Þjóðviljinn - 17.12.1988, Blaðsíða 13

BÆKUR
NAS
Þjóðernissinnar á göngu í Austurstræti 1934.
ÖSSUR
SKARPH ÉÐINSSON
SKRIFAR
íslcnskir nasistar
eftir Illuga og Hrafn Jökulssyni.
Tákn gaf út.
Frá því er skemmst að segja, að
bók þeirra Jökulssona er með
skemmtilegri bókum sem ég hefi
lesið um margra ára skeið. Hún
er afburða vel skrifuð, og gefur
einkennilega heillandi innsýn í þá
fallvöltu veröld sem varð til á ár-
unum rétt fyrir stríð þegar strákar
og stöku kall uppá íslandi
skrýddu sig brúnum skyrtum og
marseruðu með hakakrossinn um
Reykjavík að hylla Adólf Hitler.
Rókin hefur þó ekki bara
skemmtigildi fyrir þá sem vilja
slökkva hinn þjóðlega slúður-
þorsta með því að fá síðbúnar
upplýsingar um þjóðfélagsstoðir,
sem fyrr á öldinni stigu víxlspor í
takt við nasíska hetjusöngva.
Bræðrunum tekst með stílgáfu
sinni að lyfta bókinni yfir það gil,
sem skilur á milli góðrar blaða-
mennsku og alþýðlegrar sagn-
fræði. íslenskir nasistar eru
nefnilega sagnfræði án þess að
verða nokkru sinni þurr lesning,
og til frambúðar verður bókin án
efa kölluð til þegar heimilda er
vant um þau snautlegu spor, sem
fámenn hreyfing íslenskra nasista
markaði í aðdraganda nýrrar
heimsstyrjaldar.
Engan þarf svosem að undra
gæði bókarinnar. Báðir eru þeir
Hrafn og Illugi meðal fárra af-
burða penna í stétt íslenskra
blaðamanna og takist þeim ein-
hvern tíma að fullorðnast munu
þeir vafalítið láta jafn vel, og oft-
ar, að sér kveða.
Á seinni árum hefur maður
smám saman verið að fá á tilfinn-
inguna að íslensk stjórnvöld hafi
eitthvað að fela í tengslum við
nasismann. Undarlegri leynd er
sveipað um gögn sem tengjast til-
teknum atburðum og mönnum
frá þessum tíma. Þeir bræður
fengu kuldalegar móttökur þegar
þeir föluðust eftir heimildum úr
opinberum skjalasöfnum og
þurftu að fara krókaleiðir við að-
drætti úr fórum stjórnvalda. Eitt
hið merkasta sem ísienskir nas-
istar hefur fram að færa eru ein-
mitt skjöl sem þeim tókst að töfra
framhjá varðsveitum kerfisins,
og varða tilraunir stjórnvalda til
að fá lausan úrþvættið Ólaf Pét-
ursson, sem sveik fjölmarga góða
Norðmenn í hendur nasista, er
drápu þá um síðir. Margir telja,
að Ólafur hafi verið sá sem kom
íslendingnum Leifi Muller í
hendur nasista, sem fluttu hann í
hinar alræmdu fangabúðir í Sac-
hsenhausen. Leifur beið þeirrar
dvalar aldrei bætur.
Norðmenn kröfðust dauða-
dóms yfir Ólafi. Hann hlaut þó
ekki nema 20 ára tugthúsdóm, og
íslensk stjórnvöld lögðu óskiljan-
lega áherslu á að fá hann leystan
úr haldi. Það tókst um síðir.
Málgögn vinstri vængsins héldu
því seinna fram, að heim kominn
hafi Ólafur orðið að einskonar
hetju hjá vissum hluta Heimdall-
ar, og síðar orðið einn af for-
sprökkum hvítliða í óeirðunum á
Áusturvelli 30. mars 1949.
Ósjálfrátt varpar maður önd-
inni léttar að loknum lestri bók-
arinnar. Hún lýsir nefnilega
einkar vel því andrúmslofti sem
íslenskir nasistar hrærðust í, og
lesari skilur að lokum, að fyrir
utan fáeina vitleysinga urðu ís-
lenskir nasistar aldrei annað en
sértrúarsöfnuður sem gat aldrei
hlotið stuðning fjöldans. Á
vinstri vængnum hefir lengi verið
á kreiki sú kenning, að markviss
viðbrögð kommúnista og rót-
tækra sósíalista hafi í raun sniðið
vaxtarsprotann af hreyfingu ís-
lenskra nasista. Eftir lestur bókar
þeirra bræðra hljóta menn mjög
að draga það í efa. Vaxtarsprot-
inn varð aldrei til - kímið spratt
ekki.
Skamma hríð kringum 1933
gáfu nokkrir vel metnir og virðu-
legir borgarar, sem allir tengdust.
Sjálfstæðisflokknum, hinni ný-
stofnuðu hreyfingu þjóðernis-
sinna vissa tilvistarréttlætingu.
Peir mynduðu einskonar brú yfir
í Sjálfstæðisflokkinn, og hefðu
þeir haldið völdum á meðal þjóð-
ernissinna er mögulegt, að um
skeið hefði skapast óformleg og
laustengd verkaskipting milli
þjóðernishreyfingarinnar og
Sjálfstæðisflokksins, þjóðernis-
sinnar hefðu þá verið hreyfing til
hægri við Sjálfstæðisflokkinn - en
með viðurkennda þræði til hans-
sem hefði um skeið getað veitt
flokknum hugmyndafræðilegt
aðhald án þess þó að hafa bein
ítök um stefnumótun eða forystu.
Þeir hefðu jafnframt skapað vett-
vang fyrir unga menn í flokknum
og Heimdellinga sem á þeim tíma
langaði til að marsera einkennis-
klæddir undir fánum, einsog
stöku blástakkar úr þeirra röðum
staðfestu. Sjálfstæðisflokkurinn
hefði hins vegar verið hinn þing-
pólitíski armur, og borið þunga
baráttunnar á herðum sér.
Um það má vitaskuld deila,
hvort þróunin hefði orðið með
ofangreindum hætti. Sagan sner-
ist á annan veg. Aðalráð þjóðern-
issinna, hinir gömlu lappar úr
Sjálfstæðisflokknum, voru felldir
frá völdum í hallarbyltingu ung-
tyrkja á borð við Helga S. Jóns-
son, Jón Aðils og félaga. Bók 111-
uga og Hrafns sýnir hins vegar
glögglega þá furðulegu velvild
sem nasistar nutu í upphafi frá
Sjálfstæðisflokknum. Sýslumað-
ur Skaftfellinga og síðar forseti
Sameinaðs þings, Sjálfstæðis-
maðurinn Gísli Sveinsson sagði
þannig tvímælalaust í grein í
Morgunblaðinu 1933, að þjóð-
ernishreyfingin væri hluti af Sjálf-
stæðisflokknum. Hinn merki for-
maður Sjálfstæðisflokksins, Jón
Þorláksson, kallaði nasistana
„unga menn með hreinar hugs-
anir“. Daginn fyrir bæjarstjórn-
arkosningarnar 1934 skrifaði Jón
svo í Morgunblaðið að sér og öðr-
um Sjálfstæðismönnum væri
bæði ljúft og skylt að þakka
stuðning „Þjóðernishreyfingar
íslendinga" í kosningunum. Af
hálfu nasistanna var svo gagn-
kvæm viðurkenning á skyldleika
hreyfinganna framan af. I höfuð-
málgagni nasistanna, íslenskri
endurreisn, sagði þannig:
„Af hálfu blaða Sjálfstæðis-
floksins hefir Þjóðernishreyfing-
in fengið yfirleitt vingjarnlegar
viðtökur...“. Síðan er tekið fram
að hreyfingin sé að vísu ekki af-
sprengi Sjálfstæðisflokksins, en
því bætt við, að stefnumunur sé
„ekki verulegur“. í kosningunum
1934 voru nasistar svo klofnir, og
meðan ungtyrkirnir buðu fram
sérlista þáðu hinir eldri samflot
við Sjálfstæðisflokkinn. Einn
fulltrúa þeirra á lista flokksins,
Jóhann Ólafsson, komst í bæjar-
stjórnina og íslensk endurreisn
kvað þau úrslit fyrsta sigurinn í
baráttu þjóðernissinna, því full-
trúi þeirra hefði nú úrslitaat-
kvæði í bæjarstjórninni.
En þegar hið raunverulega eðli
nasismans kom í ljós seig skjótt í
sundur með Sjálfstæðisflokknum
og nasistum. Tilhugalífinu
millum beggja í árdaga þjóðern-
ishreyfingarinnar er þó prýðilega
lýst í bók Jökulssona og það er
einn af helstu kostum hennar.
Sömuleiðis er því vel lýst, hvernig
„intelligentsían" úr leifum nas-
ismans á íslandi ákvað að ganga
inn í Sjálfstæðisflokkinn, og
reyna að breyta honum innanfrá.
Helgi S. hélt því reyndar fram, að
þessir ágætu menn hefðu árum
saman haldið sellufundi. Sjálfir
gortuðu þeir af því að hafa um
síðir „átt“ sjö sýslumenn, tvo lög-
reglustjóra og amk. einn þing-
mann. En Birgir Kjaran, sem auk
þess að veðja um síðir á Sjálf-
stæðisfálkann gerðist einnig
merkur bókarhöfundur um ís-
lenska örninn, náði þeim áfanga
að verða þingmaður Sjálfstæðis-
manna og um skeið einn helsti
hugmyndafræðingur flokksins,
fyrir tíð frjálshyggjunnar. Til
marks um áhrif hans má nefna að
í ritgerðasafni hans úir og grúir af
orðaleppum, sem sótt eru í
smiðju nasismans, og hinir bestu
menn hafa þóst sjá merki þeirra
inn í jafn helg vé og Reykjavík-
urbréf Morgunblaðsins allt fram
á síðustu ári. Birgir var ljóngáf-
aður, og á einn örfárra manna þá
sögu að baki að hafa verið bæði
forseti Framtíðarinnar og in-
specfor scholae í Menntaskólan-
um í Reykjavík. En í hans tíð
réðu nasistar skólalífinu í MR, og
í einum bekk varð þá til kjarni
sem síðar átti eftir að bera uppi
nasistahreyfinguna að verulegu
leyti árin á eftir og að lokum
ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 13
marka spor innan Sjálfstæðis-
flokksins. Þetta er tíundað á stór-
skemmtilegan og spennandi hátt
íslenskum nasistum.
Bókin er frábærlega uppsett af
Birni Br. Björnssyni. Myndir eru
margar og afar forvitnilegar,
enda kitlar víst marga að sjá góð-
borgara sem á seinni árum hafa
stjórnað bönkum eða trygginga-
félögum marsera skrýdda hak-
akrossum og nasistafánum um
götur borgarinnar. Aðrar myndir
eru ekki síður merkar. Þannig má
lesa áhrifamiklar karakterlýsing-
ar úr gamalli og lúðri mynd af
forsetafeðgunum, Sveini og Birni
SS-foringja, sem Georgia forset-
afrú sótti í fangelsi í Danmörku
að afloknu stríðinu. Myndin er
tekin úti fyrir Bessastöðum 1947,
skömmu áður en Björn fór á vit
stríðsglæpamanna úr röðum nas-
ista í Argentínu. Forsetinn gamli
þrumir einsog úfinn björn, styrk-
urinn meitlaður í hvern andlitsd-
rátt, meðan veiklyndið drýpur af
hjárænulegu glotti frumburðar
hans, sem um skeið var útvarps-
stjóri nasista í Danmörku..
Helstu lýti bókarinnar eru
vondar prentvillur, þannig er það
nokkuð skondið að lesa á bls. 329
um „innrás Hitlers í Þýskaland
sumarið 1941“. Af og til verður
stfllinn of timbraður. Hitler var
vitaskuld hinn versti maður og
skotinn geiga þegar orðfærið
verður eins og í eftirfarandi lýs-
ingu: „Hann var náttúrlega alveg
galinn, samankrumpaður, log-
andi af heift og ófullnægju, öfu-
ndsýki, minnimáttarkennd og
stórmennskubrjálæði, allt í ein-
um hrærigraut“. En þetta eru
undantekningar.
Stundum er líka sem samúð
Hrafns og Illuga sé helst til mikil
með nasistunum, á köflum er
engu líkara en þeir þori ekki ann-
að en bera í bætifláka fyrir nafn-
greinda menn án þess að færa til
þess gild rök. Þannig halda þeir
því fram að Gunnar Gunnarsson
skáld hafi ekki verið nasisti. Gott
og vel. En svo vill til að á sömu
blaðsíðu (296) er þess getið, að
skáldið hafi sent Norræna fé-
laginu í Þýskalandi - alræmdu
nasistagengi - skeyti með heilla-
óskum í tilefni af því að Þjóðverj-
ar hafi innlimað Áusturríki. Ekki
er það nú beinlínis fallið til að
draga nasistaorðið af skáldinu,
enda rýrir það í engu orðstír hans
sem rithöfundar að hafa um
stund dregið taum hreyfingarinn-
ar.
En þetta er þó allt saman titt-
lingaskítur. Bókin er afburða
skemmtileg og enginn sem hefur
snefil af áhuga á stjórnmálum
fyrr og nú getur látið hana fram-
hjá sér fara.
Össur SkarphéSinsson
2.útgáfaerkomin
í bókabúðir.
Dýrðlega skemmti-
leg bók um Stapa-
jón, einn mesta
grallara í íslenskum
bókmenntum.
JON DAN
ATBURÐIRNIR
f' \ASTAPA
’aN. ' önnukútgAfa
Bókaútgáfan Keilir