefin út í 93. ein-
tökum og bundin inn í galvaniser-
að járn. Upplagið er rúmt 51 kíló
að þyngd og er til sölu í stærri
bókabúðum sem og á skrifstofu
Smekkleysu h/f. Verð 2.000 kr.
ar atvinnugreinar. Hún er gott
framlag til atvinnusögu þjóðar-
innar og verður efalítið þaullesin
klassík í röðum okkar fiskeldis-
manna. Hún er líka skemmtileg,
og lýsir vel baráttumanninum frá
Laxalóni. Það er ekkert vafamál
að Skúli er einn af helstu frum-
herjum fiskeldis hér á landi, og í
rauninni miklu merkilegri en
hann skilur sjálfur.
Össur Skarphéðinsson
Einar Melax:
eftir Pórarin Eldjárn
Lesning sem hrífur:
Mig verkjaði í höfuðbeinin.
Einar Kárason
Stíllinn blómstrar svo unun er við að dvelja.
Örn Ólafsson, DV
Sagan verður forvitnilegri eftir því sem ótrúlegri
atburðir gerast...
Jóhatin Hjáhnarsson, Morguttblaðinu
Þegar fyrsta bók Þórarins kom út var ég fimmtán
ára.
Soffía Auður Birgisdóttir, RÚV
Þegar farið er að kafa niður í hana kemur þó
margs konar samhengi í Ijós og margar hug-
leiðingar vakna.
Eysteinn Sigurðsson, Tímanutn
...frásögn af einkennilegu fólki sem nefnist ís-
lendingar og samskiptum þess við umheiminn.
Jóhann Hjálmarsson, Morgunhlaðinu
Er þetta skáldsaga?
Soffta Auður Birgisdóttir, RÚV
...því er nú verr og miður.
Árni Bergmann, Þjóðviljanum
Skuggabox
var það heillin.
Fæst í öllum bókaverslunum. Verð kr. 2.480.
Afgreiðsla: Fífumýri 4, Garðabæ, sími: 92-641455.